Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Omroep MAX

Wat is een wals, wat doet een dirigent eigenlijk en wat is het verschil tussen majeur en mineur? In de serie Muziek in een Notendop (Omroep Max) geeft presentator Sander Zwiep op luchtige wijze antwoord op al dit soort vragen.

Muziek in een notendop

Muziek en dans

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Wat hebben Herman van Veen, de autobahn en...

jongens, hier hebben
we helemaal geen tijd meer voor.

Ik heb gereserveerd bij Pizza Presto.
- Ja! Schiet nou maar op.

Oké, maar dan moet het wel heel snel, en nu meteen.

Presto!

Alweer zo'n Italiaanse tempoaanduiding.

Presto! En die slaat op snel, heel snel.

Geen tijd voor pizza?

Uh. Hoewel er
een presto pizzeria’s is in heel Europa...

...zijn. Populaire naam.

Euh, geen tijd voor koffie, ook al is
er wel een koffiezaak die Presto heet.

En het is ook andere koek
dan de Presto scootmobiel van Nederlandse makelij

met een
topsnelheid van vijftien kilometer per uur.

Da's meer adagio.

Maar hé, het is zoals de racefietsen, inclusief
helmen van een ander bedrijf dat

zich Presto noemt.

We hebben ongelofelijke haast, dus
da’s wel toepasselijk.

Hoewel Herman van Veen met zijn ‘Opzij opzij
opzij’ nog niet op het officiële Presto-tempo zit.

We hebben Herman geklokt op 157.

En we hanteren...

...toch echt minimaal 168 bpm voor Presto.

Oke, 157 is alsnog genoeg voor een invordering van
het rijbewijs maar goed,

geen tijd voor nu, andere keer misschien.

Presto loopt van 168 tot een

ledemaatontwrichtende of
stemband verschroeiende 200 bpm.

Gemiddeld zo.

Maar hoe dat voelt
of klinkt hangt een beetje af van de componist...

...van welke noten hij of zij aan dat tempo geeft
en welke instrumenten er aan de bak moeten.

Presto harpklanken voelen
anders dan presto pauken en trompetten.

Deel drie uit de Mondscheinsonate van Beethoven...

...voelt anders dan de Finale uit
de 9e van Beethoven.

En deel vier uit Sonate nummer 2
van Chopin is andere koek dan deel...

...drie uit de Zomer van Vivaldi, zeker in
de vlammende versie van Hizaki.

En toch allemaal presto
en lekker gepeperd prestootje is de finale uit

de Italiaanse symfonie. Da’s
de Vierde symfonie van Mendelssohn.

Een beetje alsof Felix z'n Ferrari
eens even flink doortrapt.

En wanneer ie dan in Duitsland op

een verlaten stuk autobahn komt, ja, daar gaat
het zelfs prestissimo!

Da's voor de strebers onder ons
voor wie het leven pas bij 200 begint.

Plankgassimo, sneller kan die niet.

Sneller kon ik ook niet jongens, dit was hem
wel zo toch?

Oke, yo.

Wat is presto?

Presto is Italiaanse tempoaanduiding die slaat op snel, heel snel. Minimaal 168 bpm voor presto. Presto loopt van 168 tot 200 bpm. Hoe dat voelt of klinkt hangt een beetje af van de componist, van welke noten de componist aan dat tempo geeft en welke instrumenten er aan de bak moeten. Presto harpklanken voelen anders dan presto pauken en trompetten.

Italiaanse tempoaanduiding voor snel

Wat hebben vier helikopters...

...Kaapverdië en Slayer met een strijkkwartet te maken?

Een strijkkwartet...

...is een muziekstuk, een compositie voor, je raadt
het nooit vier strijkinstrumenten.

De gebruikelijke bezetting is twee violen,
een altviool en een cello.

Naast de naam van zo'n compositie
is een strijkkwartet ook de...

...term voor het muziekgezelschap
dat zo'n muziekstuk uitvoert.

Je denkt misschien: vergeleken
met zo'n huge symfonieorkest...

...is schrijven voor vier strijkerseasy peasy.

Nou, juist niet.

Nee, want veel componisten zien kwartetschrijverij...

