Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

LOGO'S OMROEPEN - BONT

Logo Omroep Max wit

Omroep MAX

Wat is een wals, wat doet een dirigent eigenlijk en wat is het verschil tussen majeur en mineur? In de serie Muziek in een Notendop (Omroep Max) geeft presentator Sander Zwiep op luchtige wijze antwoord op al dit soort vragen.

Muziek in een notendop

Muziek en dans

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Wat hebben Cuba

inflatie en de Nazi's te maken met A=440?

En wat in Elvis’ naam
betekent dat nou eigenlijk?

Nou, ook zo'n hekel aan wiskunde?

Oh niet?

Nou, ik dus we hè.

A=440 doet mij
denken aan formules, maar A slaat

niet op een wiskundige variabele, maar op
de muzieknoot A.

Om precies te zijn de A boven de middelste
noot C van de piano. En die 440 dan?

Heeft dat iets met een Volvo te maken?

Of met die snelweg
in Australië of die in Canada?

A, je weet het al, het heeft met dat
ene autoverhuurbedrijf te maken. Nee.

Ja, inderdaad, 440 Hertz.

Die ene noot A is 440 Hertz:

een toon die bestaat uit
440 trillingen per seconde.

Nou, daar is de smartphone van
de gemiddelde influencer jaloers op.

Misschien denk je wat maakt die A nou uit?

En waarom kan
het geen 500 Hertz zijn of 777?

Dat is toch ook een mooi getal?

Nou negeer die stemmen in je hoofd,
want het gaat hier om stemmen.

Net als in de politiek, in
het verkeer en in je agenda,

we hebben afspraken gemaakt in
de muziekwereld.

Het was in Stuttgart in 1834 dat een stel
Duitse natuurkundigen met behulp van

een Tonometer bepaalden dat de beste A
toch echt 440 Hertz moest zijn.

En vanaf die A kon je dus ook lagere en
hogere noten berekenen en

op elkaar afstemmen.

Een prima referentietoon dus.

Een eeuw later werd die Duitse

vergadering nog eens overgedaan door
een clubje internationale intellectuelen.

En de uitkomst bij die stemming in 1939?

Ja, prima, we nemen 440 Hertz

De internationale
organisatie voor standaardisering.

De ISO, houdt van afspraken en nam
deze stemming zelfs mee in een register.

A440 noemden zij in 1975, ISO 16.

Belangrijk? Nee, Verwarrend? Ja.

Maargoed, die 440 Hertz vormt tegenwoordig
een wereldwijde standaard.

Van ringtone tot schoolbel en van
de Beatles via je wasmachinemuziekje

tot het koor van je moeder.

Die A440 deelt de lakens uit.

Houdt iedereen goed gestemd.

Ja, zeker.

Ook de hits van Britney Spears lopen in
de pas met deze standaard.

En bouwers van
instrumenten en andere geluidsapparatuur

ze houden
allemaal rekening met dit grootse getal.

Maar hoe was het daarvoor dan?

Nou, best lastig. Uh.

Sowieso waren er vroeger geen apparaten
die toonhoogtes precies konden meten.

Met een meetlint kon
je geen frequentie bepalen.

Je zou denken dat het dan een lappendeken
van verschillende toonhoogtes was.

Uh, en het was ook zo.

Ja, voor de 19de eeuw verschilden
de toonhoogtes van stad tot stad.

Sterker nog, binnen een kerkgebouw moest
je je strijkinstrument

soms bijstemmen, afhankelijk van
het orgel waar je mee wilde samenspelen.

Zo'n orgel was
een van de referentieinstrumenten waar

je dan bijvoorbeeld
als strijker braaf op afstemde.

En dan heb ik het nog
niet eens over de toonhoogteinflatie.

Jazeker.

In de 17de eeuw kwam men
erachter dat virtuoze vioolpartijen

nog vetter en stralender klonken
als je de zaak iets hoger stemde.

En die
ene sopraansolo, die kwam nóg harder

binnen
als die hoge noot nog iets hoger klonk.

Nou, dat inflateerde een tijdje door tot
zangers keelpijn kregen

en violisten knappende snaren om
de oren vlogen.

Nou, een beetje controle krijgt men
door het gebruik van een stemvork.

Een stuk staal dat op basis

van vorm en gewicht
een bepaalde trillingsfrequentie kende.

Geef de vork een ferme tik en voilà

je stemtoon.

Maar ja, die dingen verschilden
dan per stad en regio.

Zo had je vorken met een A van 409
Hertz, maar een vork bijvoorbeeld

uit de inventaris van Beethoven
had ruim 455 Hertz.

Als zanger moest je

dan maar hopen dat de vork een beetje bij
het bereik van je stem paste.

Eind achttiende eeuw begon
de A zich te nestelen tussen de 400

en 450 Hertz.

Er kwam een steeds

grotere behoefte aan een echte standaard.
Vervoermiddelen werden sneller,

de mens werd steeds mobieler en
de reizende musicus die in de ene plaats

zuiver en in de andere plaats knettervals klonk,
ja, die was het helemaal zat,

was er klaar mee.

Net als het feit dat ie soms

ineens te laat bleek te zijn omdat ook
de klokken overal anders liepen.

De Franse regering vond
het in 1859 tijd voor een

wet die de toonhoogteinflatie aan
banden legde.

435 Hertz werd vastgelegd als de echte A.

Maar ja, de Duitsers, die hadden de zaak
al extra doorgerekend en waren op

440 Hertz gekomen en in 1939
was men het daarover internationaal eens.

Hmm, 1939...

Ja, toen was
het in Duitsland toch minder gezellig.

In de samenzweringshoek van
internet vinden ze tegenwoordig

dat we vooral A=432 moeten gebruiken.

Want ja, die 440 Hertz, dat was ook
de voorkeursstemming van de Nazi's

en hun leider.

Naast die vermeende nazivoorkeur

is 432 ook een lucky number
voor de antroposofische muziekliefhebber.

Want die stemming komt overeen met
de ideale getalwaarden in het universum.

Het is de oertoon.

Vandaag de dag is
het 440 wat de stemvork slaat.

En ja, er zijn nog
steeds uitzonderingen, zoals Cuba.

Ja, in Cuba kampt men met snaarschaarste.

En als je dan een gesprongen
snaar hebt, ja, dan ben je de sigaar.

Om de snaren een langere levensduur
te geven stemt men de zaak iets lager.

De A is in Cuba 436 Hertz

en dan heb je ook nog
de oudemuziekbeweging.

Mensen die precies weten hoe het klonk in
de tijd van Bach enzo.

Nou, die hanteren
een barokke A van 415 Hertz.

Ja, je hoort het, zo klinkt Bach
natuurlijk extra stemmig.

En wie Haydn speelt zoals het
hoort, die neemt hem op 430 Hertz.

Ja, stemmingmakerij?
Misschien, maar toon dat maar eens aan.

Overigens maken neurologen
echt waar gebruik

van een stemvork van 128 Hertz.

Ja, van zulke neurologen krijgen
musicologen dus echt de zenuwen he.

Wat is A=440?

De A boven de middelste noot C van de piano, die is 440 Hertz. Een toon die bestaat uit 440 trillingen per seconde. In 1834 bepaalden een aantal Duitse natuurkundigen dat de beste A toch echt 440 Hertz moest zijn. En vanaf die A kon je lagere en hogere noten berekenen. De perfecte referentietoon dus. Die 440 Hertz vormt tegenwoordig een wereldwijde standaard. Van ringtone tot schoolbel en van The Beatles tot het koor van je moeder: die A440 deelt de lakens uit en houdt iedereen goedgestemd.

De referentietoon: die A heeft 440 trillingen per seconde

Hey!

Wat hebben verkiezingen, hard leer en Ton
Koopman te maken met

de piano?

Kijk eens aan.

De piano.

De boterham met pindakaas,

de tegenvallende weersverwachting,
de kringverjaardag onder de instrumenten.

Wat ik bedoel
te zeggen: deze rakker kennen we állemaal.

Van muziekschool tot tochtige stationshal
en van de videoclip van

je lievelingsballad tot
de Fundafoto’s van die iets te dure crib:

de vleugel zie je overal.

Piloten gebruiken er zelfs twee,
maar die verdienen dan ook heel veel geld.

De piano voelt zo vanzelfsprekend, maar is
er niet altijd geweest.

De soundtrack van Jurassic Park mag
dan zoet pianospel bevatten,

maar die dino’s hoorden destijds hoogstens
wat benen fluitjes van onze voorvaderen.

Nee, de piano is ontstaan aan
het begin van de 18e eeuw.

De Italiaan Bartolomeo Cristofori
te Florence staat te boek

als de uitvinder van de piano.