...als meesterproef en spreken zelfs van een heilig genre.

Want...

aldus dirigent Jeffery Tate.

De oorsprong van het strijkkwartet ligt in de barokperiode,
zeventiende en achttiende eeuw.

Niet dat de zaak toen al heel verfijnd was, want het was
vooral de eerste violist die met de eer mocht strijken.

De rest zorgde voor de vulling.

Ja, de cellist, die kreeg ook
nog eens een stel geheimzinnige codes bij zijn partij.

Die nummers sloegen niet op de coördinaten van
de vijand, maar op een continuopartij.

Een bepaald verloop van noten
en harmonieën waar cellisten...

...en ook klavecimbalisten vaak mee werden geconfronteerd.

En hun nageslacht is tegenwoordig werkzaam in de ICT.

Je snapt dat de rest van het kwartet die
voorkeursbehandeling van de eerste viool

moeilijk trok.

Werk aan de winkel.

Componisten zorgden voor een
gelijkwaardiger behandeling van de vier stemmen.

De Italianen Scarlatti, Galuppi
en Sammartini...

...bedanken we voor hun verdiensten op dat vlak.

Maar ook KrautKwartetters
zoals Telemann, Graun en Fasch stuwden de ontwikkeling.

Waarbij de cellist pas als laatste in
de achttiende eeuw een zelfstandige partij kreeg.

Dus hulde voor alle cellisten die het
tot die tijd netjes volhielden.

Maar goed, vanaf dat moment, individuele behandeling van
de vier stemmen,

spreken we van het moderne strijkkwartet.

Het genre werd een absolute

hit met Joseph Haydn als veelschrijvende vader van het
strijkkwartet.

Collega's Mozart en Beethoven werden ook getrokken
door het genre.

Zelfs toen ie al stokdoof was, had
Beethoven nog oren naar een kwartet.

Die laatste kwartetten zijn ware monumenten.

Je hoort nergens dat Beethoven niet meer kon horen.

Nou ja, op één deel na.

De Grosse Fuge.

Dat is tegenwoordig
een hoofdpijndossier voor kwartetten en musicologen.

Maar goed, de opzet van het moderne strijkkwartet...

...is in grote lijnen gelijk aan die van een symfonie.

Vier delen deel een snel, deel twee langzaam...

...deel drie menuet of scherzo en deel vier weer snel.

Gemiddelde duur zo'n 20 tot 35 minuten.

En tuurlijk zijn er ook weer uitzonderingen.

Morton Feldman was
zo lekker op dreef dat ie pas een eindstreep noteerde

toen zijn tweede strijkkwartet zo'n 6,5 uur lang was.

6,5 uur!

In die tijd vlieg je naar Kaapverdië of Dubai.

Of je rijdt van Goes naar Groningen en weer terug

met een stevig moppie Feldman uit de speakers.

Een andere componist
die grote hoogten bereikte was Karl Heinz Stockhausen.

Hij kwam met een stuk voor vier
strijkers in vier verschillende vliegende helikopters.

Hij noemde dit stuk het Helikopter Kwartet.

Nou, beluister het maar eens.

Ik raakte flink doorgedraaid.

Onder de conventionele kwartetten kan
je je lol op met:

Dan kun je ook nog kiezen uit talloze uitvoeringen
door het:

En veel van
deze grote clubs zijn al heel lang bij elkaar.

Langer dan Toto of ABBA.

En je raakt dan met elkaar vergroeid.

En dat klinkt fantastisch.

Trouwens, net zoals bij...

...ABBA zijn er ook zat strijkkwartetromances.

Het Nederlandse Matangi Quartet vormt een
goed huwelijk, althans voor de helft van de club.

Maria-Paula en Karsten.

Ja, die hebben thuis inmiddels ook een eigen kwartet.

Maar goed, als de klassieke scene.

Luister je principieel alleen popmuziek.

Dan is er het Vitamin String Quartet.

Vier aardige Amerikanen die alles kreukvrij strijken.

Van Coldplay tot
The Killers en van Slayer tot de Smashing Pumpkins.

En als je het Hollands wilt houden, nou neem
dan de kwartetten van Badings, Röntgen en Pijper.

Of het kwartet van Jurriaan Andriessen met verreweg
de leukste...

...titel: Cumulus Humulus Fumulus.

En voor de stevige trek niet één, maar vier strijkkwartetten

tegelijk in het Allegro voor vier strijkkwartetten
van Johannes van Bree.

Er wordt dus ook in Nederland heel wat afgekwartet.

Het spelletje schijnt zelfs een
Nederlandse oorsprong te hebben.

Mag ik van jou van de strijkinstrumenten?

Uhm, het stoomstrijkijzer?

Mag ik ook?

Uh, de strijkplank?

Wat is een strijkkwartet?

Een strijkkwartet is een muziekstuk, een compositie voor vier strijkinstrumenten. De gebruikelijke bezetting is: twee violen, een altviool en een cello. Naast de naam van zo'n compositie is een strijkkwartet ook de term voor het muziekgezelschap dat zo'n muziekstuk uitvoert.

Een compositie voor vier strijkinstrumenten

Wat hebben schaduw, Sjostakovitsj en
Times Square te maken met...

...largo?

Een bloem, een bank, een stoel, een...

...vloer en een dubieuze crème die in
een discrete verpakking wordt verzonden?

Allemaal heten ze largo.

Maar hier bij ons is largo
een van de tempo-aanduidingen.

Het Italiaanse woord largo kan je vertalen
als breed.

Maar ja, hoe klinkt breed?

Maar hoe rijd je met een dieplader,
met daarop zo'n compleet chalet, door...

...een oud stadscentrum?

Precies, breed en langzaam.

Het woord gedragen hoort er ook bij en
een tempo van 40 tot 60 slagen per minuut.

En dat klinkt zo...

Zo.

Man, man, man.

Ok, largo wordt genoteerd vanaf het
begin van de 17de eeuw.

Frescobaldi, had
het in 1615 over een “tempo largo”.

Tot in de vroege 18e eeuw
betekende largo een geringe vertraging...

...van een gemiddeld tempo. En dan had je
destijds ook al trage tempi, zoals Adagio.

En largo werd dan omschreven,
als een 'dubbel adagio'.

Mozart en Haydn...

...die gebruiken het woord voor sterk
geaccentueerde passages in de muziek.

En daar heeft largo dus minder met tempo
en iets meer met speelwijze te maken.

Bij Sjostakovitsj was largo de zakdoekfactor,
want bij largo uit...

...zijn Vijfde symfonie werden de ogen van
het publiek bovengemiddeld vochtig.

Maar latere largo’s in
zijn Zesde symfonie...

...en de drie largo’s
in zijn Achtste strijkkwartet...

...was de boodschap dan ook:
“Kun je nog huilen?...

...Huil dan mee.”

Voor echte fijnproevers zijn er...

...verschillende smaakjes largo,
zoals Larghetto, dat is sneller dan largo...

...largo op vrijdagmiddag
en Larghissimo, slomer dan largo.

Maandagochtendsloom.

En Largamente, da's gewoon largo.

De beroemdste largo’s zijn het Largo van Händel...

da's de aria Ombra mai fu uit de opera Xerxes.
Een aria over de schaduw.

Niet de snelle schaduw van Lucky Luke,
maar de beschutting van een boom.

Overigens heeft Händel het zelf over Larghetto...

...dus geen al te zware schaduw van een
niet al te groot boompje.

Chopins Prelude opus 28 nummer 4: ook Largo.

Net als deel 2 uit...

...de Winter van Vivaldi en deel 2 uit Symfonie 9 van Dvorák.

Gedragen tranen...

Het Lacrimosa uit het Requiem van Mozart: Larghetto.

Ook beroemd is
Largo al factotum van Rossini, maar...

die stuff héét alleen Largo,
want is heel euh Allegro Vivace.

-Wat?!

Snel.

Overigens tref je in Italië overal
Largo's op de straatnaambordjes.

Een largo is daar een verbreding van
de straat, een soort plein, een...

...piazza, maar dan vooral met een
doorstroomfunctie, als het goed is.

Times Square in New York is een voorbeeld
van een largo.

Heel toepasselijk, want
de gemiddelde snelheid van een taxi...

...op Times Square is

largo.