Hoewel, piano - Cristofori sprak
zelf liever van Un Arpicembalo di nuova

inventione, che fa’ il piano, e il forte,
a due

registri principali unisoni, con fondo di
cipresso senza rosa.

Lijkt meer een songtekst van Eros
Ramazotti, maar Cristofori zei hiermee:

ik heb een klavecimbel uitgevonden
dat hard en zacht kan, met twee

paar gelijkgestemde snaren en
een zangbodem van cypres zonder rozet.

Ik vind piano wel beter bekken.

Maargoed: deze naam verklaart
de bloedlijn en de verbetering: dat

klavecimbel is de voorvader van de piano,
met één groot minpunt: het was aan

of uit - druk de toets van een klavecimbel
in en pats, daar is de toon.

Hoe hard of zacht je ook speelt.

Want met het indrukken van de toets

pluk je bij een klavecimbel aan de snaar.

En dat plukpunt is nogal abrupt.

Heel irritant.

Daarnaast heeft
het klavecimbel een vrij korte uitklank,

dus je druk de toets in en de toon sterft
vrij snel weg.

De tedere toetsenist van toen die smachtte
naar meer expressiemogelijkheden.

Nou Cristofori was een van de lichten
die zich bezighielden met het upgraden

van het klavecimbel.

De grote vernieuwing zat in de aanslag.

De snaren werden niet langer
getokkeld, maar aangeslagen.

Met een hamertje, voor elke toets één.

En die hamerslag
die kon je doseren, afhankelijk van

je humeur maar vooral van
de gespeelde muziek.

Daarmee is de piano een snaar-,
toets- én slaginstrument.

Drie vliegen in een klap.

Maargoed die hamertjes
waren trouwens niet van bouwmarktijzer

maar van hout, bekleed met hard leer.

Die hardleerse

klank bleek vilttehard dus nam men vilt.

Die vilten hamerkop leverde een
rondere, meer zangerige klank op.

Die vroege piano werd ook
wel fortepiano of

pianoforte genoemd.

Ook de naam Hammerklavier kwam voor, met
name bij muzikale timmerlieden.

Barokcomponisten als Scarlatti, Händel
en Corelli kwamen testen bij Cristofori.

Bach vond dichtbij huis de firma
Silbermann, die ook een fortepiano

ontwikkelde.

Maar die kon de toets nog niet doorstaan.

Snel spel

kon het mechaniek niet goed aan
en het volume was wat magertjes.

Maar die fortepiano
ontwikkelde zich razendsnel.

De vroege bloei van de piano viel samen
met de carrière van Mozart en collega’s,

die zeer geïnspireerd werden door de
uitgebreide dynamische mogelijkheden van

het instrument.

De onvolkomenheden werden stuk voor stuk
weggenomen.

Silbermann en
de Franse bouwer Érard verbeterden het

mechaniek, waardoor er
steeds virtuozer kon worden gespeeld.

Daarnaast kreeg bouwer Broadwood uit
Engeland in 1783 het patent op het pedaal.

Hoe dat werkt, vertel ik zo.

Sindsdien heeft
elke piano twee of drie pedalen.

En het volume van
het instrument nam ook toe.

Waar de vroege fortepiano nog een houten
frame om de zangbodem had, werd er in de

19e eeuw gebruikgemaakt van gietijzer voor
het frame, dat ook wel pantserraam heet.

En in combinatie met
het kruissnarige systeem dat Steinway in

1855 introduceerde, werd
het mogelijk om fors fortissimo te spelen.

Alsof je van een oude

keukenradio naar een peperduur hifisysteem
ging.

In de tussentijd waren
de concertlocaties ook gegroeid,

van wufte Weense salons
naar lijvige Amerikaanse concertzalen.

Dat volume dat kwam dus goed van pas.

Er staat door al die kruiselings bespannen
snaren best wat kracht

op zo’n vleugelframe: maar liefst 18 ton.

Dat volume komt
dus niet uit de lucht vallen.

Zo’n vleugel evenmin, wees blij, zo’n 500
kilo valt nogal rauw op je dak.

Die kilo’s zijn trouwens welbesteed.

Er worden hoogwaardige houtsoorten
gebruikt voor een goede resonantie.

Het hout werkt
dus mee bij de klank van de vleugel.

En het frame is ijzersterk.

De klep van zo’n vleugel doet ook mee.

Die is er trouwens ook met een functie.

Hij projecteert en doseert
de klank, dus de snaren maken geluid en

de klep zorgt dat de klank, de concertzaal
of de alpenweide in gaat.

Zet je ‘m op de hoogste stand,
dan projecteert hij maximaal.

Je kan de klep er zelfs afhalen.

Maar ja, als de buren thuis zijn doe je
de klep zelfs helemaal dicht.

Het klavier bestaat uit
88 toetsen, witte en zwarte.

Zoals Michael Jackson al zei: it don’t
matter if you’re black or white.

Je kan ze door elkaar heen gebruiken.,

maar wel

weten wat je doet, het klinkt niet
perse mooi.

De witte toetsen worden tegenwoordig
van hout met

een laagje kunststof gemaakt,
maar ‘iervoor van ivoor.

Maar dat mocht niet meer.Zielig
voor olifanten.

De toetsen gaan van laag naar hoog.

De laagste tonen, dat zijn enkel snarige

bassnaren.

Dat zijn hele dikke units.

Hoe hoger je komt, hoe dunner de snaar.

Maar om te zorgen dat die bassnaren
de rest niet overstemmen,

zijn de hogere pianonoten dubbel of
zelfs driedubbelsnarig uitgevoerd.

Dus ik druk een toets in.

En ik bespeel met één toets wel drie snaren.

Dat zal je leren bas.

Een piano heeft dus 88 toetsen,
maar veel méér snaren.

Oja, die pedalen. Ik demonstreer ze even.

Voor je gaat spelen altijd het
linkerpedaal indrukken, da’s de koppeling.

En dan rustig het rechterpedaal indrukken
om weg te rijden.

Nee sorry.

Het rechterpedaal is
het demperpedaal of sustainpedaal.

Dit laat de gespeelde tonen doorklinken,
ook als je de toets loslaat.

Bij het indrukken komt een
demper van zacht vilt los van de snaar.

Zo kan deze vrij doorklinken.

Het linkerpedaal zorgt bij
een rechtopstaande piano

dat de hamertjes dichterbij
de snaar komen.

Dat zorgt voor een zachtere klank.

En bij zo’n vleugel verplaats je
met het linker pedaal alle hamertjes zo,

dat ze minder snaren tegelijk raken.

Dus inplaats van
drie, maar twee bijvoorbeeld.

Zelfde effect, zachtere klank.

Het middelste pedaal is bij
een rechtopstaande piano vaak een

studiepedaal.

Er komt dan een strookje vilt
tussen de hamer en de snaar en voilà:

je hebt
die geliefde neoklassieke pianosound die

je kent van al
die studymusicplaylists op Spotify.

Daar vinden wij wat van.

Op een vleugel

is dit middelste pedaal heel geinig: dit
sostenutopedaal laat alleen de

toetsen doorklinken die ingedrukt zijn op
het moment dat je dit pedaal indrukt.

Als je daarna doorspeelt, blijft
er niets hangen - behalve die paar tonen.

Tenzij het heel vochtig is, dan willen
sommige pianotoetsen letterlijk

blijven hangen. Heel vervelend.

Daarom is
het bijhouden van de luchtvochtigheid en

de temperatuur van de ruimte waar de piano
staat heel belangrijk.

Zo’n Alpenweide is dus funest eigenlijk.

Een halfjaarlijkse stembeurt is
ook van belang.

De pianostemmer zet
de stemkruk op de stempen

en zorgt voor een snaarstrak resultaat.

Verwaarloos je je piano, dan raakt
hij ontstemd.

Net als onze pianospelende premier
als hij in het hokje zijn stempen

kwijt is.

als je op Mark Rutte stemt

ben je dus eigenlijk ook een pianostemmer?

Wat is de piano?

De piano is ontstaan aan het begin van de achttiende eeuw. Het is een upgrade van het klavecimbel. De grote vernieuwing zat in de aanslag. De snaren werden niet langer getokkeld, maar aangeslagen. Met een met vilt bekleed hamertje, voor elke toets één. En die hamerslag kon je doseren. Daarmee is de piano een snaar-, toets- én slaginstrument. Het klavier bestaat uit 88 toetsen, witte en zwarte. De toetsen gaan van laag naar hoog klinkend.

Een snaar-, toets- én slaginstrument met 88 toetsen

Wat hebben een abstracte kunst
£ 4,5 miljoen en een

spoorboekje te maken met een partituur?