Wat is largo?

Het Italiaanse woord largo kun je vertalen als 'breed'. Maar hoe klinkt dat? Je zou het kunnen omschrijven als breed en langzaam, gedragen. Het is een tempo van 40 tot 60 slagen per minuut. Largo wordt genoteerd vanaf het begin van de zeventiende eeuw. Er zijn verschillende soorten largo, zoals larghetto (sneller dan largo), larghissimo (langzamer dan largo), en largamente (gewoon largo).

Het Italiaanse woord largo kun je vertalen als 'breed'

Kun je een broodje kroket meenemen?

-Take 37 én actie!

Wat hebben douchen, Wagner
en Michael McDonald te maken met een filmscore?

Zet tijdens een spannende filmscène het geluid eens uit.

...

Welk effect heeft dat?

Precies. Weg spanning, weg sfeer.

Die haai in Jaws is zonder de iconische
klanken van John Williams, een stuk minder eng.

Conclusie muziek is bij een film onmisbaar...

...als het gaat om overbrengen van sfeer en emoties.

Eind negentiende eeuw werden
de eerste films gemaakt.

Stomme films.

En er zaten ook best leuke bij hoor. Maar...

...die stomme film had
alleen beeld, geen geluid.

De bezoekers, die ergerden zich aan
de herrie van die stomme projector.

En om dat geluid te overstemmen...

...werd er een pianist, een organist of
een ensemble ingezet.

Deze musici, die mochten improviserend
de film van muziek voorzien.

Het publiek had zo geen last meer van
die projector en wist aan...

...de hand van die muziek welke stemming
het beeld probeerde over te brengen.

Die improvisaties kwamen steeds meer vast
te liggen en Camille Saint-Saëns was met...

...’L’Assassinat du Duc de Guise’
in 1908 een van..

...de eerste die een originele compositie
schreef voor een stomme film.

De zogenaamde filmscore was geboren.

Toen eind jaren twintig van de vorige eeuw bewegend
beeld en geluid samen konden worden...

...opgenomen, werd het nog belangrijker om
muziek speciaal voor film te componeren.

Klassieke componisten
als Darius Milhaud en Arthur Honegger...

...volgden het voorbeeld van Saint-Saëns.

En Erik Satie ging een stap verder
en kwam na 1924 met de eerste...

...synchrone filmmuziek die frame
voor frame samenging met het beeld.

Dat was Entr'Acte van René Clair.

Het moment waarop de ‘talkie’...

...de geluidsfilm, zijn intrede deed is 1927.

Met Al Jolson in The Jazz Singer verandert
de cinema voorgoed.

Beeld werd aangevuld met gesynchroniseerde
filmmuziek en gesproken dialogen.

In 1933 bleek in King Kong
hoe sterk dat effect kon zijn van..

...muziek die naadloos samenvalt
met spannende scènes op het witte doek.

Iemand die zowel voor als na de geluidsrevolutie
werkte was Charlie Chaplin.

Een menselijk duizenddingendoekje...

...en echte doe-het-zelver.

Hij was scenarist, regisseur,
hoofdrolspeler, producent en hij schreef...

...de filmmuziek bijvoorbeeld bij de hitfilm
met de toepasselijke titel Modern Times.

Met Chaplin zitten we in ‘The Golden
Age of Hollywood’.

Een gouden tijd die liep van de jaren ‘20
tot de jaren ’60 van de vorige eeuw.

De ontwikkeling van de filmmuziek nam
een hoge vlucht.

De grandeur en de budgetten waren grenzeloos.

En de muziek klonk net zo.
Episch, groots, bombastisch, vol lyriek...

...schallende trompetten, klinkende bekkens
en zwoele strijkers.

Steeds meer werd de filmscore ook
aangepast aan het filmgenre.

Dus zoete klanken voor de romantische
film, onheilspellende lage...

...strijkers en plotseling slagwerk bij
thrillers en een soort klanksoep...

...als het om een experimentele film ging.

Iconisch is de douchescène
uit Psycho van Hitchcock.

De film uit 1960
met hakkende violen van Bernard Herrmann...

...die nog steeds voor koude rillingen zorgen.

De filmscore ging naadloos op in
de filmscène...