Het spoorboekje.

Kennen we dat nog?

Ja, vroeger voelde je je helemaal chill
als je zo'n spoorboekje bij je had, want

je wist welke trein op welk moment van
welk spoor zou vertrekken

op welke stations er werd gestopt
en wat het eindpunt was.

De gemiddelde orkestdirigent die reist
doorgaans per auto.

Herbert von Karajan was
zelfs een echte autofanaat.

Kan ook niet anders als je Kar-ajan heet.

Maargoed, een dirigent kan ook

niet zonder spoorboekje, maar dat noemen
we dan de partituur.

Komt van Latijnse woord ‘partitura’
en dat slaat op de verdeling.

De verdeling van alle partijen
van een stuk.

De partituur is dus de volledige notering
van alle partijen, van een muziekstuk

van boven naar beneden

de verschillende instrumenten en van links
naar rechts de voortgang van het stuk.

Bijvoorbeeld
de partituur van een symfonie, geschreven

voor houtblazers, koperblazers,
scheetkussen en strijkers,

bevat netjes onder elkaar alle muzieknoten
en tekens voor de genoemde instrumenten.

De dirigent heeft een partituur nodig
om een muziekstuk te doorgronden,

te interpreteren.

Niet per se om uit te dirigeren, want net
als treinen fans het spoorboekje

uit hun hoofd kenden, zo kan een dirigent
een partituur ook internaliseren.

Toch zie je in de concertzaal regelmatig
zo'n kloek boekwerk op de lessenaar

van de dirigent.

De musici hebben veel dunner stapeltje
muziek, want ja, een violist

heeft bijvoorbeeld genoeg aan z’n
eigen noten.

En de slagwerker die heeft die vioolpartij
weer helemaal niet nodig

die hoeft alleen z'n eigen partij te zien,
alles komt samen in de partituur.

Tijdens een concert kan je het

verschil ook zien, want een dirigent
moet veel vaker omslaan dan een musicus.

Ja, als je maar één partij
voor je hebt, dan passen er meer maten op

een pagina dan wanneer je
het hele orkest onder elkaar hebt staan.

Aan het eind van de Middeleeuwen

toen de muzikale gezelschappen

nog wat kleinschaliger
waren, had je de eerste partituren.

En koorboeken met
de verschillende partijen voor het koor

bij elkaar genoteerd.

Dat werd gangbaar met de introductie van
de boekdrukkunst.

Het oogde nog niet heel overzichtelijk.

Want ja, alle partijen strak in het gelid
onder elkaar gedrukt,

dat zou duren tot de 18e eeuw.

Met het verstrijken van de tijd werden de
partituren steeds verfijnder en complexer.

Er kwamen steeds meer tekens voor muzikale
articulatie en andere speelaanwijzingen.

Tot we er halverwege de 20e
eeuw geconfronteerd werden

met de grafische partituur.

Even lekker gek doen, rare grafieken,
expressionistische escapades op papier.

Daar kunnen wij geen chocola van maken.

Hoewel, ja, sommige grafische partituren
lijken eerder

op de bereidingswijze van een

chocoladetaart dan op een avantgardistisch
kamermuziekstuk, maargoed.

Anno 2022 doen we het in principe nog
steeds met partituren.

Sommigen worden helemaal wild van
het bekijken van een stokoude partituur

van de componist zelf.

Zo'n handgepende partituur heet autograaf
en is serieus geld waard.

In 2016 ging de autograaf van Mahlers
Tweede symfonie onder

de hamer voor £4,546,250.

Da's tamelijk partituur.

Wie tegenwoordig
noteert, doet het vaak digitaal.

Super handig.

Even knippen en plakken en je voorziet
een heel orkest van nootjes.

Dat scheelt inktvlekken en een lamme hand.

En via IMSLP, het
International Music Score Library Project

kan je uren door duizenden partituren².

En omdat het vaak gaat
om rechtenvrije muziek uit oude bronnen,

is de prijs doorgaans € 0.

Nou, dan hou je die £4,546,250 over
voor een studie orkestdirectie,

een eigen orkest en het afhuren van het
Concertgebouw voor jullie eerste concert.

Wat is een partituur?

Een dirigent kan ook niet zonder een overzicht van alle partijen, dat noemen we dan de partituur. Dit woord komt van het Latijnse 'partitura', dat slaat op de 'verdeling'. De verdeling van alle partijen van een stuk. De partituur is dus de volledige notering van alle partijen van een muziekstuk. Van boven naar beneden de verschillende instrumenten, van links naar rechts de voortgang van het stuk. De dirigent heeft de partituur nodig om een muziekstuk te doorgronden, te interpreteren.

De volledige notering van alle partijen van een muziekstuk

Wat hebben spanning, drankgebruik
en Britney Spears te maken met een

syncope?

Het is van vitaal belang om
te weten wat een syncope

is, vooral als je een witte jas draagt
en een medisch professional bent

want iemand die een syncope meemaakt is
zojuist flauwgevallen.

Ja, voorkomen van een syncope is
mogelijk door voldoende te drinken.

Al geldt dat niet voor muzikale syncopen.

Die zijn onvermijdelijk, tenzij je de componist nog
op andere gedachten kan brengen.

Bij een syncope is er sprake van
een ontregeling of

onderbreking van
de gebruikelijke voortgang van een ritme.

Bij een syncope heb je een
ritme, bijvoorbeeld ‘Altijd is Kortjakje ziek’

waarbij één of meerdere tonen

niet op een tel of puls vallen.

De nadruk die bepaalde tonen

krijgen die vervalt dus.

Er zijn verschillende varianten.

De gebruikelijkste is de anticiperende
syncope waarbij het accent vlak

vóór het verwachte moment ligt.

Nou het alternatief is de echosyncope
met het accent vlak

ná de standaard plek.

Ja, maar goed, wat is dan standaard?

Nou, dat is
iets wat je eigenlijk wel kunt aanvoelen.

ALtijd IS kortJAKje ZIEK - MIDden in de WEEK...

Ja, dus sterke en zwakke maatdelen.

Die zijn vaak in balans, maar kunnen dan
ook best voorspelbaar zijn.

Saai misschien?

Nou voila, de functie van de syncope.

Het voegt spanning
en een onverwacht element toe.

Dus in een heel simpele vorm is:

alTIJD is KORTjakJE ziek,
midDEN in de week MAAR zonDAGS niet.

Accenten liggen hier precies andersom.

Nou complexer is het toevoegen van een
kortere noot aan een serie langere noten.

Dus Kortjakje, met een achtste noot.

Ja, dat is een een off-beat syncope.

De andere bekende variant is
de missed-beat syncope dus de kunst

van het weglaten.

Dit is bijvoorbeeld zonder missed-beat.

Saai! Maar laat een nootje weg

en je hebt gelijk een muzikaal cliché.

Ja, deze missed-beat wordt ook
wel een luide rust genoemd.

Want die rust, die valt zo op dat ie
bijna geluid maakt.

Hah, lachen.

Waarschijnlijk vroegde men al in het jaar
kruik een stuk spanning toe aan de ritme.

Maar gedocumenteerd is er bewijs.

Vanaf de 14de eeuw.

Italiaanse en Franse composities uit
de ‘Trecento-periode’ bevatten

gesyncopeerde vreugd en die Trecento-tijd
die slaat op een periode van

culturele ontwikkeling, waarbij dus ook
de muzikale accenten in bloei stonden.

Dat hoor je hier bijvoorbeeld

in een madrigaal van Giovanni da Firenze.

Enthousiaste syncopes
hoor je ook in de

15de eeuwse Agincourt Carol
van een anonieme componist.

Het kwam in die tijd vaker voor.

De nadruk ligt in de muziek dan niet op
de harmonie, maar op de melodie

en vooral op het ritme.

Die ritmische spanning van de syncope
die werd uitgebuit door bijvoorbeeld

Giovanni Gabrieli zijn
syncopisch succes werkt al eeuwen door.

Igor Stravinsky, de man van
de Sacre du Printemps

vond het:
“wonderbaarlijke ritmische uitvindingen”.

Het werk dat zijn

collega Gabrieli
dus al eeuwen daarvoor had gedaan.

En vlak ook Bach en Händel niet uit.

Bach syncopeert bijvoorbeeld
in Brandenburgs Concert nummer 4.

En in de Hornpipe uit Water Music gaat
George Frederic

ook lekker los.

Ook Haydn, Mozart,

Schubert en Beethoven gebruikten
deze ritmische spanningsgenerator.

Neem het begin van de Eroica, de
Derde symfonie van Ludwig van Beethoven.