...de verschillende delen van de score...

...de cues, werden gecomponeerd
om exact te passen...

...bij, en op een bepaalde scène of overgang.

Daarbij worden terugkerende melodieën of
klankkleuren gebruikt...

...om de personages op het doek
ook via de speakers uit te beelden.

Denk aan Star Wars waarbij Darth Vader, Princess Leia en Luke Skywalker...

...hun eigen muziek gekregen.

Dank u wel,
Richard Wagner voor het Leitmotiv.

Deze principes werken tot op
de dag van vandaag en destijds waren...

Korngold, Steiner, Mancini en Herrmann
de grote namen.

Vanaf de jaren vijftig ging het erg snel.

De rock ‘n roll deed z'n intrede en
sindsdien zijn filmscores en popmuziek...

...met elkaar vervlochten.

Belangrijk om het even uit
te leggen, want een filmsoundtrack...

...bevat de muziek uit
een film inclusief popliedjes die in...

...de film worden gebruikt,
waardoor ze verbonden zijn met die film.

The 40 Year Old Virgin is één van
mijn favorieten.

Daarin klinkt Michael McDonald
met Ain’t no Mountain High Enough.

Staat op de soundtrack cd bij die film,
maar is er niet speciaal voor geschreven.

De filmscore is de muziek die
wel voor een film geschreven is als...

...muzikaal maatwerk.

Nou werden die filmscores zo populair...

...dat ze op LP werden uitgebracht en net
zo vaak mee gefloten werden als...

Bill Haley’s Rock Around the Clock.

De muziek van The Sound of Music...

...bijvoorbeeld werd de best
verkochte plaat van de jaren zestig.

Sorry, Beatles.

Steeds vaker werd er een catchy liedje

geschreven voor mij een film ook via
de Top40 kon worden gepromoot.

‘Original songs’ noem je zulke liedjes.

Denk aan de talloze en Bondsongs,
zoals Live and Let Die van Wings.

Sorry Beatles,

Skyfall van Adele
Lose Yourself van Eminem en...

...My Heart Will Go On van
Céline Dion uit Titanic.

Dit soort hits gaan op Spotify...

...hand in hand met al die mainthemes
endcredits en lovethemes...

...uit blockbusterscores.
Van Indiana Jones tot Once Upon a Time in the West

Kun je nog zingen, zing dan mee.

Niet verwonderlijk dat sommige regisseurs
hun films monteren

om ze te laten passen op
de muziek in plaats van andersom.

Bijvoorbeeld bij Koyaanisqatsi
met leidende muziek van Philip Glass

en dus Once Upon a Time in
the West met Morricone’s klank geworden...

...tumbleweed.

Als het goed klikt tussen componist en regisseur,
dan werken die twee vaker samen.

Denk aan Sergio Leone en Ennio Morricone,
Danny Elfman met Tim Burton of...

...John Williams en George Lucas
en John Williams en Steven Spielberg.

Dat is een beetje polyamorie.

Maar goed, vier handen op één Hollywoodbuik en je weet...

...die film gaat scoren.

Wat is een filmscore?

Zet tijdens een spannende filmscène het geluid uit, of draai een vrolijk stukje muziek onder diezelfde spannende scène. Welk effect heeft dat? Weg spanning. Weg sfeer. De haai in Jaws is zonder de iconische klanken van John Williams een stuk minder eng. Conclusie: muziek is bij een film onmisbaar als het gaat om overbrengen van sfeer en emoties.

Muziek is onmisbaar voor het overbrengen van sfeer en emoties in een film

Wat hebben Citroën
Corona en Radio Nunspeet...

...te maken met een fermate?

De muziekterm fermate komt van het Italiaanse werkwoord
‘fermare’ en dat betekent aanhouden.

Fermate is de gebiedende wijs en betekent “stopt”.

Maar ja, wat wordt er dan gestopt
of aangehouden?

Een noot of een rust.

Die noot of rust wordt langer, krijgt...

...de ruimte.

De muziek komt op dit fermatepunt even...

...tot stilstand.

De fermate doorbreekt het metrum,
doorbreekt het regelmatige ritme van...

...de muziek.