Ja verdikkeme, hier ook al.

Maar los van de klassieke muziek
zonder syncopen zou dancemuziek

ook niet verkopen.

Show me Love van Robin S, Believe van
Cher, Ordinary World van Duran Duran.

En oja: Britney Spears.

In Breathe on me zingt ze zelfs: It's
not complicated, we’re just syncopated.

En ja het woord syncopated is ook
nog eens syncope. Top!

Ja, zonder syncope zou die popmuziek
maar een stramme bende zijn

en zonder die ritmische spanning
krijg je als DJ een syncope.

Wat is een syncope?

Bij een syncope is er sprake van een ontregeling of onderbreking van de gebruikelijke voortgang van een ritme. Het is een ritme waarbij één of meerdere tonen niet op de tel of puls vallen. De nadruk die bepaalde tonen krijgen vervalt dus. Er zijn verschillende varianten. De gebruikelijkste is de anticiperende syncope, waarbij het accent vlak vóór het verwachte moment ligt. Het alternatief is de echosyncope, met het accent vlak ná de standaardplek. De functie van de syncope: spanning of een onverwacht element toevoegen.

Een ontregeling van de gebruikelijke voortgang van een ritme

Wat hebben Andrew Lloyd Webber, Syb van
der Ploeg en het Nieuwe Testament met...

...een passie te maken?

Ja, inderdaad een passie...

...want passie zonder ‘een’ ja, dat kan je hebben.

Passie is dan een intens verlangen
of enthousiasme voor iets of iemand.

Wordt vaak
gebruikt in het kader van romantisch verlangen

en dat gaat ook nog eens dieper dan lust.

Maar goed, dat is dus passie.

Maar ik wil het effe hebben over een passie.

En dan bedoel ik
niet zo'n passie, maar een muzikale passie.

Zoals vaker komt het woord passie uit
het Latijn van ‘patior’ en ‘passus sum’.

Ik lijd, ik heb geleden.

Ook is er het woord ‘passio’ en dat verwijst
naar de verslagen die werden gemaakt van

het lijden van christelijke martelaren.

Centraal in het christelijk geloof is,
de naam zegt het al,

Christus.

En die staat dan weer centraal in een
muzikale passie.

Het script daarvoor vind je in het Nieuwe
Testament, zeg maar de tweede helft van de Bijbel.

Je kan kiezen uit vier smaken.

Mattheüs Marcus, Lucas en Johannes.

Vier Bijbelboeken waarin het lijden en sterven
van Christus wordt beschreven,

waarbij elk boek een eigen invalshoek heeft.

Deze vier evangeliën vormen
eigenlijk de draaiboeken, de scripts

voor de passies die door talloze componisten in
de voorbije eeuwen zijn gecomponeerd.

Van de intocht van Jezus op Palmzondag via

het laatste avondmaal en
de arrestatie naar het proces tegen hem

en vervolgens de kruisweg eindigend op Golgotha

met de kruisiging, het sterven van Jezus.

Goede Vrijdag.

En daarna gaat het over de wederopstanding en de
woorden die hij toen sprak tot zijn volgelingen.

Nou, welke delen

van lijden, sterven
en opstanding in zo'n passie worden gebruikt?

Dat is aan de componist en aan
de tekstdichter - Huh?

Tekstdichter? Maar het staat toch al in de Bijbel?

Tuurlijk, maar de Bijbel is geen bundeltje lyrics
en er staan ook geen handige gitaarakkoorden in.

Dat komt pas 2000 jaar later.

In de tussentijd was
er de ontwikkeling van die passiemuziek.

Natuurlijk met een
functie, want als je iets zingt, dan is het vaak

beter te onthouden.

En zo heeft het lijden en sterven van
Jezus bezongen, waardoor gelovigen

door de eeuwen heen de kern van hun geloof op
muziek binnenkregen.

Het was eerst in eenstemmige gezangen.

Daarna kwamen rolverdelingen, waarbij Christus,
het volk en de evangelist,

de verteller door verschillende zangers
en koren werden ingevuld.

Eigenlijk al een soort muziektheater.

Deze vormen werden responsoriale passies
of motetpassies genoemd.

Jacob Obrecht, bekend van Tandartspraktijk
Jacob Obrecht in Amsterdam,

schreef de eerste in die stijl.

Wist ik obrecht niet.

Aanvankelijk werd de letterlijke bijbeltekst
gebruikt en noot voor noot op

muziek gezet, maar de passies gingen mee in
de ontwikkeling van de westerse muziek.

En eenstemmig werd meerstemmig.

De passies werden polyfoon
en er kwamen steeds meer mogelijkheden

om de boodschap muzikaal aan te kleden.

In de zeventiende en achttiende eeuw waren
onze oosterburen nogal passioneel bezig.

Buxtehude, Schütz, Keiser, Telemann en Händel.

Die waren bepaald niet passief.

De eeuwen daarna kwamen
onder meer Joseph Haydn, John Stainer,

Frank Martin, Sofia Gubaidulina en Arvo Pärt
met hun verklankingen.

En vlak ook Andrew Lloyd Webber niet uit
met Jesus Christ Superstar.

En wat was dat mooi!

Daarna had je Clouseau met Passie
en Gigi d’Agostino met La Passion.

En ja, dat waren heidense hits.

Daar heb ik niks mee te maken.

Syb van der Ploeg, die maakte dat weer goed.

Als Jezus in de eerste Passion op televisie.

Nou, dat was het wel zo'n beetje.

Oh ja, natuurlijk.

Bach.

Ja, sorry.

Bach, onze passiepreses daar kan ik niet omheen.

Johann Sebastian Bach schreef
er meerdere, maar z'n Matthäus-Passion

is niet weg te denken uit onze concertagenda's.

En het zijn er zoveel.

Ben je musicus en mis
je die passie, dan mis je money en eet je nasi

zonder satésaus, zonder ei, zonder kip.

Die Matthäus-Passion had z'n première in 1727

toen nog in een tochtige kerk
met rudimentair meubilair

en is

uitgegroeid tot de bekendste verklanking
van het lijdensverhaal.

Een imposant stuk
waarin alle grote levensthema's langskomen

en in Nederland populairder dan waar ook.

Soms zie ik voor me hoe Bach het stuk
in een anonieme

tussenwoning in Almere Oostvaarders aan
het componeren is.

Zo Nederlands.

Overigens heb je in Almere wel een rijschool en
een pedicure die Passie heten.

En er is ook al een Bachweg.

Maar voor de echte passie moet je naar
Naarden, naar de Grote Kerk,

waar de Nederlandse Bachvereniging met hun
jaarlijkse uitvoering een stuk muzikale reflectie

biedt aan de aanwezige prominenten en politici.

Maar naast Naarden vind je de Matthäus ook gewoon
bij jou in de buurt van Aardenburg tot Zieuwent

en van een comfortabele concertzaal tot nog steeds

een tochtige kerk met rudimentair meubilair.

Ik moet mijn passie ook nog eventjes plannen,

maar ik denk dat ik
dat rond Goede Vrijdag pas zie.

Bach 

Het woord passie komt uit het Latijn, van patior en passus sum: ik lijd, ik heb geleden. Er zijn vier verschillende passies: Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes. Deze vier evangeliën vormen eigenlijk de draaiboeken, de scripts voor de passies die door talloze componisten zijn gecomponeerd. Van de intocht van Jezus op Palmzondag, via het laatste avondmaal en zijn arrestatie naar de kruisweg, eindigend met de kruisiging en dan de wederopstanding. De Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach is de bekendste. Dit werk had z'n première in 1727 en is uitgegroeid tot de bekendste verklanking van het lijdensverhaal.

Het lijdensverhaal van Christus op muziek gezet

Wat is een passie?

Wat hebben Herman van Veen, de autobahn en...

jongens, hier hebben
we helemaal geen tijd meer voor.

Ik heb gereserveerd bij Pizza Presto.
- Ja! Schiet nou maar op.

Oké, maar dan moet het wel heel snel, en nu meteen.

Presto!

Alweer zo'n Italiaanse tempoaanduiding.

Presto! En die slaat op snel, heel snel.

Geen tijd voor pizza?

Uh. Hoewel er
een presto pizzeria’s is in heel Europa...

...zijn. Populaire naam.

Euh, geen tijd voor koffie, ook al is
er wel een koffiezaak die Presto heet.

En het is ook andere koek
dan de Presto scootmobiel van Nederlandse makelij

met een
topsnelheid van vijftien kilometer per uur.

Da's meer adagio.

Maar hé, het is zoals de racefietsen, inclusief
helmen van een ander bedrijf dat

zich Presto noemt.

We hebben ongelofelijke haast, dus
da’s wel toepasselijk.

Hoewel Herman van Veen met zijn ‘Opzij opzij
opzij’ nog niet op het officiële Presto-tempo zit.

We hebben Herman geklokt op 157.

En we hanteren...

...toch echt minimaal 168 bpm voor Presto.

Oke, 157 is alsnog genoeg voor een invordering van
het rijbewijs maar goed,

geen tijd voor nu, andere keer misschien.

Presto loopt van 168 tot een

ledemaatontwrichtende of
stemband verschroeiende 200 bpm.

Gemiddeld zo.

Maar hoe dat voelt
of klinkt hangt een beetje af van de componist...

...van welke noten hij of zij aan dat tempo geeft
en welke instrumenten er aan de bak moeten.

Presto harpklanken voelen
anders dan presto pauken en trompetten.

Deel drie uit de Mondscheinsonate van Beethoven...

...voelt anders dan de Finale uit
de 9e van Beethoven.

En deel vier uit Sonate nummer 2
van Chopin is andere koek dan deel...

...drie uit de Zomer van Vivaldi, zeker in
de vlammende versie van Hizaki.

En toch allemaal presto
en lekker gepeperd prestootje is de finale uit

de Italiaanse symfonie. Da’s
de Vierde symfonie van Mendelssohn.

Een beetje alsof Felix z'n Ferrari
eens even flink doortrapt.

En wanneer ie dan in Duitsland op

een verlaten stuk autobahn komt, ja, daar gaat
het zelfs prestissimo!

Da's voor de strebers onder ons
voor wie het leven pas bij 200 begint.

Plankgassimo, sneller kan die niet.

Sneller kon ik ook niet jongens, dit was hem
wel zo toch?

Oke, yo.

Wat is presto?

Presto is Italiaanse tempoaanduiding die slaat op snel, heel snel. Minimaal 168 bpm voor presto. Presto loopt van 168 tot 200 bpm. Hoe dat voelt of klinkt hangt een beetje af van de componist, van welke noten de componist aan dat tempo geeft en welke instrumenten er aan de bak moeten. Presto harpklanken voelen anders dan presto pauken en trompetten.

Italiaanse tempoaanduiding voor snel

Wat hebben vier helikopters...

...Kaapverdië en Slayer met een strijkkwartet te maken?

Een strijkkwartet...

...is een muziekstuk, een compositie voor, je raadt
het nooit vier strijkinstrumenten.

De gebruikelijke bezetting is twee violen,
een altviool en een cello.

Naast de naam van zo'n compositie
is een strijkkwartet ook de...

...term voor het muziekgezelschap
dat zo'n muziekstuk uitvoert.

Je denkt misschien: vergeleken
met zo'n huge symfonieorkest...

...is schrijven voor vier strijkerseasy peasy.

Nou, juist niet.

Nee, want veel componisten zien kwartetschrijverij...

...als meesterproef en spreken zelfs van een heilig genre.

Want...

aldus dirigent Jeffery Tate.

De oorsprong van het strijkkwartet ligt in de barokperiode,
zeventiende en achttiende eeuw.

Niet dat de zaak toen al heel verfijnd was, want het was
vooral de eerste violist die met de eer mocht strijken.

De rest zorgde voor de vulling.

Ja, de cellist, die kreeg ook
nog eens een stel geheimzinnige codes bij zijn partij.

Die nummers sloegen niet op de coördinaten van
de vijand, maar op een continuopartij.

Een bepaald verloop van noten
en harmonieën waar cellisten...

...en ook klavecimbalisten vaak mee werden geconfronteerd.

En hun nageslacht is tegenwoordig werkzaam in de ICT.

Je snapt dat de rest van het kwartet die
voorkeursbehandeling van de eerste viool

moeilijk trok.

Werk aan de winkel.

Componisten zorgden voor een
gelijkwaardiger behandeling van de vier stemmen.

De Italianen Scarlatti, Galuppi
en Sammartini...

...bedanken we voor hun verdiensten op dat vlak.

Maar ook KrautKwartetters
zoals Telemann, Graun en Fasch stuwden de ontwikkeling.

Waarbij de cellist pas als laatste in
de achttiende eeuw een zelfstandige partij kreeg.

Dus hulde voor alle cellisten die het
tot die tijd netjes volhielden.

Maar goed, vanaf dat moment, individuele behandeling van
de vier stemmen,

spreken we van het moderne strijkkwartet.

Het genre werd een absolute

hit met Joseph Haydn als veelschrijvende vader van het
strijkkwartet.

Collega's Mozart en Beethoven werden ook getrokken
door het genre.

Zelfs toen ie al stokdoof was, had
Beethoven nog oren naar een kwartet.

Die laatste kwartetten zijn ware monumenten.

Je hoort nergens dat Beethoven niet meer kon horen.

Nou ja, op één deel na.

De Grosse Fuge.

Dat is tegenwoordig
een hoofdpijndossier voor kwartetten en musicologen.

Maar goed, de opzet van het moderne strijkkwartet...

...is in grote lijnen gelijk aan die van een symfonie.

Vier delen deel een snel, deel twee langzaam...

...deel drie menuet of scherzo en deel vier weer snel.

Gemiddelde duur zo'n 20 tot 35 minuten.

En tuurlijk zijn er ook weer uitzonderingen.

Morton Feldman was
zo lekker op dreef dat ie pas een eindstreep noteerde

toen zijn tweede strijkkwartet zo'n 6,5 uur lang was.

6,5 uur!

In die tijd vlieg je naar Kaapverdië of Dubai.

Of je rijdt van Goes naar Groningen en weer terug

met een stevig moppie Feldman uit de speakers.

Een andere componist
die grote hoogten bereikte was Karl Heinz Stockhausen.

Hij kwam met een stuk voor vier
strijkers in vier verschillende vliegende helikopters.

Hij noemde dit stuk het Helikopter Kwartet.

Nou, beluister het maar eens.

Ik raakte flink doorgedraaid.

Onder de conventionele kwartetten kan
je je lol op met:

Dan kun je ook nog kiezen uit talloze uitvoeringen
door het:

En veel van
deze grote clubs zijn al heel lang bij elkaar.

Langer dan Toto of ABBA.

En je raakt dan met elkaar vergroeid.

En dat klinkt fantastisch.

Trouwens, net zoals bij...

...ABBA zijn er ook zat strijkkwartetromances.

Het Nederlandse Matangi Quartet vormt een
goed huwelijk, althans voor de helft van de club.

Maria-Paula en Karsten.

Ja, die hebben thuis inmiddels ook een eigen kwartet.

Maar goed, als de klassieke scene.

Luister je principieel alleen popmuziek.

Dan is er het Vitamin String Quartet.

Vier aardige Amerikanen die alles kreukvrij strijken.

Van Coldplay tot
The Killers en van Slayer tot de Smashing Pumpkins.

En als je het Hollands wilt houden, nou neem
dan de kwartetten van Badings, Röntgen en Pijper.

Of het kwartet van Jurriaan Andriessen met verreweg
de leukste...

...titel: Cumulus Humulus Fumulus.

En voor de stevige trek niet één, maar vier strijkkwartetten

tegelijk in het Allegro voor vier strijkkwartetten
van Johannes van Bree.

Er wordt dus ook in Nederland heel wat afgekwartet.

Het spelletje schijnt zelfs een
Nederlandse oorsprong te hebben.

Mag ik van jou van de strijkinstrumenten?

Uhm, het stoomstrijkijzer?

Mag ik ook?

Uh, de strijkplank?

Wat is een strijkkwartet?

Een strijkkwartet is een muziekstuk, een compositie voor vier strijkinstrumenten. De gebruikelijke bezetting is: twee violen, een altviool en een cello. Naast de naam van zo'n compositie is een strijkkwartet ook de term voor het muziekgezelschap dat zo'n muziekstuk uitvoert.

Een compositie voor vier strijkinstrumenten

Wat hebben schaduw, Sjostakovitsj en
Times Square te maken met...

...largo?

Een bloem, een bank, een stoel, een...

...vloer en een dubieuze crème die in
een discrete verpakking wordt verzonden?

Allemaal heten ze largo.

Maar hier bij ons is largo
een van de tempo-aanduidingen.

Het Italiaanse woord largo kan je vertalen
als breed.

Maar ja, hoe klinkt breed?

Maar hoe rijd je met een dieplader,
met daarop zo'n compleet chalet, door...

...een oud stadscentrum?

Precies, breed en langzaam.

Het woord gedragen hoort er ook bij en
een tempo van 40 tot 60 slagen per minuut.

En dat klinkt zo...

Zo.

Man, man, man.

Ok, largo wordt genoteerd vanaf het
begin van de 17de eeuw.

Frescobaldi, had
het in 1615 over een “tempo largo”.

Tot in de vroege 18e eeuw
betekende largo een geringe vertraging...

...van een gemiddeld tempo. En dan had je
destijds ook al trage tempi, zoals Adagio.

En largo werd dan omschreven,
als een 'dubbel adagio'.

Mozart en Haydn...

...die gebruiken het woord voor sterk
geaccentueerde passages in de muziek.

En daar heeft largo dus minder met tempo
en iets meer met speelwijze te maken.

Bij Sjostakovitsj was largo de zakdoekfactor,
want bij largo uit...

...zijn Vijfde symfonie werden de ogen van
het publiek bovengemiddeld vochtig.

Maar latere largo’s in
zijn Zesde symfonie...

...en de drie largo’s
in zijn Achtste strijkkwartet...

...was de boodschap dan ook:
“Kun je nog huilen?...

...Huil dan mee.”

Voor echte fijnproevers zijn er...

...verschillende smaakjes largo,
zoals Larghetto, dat is sneller dan largo...

...largo op vrijdagmiddag
en Larghissimo, slomer dan largo.

Maandagochtendsloom.

En Largamente, da's gewoon largo.

De beroemdste largo’s zijn het Largo van Händel...

da's de aria Ombra mai fu uit de opera Xerxes.
Een aria over de schaduw.

Niet de snelle schaduw van Lucky Luke,
maar de beschutting van een boom.

Overigens heeft Händel het zelf over Larghetto...

...dus geen al te zware schaduw van een
niet al te groot boompje.

Chopins Prelude opus 28 nummer 4: ook Largo.

Net als deel 2 uit...

...de Winter van Vivaldi en deel 2 uit Symfonie 9 van Dvorák.

Gedragen tranen...

Het Lacrimosa uit het Requiem van Mozart: Larghetto.

Ook beroemd is
Largo al factotum van Rossini, maar...

die stuff héét alleen Largo,
want is heel euh Allegro Vivace.

-Wat?!

Snel.

Overigens tref je in Italië overal
Largo's op de straatnaambordjes.

Een largo is daar een verbreding van
de straat, een soort plein, een...

...piazza, maar dan vooral met een
doorstroomfunctie, als het goed is.

Times Square in New York is een voorbeeld
van een largo.

Heel toepasselijk, want
de gemiddelde snelheid van een taxi...

...op Times Square is

largo.

Wat is largo?

Het Italiaanse woord largo kun je vertalen als 'breed'. Maar hoe klinkt dat? Je zou het kunnen omschrijven als breed en langzaam, gedragen. Het is een tempo van 40 tot 60 slagen per minuut. Largo wordt genoteerd vanaf het begin van de zeventiende eeuw. Er zijn verschillende soorten largo, zoals larghetto (sneller dan largo), larghissimo (langzamer dan largo), en largamente (gewoon largo).

Het Italiaanse woord largo kun je vertalen als 'breed'

Kun je een broodje kroket meenemen?

-Take 37 én actie!

Wat hebben douchen, Wagner
en Michael McDonald te maken met een filmscore?

Zet tijdens een spannende filmscène het geluid eens uit.

...

Welk effect heeft dat?

Precies. Weg spanning, weg sfeer.

Die haai in Jaws is zonder de iconische
klanken van John Williams, een stuk minder eng.

Conclusie muziek is bij een film onmisbaar...

...als het gaat om overbrengen van sfeer en emoties.

Eind negentiende eeuw werden
de eerste films gemaakt.

Stomme films.

En er zaten ook best leuke bij hoor. Maar...

...die stomme film had
alleen beeld, geen geluid.

De bezoekers, die ergerden zich aan
de herrie van die stomme projector.

En om dat geluid te overstemmen...

...werd er een pianist, een organist of
een ensemble ingezet.

Deze musici, die mochten improviserend
de film van muziek voorzien.

Het publiek had zo geen last meer van
die projector en wist aan...

...de hand van die muziek welke stemming
het beeld probeerde over te brengen.

Die improvisaties kwamen steeds meer vast
te liggen en Camille Saint-Saëns was met...

...’L’Assassinat du Duc de Guise’
in 1908 een van..

...de eerste die een originele compositie
schreef voor een stomme film.

De zogenaamde filmscore was geboren.

Toen eind jaren twintig van de vorige eeuw bewegend
beeld en geluid samen konden worden...

...opgenomen, werd het nog belangrijker om
muziek speciaal voor film te componeren.

Klassieke componisten
als Darius Milhaud en Arthur Honegger...

...volgden het voorbeeld van Saint-Saëns.

En Erik Satie ging een stap verder
en kwam na 1924 met de eerste...

...synchrone filmmuziek die frame
voor frame samenging met het beeld.

Dat was Entr'Acte van René Clair.

Het moment waarop de ‘talkie’...

...de geluidsfilm, zijn intrede deed is 1927.

Met Al Jolson in The Jazz Singer verandert
de cinema voorgoed.

Beeld werd aangevuld met gesynchroniseerde
filmmuziek en gesproken dialogen.

In 1933 bleek in King Kong
hoe sterk dat effect kon zijn van..

...muziek die naadloos samenvalt
met spannende scènes op het witte doek.

Iemand die zowel voor als na de geluidsrevolutie
werkte was Charlie Chaplin.

Een menselijk duizenddingendoekje...

...en echte doe-het-zelver.

Hij was scenarist, regisseur,
hoofdrolspeler, producent en hij schreef...

...de filmmuziek bijvoorbeeld bij de hitfilm
met de toepasselijke titel Modern Times.

Met Chaplin zitten we in ‘The Golden
Age of Hollywood’.

Een gouden tijd die liep van de jaren ‘20
tot de jaren ’60 van de vorige eeuw.

De ontwikkeling van de filmmuziek nam
een hoge vlucht.

De grandeur en de budgetten waren grenzeloos.

En de muziek klonk net zo.
Episch, groots, bombastisch, vol lyriek...

...schallende trompetten, klinkende bekkens
en zwoele strijkers.

Steeds meer werd de filmscore ook
aangepast aan het filmgenre.

Dus zoete klanken voor de romantische
film, onheilspellende lage...

...strijkers en plotseling slagwerk bij
thrillers en een soort klanksoep...

...als het om een experimentele film ging.

Iconisch is de douchescène
uit Psycho van Hitchcock.

De film uit 1960
met hakkende violen van Bernard Herrmann...

...die nog steeds voor koude rillingen zorgen.

De filmscore ging naadloos op in
de filmscène...

...de verschillende delen van de score...

...de cues, werden gecomponeerd
om exact te passen...

...bij, en op een bepaalde scène of overgang.

Daarbij worden terugkerende melodieën of
klankkleuren gebruikt...

...om de personages op het doek
ook via de speakers uit te beelden.

Denk aan Star Wars waarbij Darth Vader, Princess Leia en Luke Skywalker...

...hun eigen muziek gekregen.

Dank u wel,
Richard Wagner voor het Leitmotiv.

Deze principes werken tot op
de dag van vandaag en destijds waren...

Korngold, Steiner, Mancini en Herrmann
de grote namen.

Vanaf de jaren vijftig ging het erg snel.

De rock ‘n roll deed z'n intrede en
sindsdien zijn filmscores en popmuziek...

...met elkaar vervlochten.

Belangrijk om het even uit
te leggen, want een filmsoundtrack...

...bevat de muziek uit
een film inclusief popliedjes die in...

...de film worden gebruikt,
waardoor ze verbonden zijn met die film.

The 40 Year Old Virgin is één van
mijn favorieten.

Daarin klinkt Michael McDonald
met Ain’t no Mountain High Enough.

Staat op de soundtrack cd bij die film,
maar is er niet speciaal voor geschreven.

De filmscore is de muziek die
wel voor een film geschreven is als...

...muzikaal maatwerk.

Nou werden die filmscores zo populair...

...dat ze op LP werden uitgebracht en net
zo vaak mee gefloten werden als...

Bill Haley’s Rock Around the Clock.

De muziek van The Sound of Music...

...bijvoorbeeld werd de best
verkochte plaat van de jaren zestig.

Sorry, Beatles.

Steeds vaker werd er een catchy liedje

geschreven voor mij een film ook via
de Top40 kon worden gepromoot.

‘Original songs’ noem je zulke liedjes.

Denk aan de talloze en Bondsongs,
zoals Live and Let Die van Wings.

Sorry Beatles,

Skyfall van Adele
Lose Yourself van Eminem en...

...My Heart Will Go On van
Céline Dion uit Titanic.

Dit soort hits gaan op Spotify...

...hand in hand met al die mainthemes
endcredits en lovethemes...

...uit blockbusterscores.
Van Indiana Jones tot Once Upon a Time in the West

Kun je nog zingen, zing dan mee.

Niet verwonderlijk dat sommige regisseurs
hun films monteren

om ze te laten passen op
de muziek in plaats van andersom.

Bijvoorbeeld bij Koyaanisqatsi
met leidende muziek van Philip Glass

en dus Once Upon a Time in
the West met Morricone’s klank geworden...

...tumbleweed.

Als het goed klikt tussen componist en regisseur,
dan werken die twee vaker samen.

Denk aan Sergio Leone en Ennio Morricone,
Danny Elfman met Tim Burton of...

...John Williams en George Lucas
en John Williams en Steven Spielberg.

Dat is een beetje polyamorie.

Maar goed, vier handen op één Hollywoodbuik en je weet...

...die film gaat scoren.

Wat is een filmscore?

Zet tijdens een spannende filmscène het geluid uit, of draai een vrolijk stukje muziek onder diezelfde spannende scène. Welk effect heeft dat? Weg spanning. Weg sfeer. De haai in Jaws is zonder de iconische klanken van John Williams een stuk minder eng. Conclusie: muziek is bij een film onmisbaar als het gaat om overbrengen van sfeer en emoties.

Muziek is onmisbaar voor het overbrengen van sfeer en emoties in een film

Wat hebben Citroën
Corona en Radio Nunspeet...

...te maken met een fermate?

De muziekterm fermate komt van het Italiaanse werkwoord
‘fermare’ en dat betekent aanhouden.

Fermate is de gebiedende wijs en betekent “stopt”.

Maar ja, wat wordt er dan gestopt
of aangehouden?

Een noot of een rust.

Die noot of rust wordt langer, krijgt...

...de ruimte.

De muziek komt op dit fermatepunt even...

...tot stilstand.

De fermate doorbreekt het metrum,
doorbreekt het regelmatige ritme van...

...de muziek.

En qua notatie zijn er drie smaakjes...

...de normale...

de korte en de lange fermate.

Veruit de populairste is de normale
fermate, ook wel Corona genoemd.

Ja ja, niet vanwege COVID-19, hoewel zo'n corona...

...besmetting wel een fermate in je ‘Concert
des levens’ oplevert.

Maar goed, de normale heet dus
de corona-fermate...

...lijkt een beetje op
een parachute met een punt eronder.

De Engelsen zien er trouwens een vogel oog
in en spreken van ‘birds eye’.

En de mythologisch ingestoken Engelsman
heeft het zelfs over een cyclops.

Een cyclopen-oog.

De korte fermate is een half Citroën-logo...

...en de lange lijkt op een bushokje.

Hoe lang een
normale fermate in de praktijk duurt, dat

mag helemaal worden bepaald door

de uitvoerende.

Maar oké, als richtlijn 1,5
tot 2 maal de duur van de noot of

rust waarboven die fermate staat.

En gaat het om een muziekstuk voor één
instrument en jij bent de uitvoerende?

Nou gefeliciteerd! Mag je lekker
zelf weten hoe lang het duurt.

En staat een formaat in de partituur van
het orkestwerk...

...dan bepaalt
de dirigent de duur van de fermate.

Het is een heel mooi middel om
extra spanning te geven aan...

...de muziek.

Vanaf de muziek van Josquin des Prez en
Guillaume du Fay...

...wordt die spanning al gebruikt.

Sinds de vijftiende eeuw.

Hoewel spanning, in de zestiende en
zeventiende eeuw eerder ontspanning...

...want een fermate was de plek
waar de zangers van een cantate konden...

...ademhalen

Zonder de loop van de
melodie te verstoren.

Voor de uitvinding van de fermate was
de mortaliteit onder zangers

dus stukken hoger.

Zo'n coronaboog was pure noodzaak.

Overigens was het ook voor niet zangers
de plek waar zich de ‘adem’

in de muziek bevond.

En dat gaat op tot de dag van vandaag.

Muziek zonder ‘adem’ is geen muziek.

En van noodzaak werd
de fermate uiteindelijk ook luxe.

Luxe voor musici
in instrumentale composities.

Want ja, kwam je bij een fermate
en dan mocht je even lekker los op je instrument.

Een en ander werd
steeds verfijnder toegepast.

En in de romantiek schreef men
de fermate op het hoogtepunt van

een muzikale zin en daarmee kreeg
zo'n hoogtepunt een hoogtepunt.

Om de doodmoe van te worden.

Maar ja.

Fermate. Een prettig
luisterprogramma met een groot

variatie aan
toegankelijke klassieke muziek.

Elke woensdagavond
en zondagochtend op Radio Nunspeet.

Nou hup,

weer an ‘t werk!

Wat is een fermate?

De muziekterm fermate komt van het Italiaanse werkwoord fermare en dat betekent ‘aanhouden’. Fermate is de gebiedende wijs en betekent ‘stopt!’ Een noot of rust wordt langer, krijgt de ruimte. De muziek komt op dit fermatepunt even tot stilstand. De fermate doorbreekt het metrum, doorbreekt het regelmatige ritme van de muziek. Hoe lang een normale fermate duurt mag helemaal worden bepaald door de uitvoerende. Maar als richtlijn: anderhalf tot tweemaal de duur van de noot of rust waarboven de fermate staat.

Een noot of rust wordt langer, krijgt de ruimte

Wat hebben Bon Jovi, coïtus en de Lullo's
te maken met een modulatie?

Met een modulerende cv-ketel wordt uw woning op een aangename manier verwarmd.

Hij zorgt ervoor dat het vermogen van de ketel wordt...

Jongens mag ik misschien even de goede tekst in beeld.

Oké de modulatie in de muziek, daar gaat het over.

Van een toffe modulatie krijg je het trouwens net zo warm als van een goed functionerende cv-ketel

Maar daarover later meer.

Zo'n modulatie heeft alles te maken met een verandering...

...een verandering van toonsoort.

Kijk, dit is bijvoorbeeld de toonsoort C.

En net als bij een goed verhaal
begint een liedje bij het begin.

Vaak is dat de grondtoon.

Met een 'thuisakkoord', zo kun je het noemen.

Die grondtoon geeft aan in welke toonsoort het staat.

En de akkoorden die volgen, na het ‘thuisakkoord’...

...horen allemaal bij dezelfde buurt.

Alsof je even uit je huis, de tuin inloopt...

...vervolgens de oprit nog even bezemt...

...en dan weer je huis binnenwandelt.

In het kader van 'Moduleren ken je leren':
neem nou 'Altijd is kortjakje ziek'.

‘Thuis.’

‘De tuin.’

‘De oprit.’

‘naast het huis en weer thuis.’

Nou, dat is overzichtelijk toch?

Maar misschien wil je meer?

Ben je toe aan een ander uitzicht.

Dan kan je op pad gaan via...

...een modulatie.

Dat kan heel lomp, ineens.

Mooier is om het geleidelijk te doen.

Dat kan op drie manieren: diatonisch, chromatisch en enharmonisch.

- “Huh?”

Nou het valt allemaal wel mee hoor.
Eerst de diatonische.

Dia - twee - tonisch, twee toonsoorten,
die gaan we verbinden, met een spilakkoord.

Spil...

Nieuw akkoord. Aaah nieuwe toonsoort!

Zo zijn we van C, naar G gegaan.

Vet toch?

Nu de chromatische.
Chromatisch heeft te maken met halve tonen, chromatiek.

Dus we gaan een halfje veranderen.
We gaan van...

♪

...naar...

♪

En dat klinkt zo.

Ja, je voelt hem aankomen.

Zo zijn we van C...

...naar As gegaan.

Kicken! En nu de derde, die is wel echt ‘next level’ hoor.
Enharmonisch.

Ja, dan zijn we dus van C naar Fis gegaan.

Alsof je van Almere Buiten...

...naar de Alpen gaat.

Als componist kan je je verhaal hiermee verdiepen...

... je kan een nieuwe weg inslaan
door het betreden van een nieuwe toonsoort.

Kan een toontje lager zijn,  leuke band...

...of twee omhoog, of drie omlaag.
Je kan het zo gek maken als je zelf wil.

In de operawereld en het liedgenre is een modulatie heel effectief: als je te maken hebt met een plottwist...

...of een verandering in de stemming
of toestand van een personage...

...is een modulatie het perfecte muzikale gereedschap.

Alsof je de hele muzikale enscenering
de belichting in een klap verandert.

In de popmuziek doen ze soms niet zo moeilijk
en gebeurt de modulatie ineens. Lekker lomp.

Alsof je, zomaar, zonder te koppelen, naar de volgende versnelling schakelt.

Dit wordt ook wel de Truckdriver-modulation genoemd.

Nou leuk toch?

Nou, het is meer dan leuk.
En dat heeft met onze bovenkamer te maken.

Want onderzoek wijst uit dat ons brein
pósitief reageert op verrassingen.

Abrupte wendingen in een liedje. En dan specifiek: veranderingen in toonhoogte.

Als je een fraai geproduceerde modulatie ondergaat, is de kans groot dat je dopaminekanon...

...flink aan het vlammen slaat.

Iets wat ook gebeurt tijdens de daad.

Een paar prachtige, euh stimulerende voorbeelden van popmuziekmodulaties vind je in...

...Living on a Prayer van Jon Bon Jovi...

...All by myself in de versie van Celine Dion...

...en Sometimes van Britney Spears.

Zo zie je maar: een lekkere modulatie is goed voor je relatie.

En goed voor de verwerking ná een relatie.

Wat is modulatie?

Een modulatie heeft alles te maken met een verandering, een verandering van toonsoort. Dat kan op drie manieren: diatonisch, chromatisch en enharmonisch. Als componist kan je je verhaal met een modulatie verdiepen. Je kan een nieuwe weg inslaan door het betreden van een nieuwe toonsoort. In de operawereld en het liedgenre is een modulatie heel effectief: als je te maken hebt met een plottwist of een verandering in de stemming of toestand van een personage, is een modulatie het perfecte muzikale gereedschap. Alsof je de hele muzikale enscenering en belichting verandert.

Een verandering van toonsoort

Wat hebben kolonisten, ijstaart en de Noord-Spaanse graanoogst met een romance te maken?

De romance - het woord komt van het Latijnse romanice of het provencaalse romans en betekent:

'in de Romaanse taal geschreven'.

Het ging hier om korte verhalende gedichten, veelal met een opbeurende, warmhartige inhoud.

De romance als muziekvorm ontstond in
de Spaanse Middeleeuwen.

Het is een lovestory om je gitaarsnaren bij af te likken.

Ver vóór de opkomst van Tinder, datingsites of contactadvertenties in de krant...

...was er de wereld van de Hoofse Liefde.

Die hoofse liefde slaat op "een exclusieve relatie die blijvend, oprecht en onbaatzuchtig is, en gebaseerd op de vrije wil...

...van beide partners.

Ze is niet uit op driftbevrediging, maar vereist zelfbeheersing en de bereidheid om voor de ander te lijden.

"Oké dan, dus: vergeet het vleselijke aspect...

...zorg dat je elkaar niet al te vaak ziet.

...zo breng je elkaar het hoof op hol.

Deze hoofse romance vond via gedichten zijn
weg naar zang en snarenspel.

Want waar het hart vol van is, loopt de mond van over.

All you need is love, zongen de Beatles al in 1367.

En net als een Beatles-liedje waren romances vaak coupletliederen met een amoureus of teder karakter.

Vanaf de 14e eeuw zijn er romances bekend.

Ze ontstonden aan de vorstenhoven en vonden hun weg naar het gewone volk via troubadours.

Van dorpsfeesten tot gezang bij de graanoogst: de romance was overal en ging zelfs het schip in.

Door de Spaanse ontdekkingsreizen en kolonisatiedrift raakte het genre wereldwijd verspreid.

De opkomst van de boekdrukkunst
zorgde voor verdere popularisering.

In Antwerpen verscheen rond 1550 de verzameling Cancionero de romances.

Romances konden puur instrumentaal zijn, of vocaal, zowel een- als meerstemmig...

...met begeleiding van een gezellige draailier of een viool of getokkelde snaarinstrumenten.

De inhoud was breed: naast het vieren van de hoofse liefde gingen romances ook over andere verzonnen verhalen...

...of over de actualiteit.

Na verloop van tijd ontstaan subgenres, zoals de romance de ciego - de blindenromance.

Zangers zonder gezichtsvermogen maar met hart voor de zaak trokken langs jaarmarkten met hun eigen repertoire.

De lyrics waren vaak sentimenteel, bombastisch en burlesk.

Vooral vrouwen waren er gek op en kochten velletjes met songteksten die ze dan uit hun hoofd leerden...

...en zongen tijdens het ophangen
van de was aan zo'n waslijntje...

...in een pittoresk stadje dat je kent uit de ANWB Kampioen.

In de 16e en 17e eeuw werd de romance steeds verfijnder.

De coupletliederen werden uitgebreid met een refrein, waarmee de Beatlisering een feit was.

In de barok raakte de goeie ouwe romance
een beetje op de achtergrond...

...door de opkomst van nieuwe vormen van muziekdrama.

Uitdoven doet de romance niet.

Zo is er het lied 'Plaisir d'Amour' van Padre Martini...

...een typisch voorbeeld van de
18e eeuwse romance als sentimenteel lied.

Uitgevers konden goed cashen met romances. Zanger en componist Felice Blanghini verkocht een bundeltje...

...met de titel 'Il est trop tard'
voor 200 Francs aan een uitgever...

...die er vervolgens 20.000 Francs winst mee maakte.

Huilen was voor Blanghini toen inderdaad trop tard.

Je had trouwens zelfs Romance-tijdschriften begin 19e eeuw.

En romancezangers werden gevierde sterren
met typische sterren-uitspraken.

Paulin Duchambge bijvoorbeeld zei: 'ik componeer mijn Romances met mijn tranen'.

Ook in de rest van Europa slaat die sentimentaliteit aan.

In Zweden bijvoorbeeld wordt het genre zo breed vertegenwoordigd...

...dat men de romance als een volksliedje ziet.

Via de Duitse componist Simon Mayr kwam de romance ook in de Italiaanse operawereld terecht.

En ja, er waren ook tegengeluiden. Schrijver Marie-Henri Stendhal zei:

“ik verfoei alles wat zich romance noemt.”

In Duitsland werd de romance enigszins geremd door de opkomst van de serieuze Lieder van Schubert en collega's.

Niettemin werd er begin 19e eeuw gesproken over de romance als tegenhanger van de ballade.

De ballade was 'noordelijk en duister...

...de romance zuidelijk, warm en mild en met een bevallige, natuurlijke, pastorale melodie.'

De Tophits uit romanceland zijn vaak instrumentale exemplaren. Die ontstonden omstreeks 1750 in Frankrijk.

In de Tweede symfonie van Joseph-Barnabé Saint-Sevin zit een 'Romanza minore'.

Ja, totaal onbekend, maar wél de eerste.

François-Joseph Gossec kwam in zijn Vijfde symfonie met een Romanza andante en toen was het hek van de dam.

Instrumentale romances hebben gemeen
dat ze een relaxed tempo hebben...

...een zangerige melodie,
een eenvoudige harmonische structuur...

...en een helder onderscheid tussen melodie en begeleiding.

De mooiste voorbeelden?

Het hart van Mozarts 20e pianoconcert.

De romance in F groot van Ludwig van Beethoven...

...en de Romance in f klein van Antonín Dvorák.

Voor de originelere dates kies je Vaughan Williams.

Hij sleurt jullie de diepte in, met een Romanza voor tuba.

...of je gaat voor een mystieke Wild West-romance
voor harmonica en orkest.

Of je kiest de moeder aller romances: die liefdesoase uit Pianoconcert nummer 1 van Frédéric Chopin.

Zoals 'ie het zelf omschreef:
'muziek als een lentedroom bij maanlicht'.

Oja, of het nu via Tinder of via de groenteafdeling van de supermarkt is gegaan: als je een date hebt geregeld...

...draai dan een van de romances uit ons spotifylijstje...

...en zet zo'n heerlijke Eis Romanze op tafel.

Succes gegarandeerd.

Hart-elijk bedankt voor het liken van deze aflevering van...

♥ Muziek in een Notendop. ♥

Wat is een romance?

Het woord romance komt van het Latijnse romanice of het provencaalse romans en betekent: 'in de Romaanse taal geschreven'. Het ging om korte verhalende gedichten, veelal met een opbeurende, warmhartige inhoud. Romances konden puur instrumentaal zijn, of vocaal, zowel één- als meerstemmig, met begeleiding van een draailier, een viool of getokkelde snaarinstrumenten. De inhoud was breed: naast het vieren van de hoofse liefde gingen romances ook over andere verzonnen verhalen. De moeder aller romances: die liefdesoase uit Pianoconcert nr.1 van Chopin. Zoals hij het zelf omschreef: "Muziek als een lente-dagdroom bij maanlicht".

Een liefdesgeschiedenis op muziek

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

Strooigoed en pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.