En qua notatie zijn er drie smaakjes...

...de normale...

de korte en de lange fermate.

Veruit de populairste is de normale
fermate, ook wel Corona genoemd.

Ja ja, niet vanwege COVID-19, hoewel zo'n corona...

...besmetting wel een fermate in je ‘Concert
des levens’ oplevert.

Maar goed, de normale heet dus
de corona-fermate...

...lijkt een beetje op
een parachute met een punt eronder.

De Engelsen zien er trouwens een vogel oog
in en spreken van ‘birds eye’.

En de mythologisch ingestoken Engelsman
heeft het zelfs over een cyclops.

Een cyclopen-oog.

De korte fermate is een half Citroën-logo...

...en de lange lijkt op een bushokje.

Hoe lang een
normale fermate in de praktijk duurt, dat

mag helemaal worden bepaald door

de uitvoerende.

Maar oké, als richtlijn 1,5
tot 2 maal de duur van de noot of

rust waarboven die fermate staat.

En gaat het om een muziekstuk voor één
instrument en jij bent de uitvoerende?

Nou gefeliciteerd! Mag je lekker
zelf weten hoe lang het duurt.

En staat een formaat in de partituur van
het orkestwerk...

...dan bepaalt
de dirigent de duur van de fermate.

Het is een heel mooi middel om
extra spanning te geven aan...

...de muziek.

Vanaf de muziek van Josquin des Prez en
Guillaume du Fay...

...wordt die spanning al gebruikt.

Sinds de vijftiende eeuw.

Hoewel spanning, in de zestiende en
zeventiende eeuw eerder ontspanning...

...want een fermate was de plek
waar de zangers van een cantate konden...

...ademhalen

Zonder de loop van de
melodie te verstoren.

Voor de uitvinding van de fermate was
de mortaliteit onder zangers

dus stukken hoger.

Zo'n coronaboog was pure noodzaak.

Overigens was het ook voor niet zangers
de plek waar zich de ‘adem’

in de muziek bevond.

En dat gaat op tot de dag van vandaag.

Muziek zonder ‘adem’ is geen muziek.

En van noodzaak werd
de fermate uiteindelijk ook luxe.

Luxe voor musici
in instrumentale composities.

Want ja, kwam je bij een fermate
en dan mocht je even lekker los op je instrument.

Een en ander werd
steeds verfijnder toegepast.

En in de romantiek schreef men
de fermate op het hoogtepunt van

een muzikale zin en daarmee kreeg
zo'n hoogtepunt een hoogtepunt.

Om de doodmoe van te worden.

Maar ja.

Fermate. Een prettig
luisterprogramma met een groot

variatie aan
toegankelijke klassieke muziek.

Elke woensdagavond
en zondagochtend op Radio Nunspeet.

Nou hup,

weer an ‘t werk!

Wat is een fermate?

De muziekterm fermate komt van het Italiaanse werkwoord fermare en dat betekent ‘aanhouden’. Fermate is de gebiedende wijs en betekent ‘stopt!’ Een noot of rust wordt langer, krijgt de ruimte. De muziek komt op dit fermatepunt even tot stilstand. De fermate doorbreekt het metrum, doorbreekt het regelmatige ritme van de muziek. Hoe lang een normale fermate duurt mag helemaal worden bepaald door de uitvoerende. Maar als richtlijn: anderhalf tot tweemaal de duur van de noot of rust waarboven de fermate staat.

Een noot of rust wordt langer, krijgt de ruimte

Wat hebben Bon Jovi, coïtus en de Lullo's
te maken met een modulatie?

Met een modulerende cv-ketel wordt uw woning op een aangename manier verwarmd.

Hij zorgt ervoor dat het vermogen van de ketel wordt...

Jongens mag ik misschien even de goede tekst in beeld.

Oké de modulatie in de muziek, daar gaat het over.

Van een toffe modulatie krijg je het trouwens net zo warm als van een goed functionerende cv-ketel

Maar daarover later meer.

Zo'n modulatie heeft alles te maken met een verandering...

...een verandering van toonsoort.

Kijk, dit is bijvoorbeeld de toonsoort C.

En net als bij een goed verhaal
begint een liedje bij het begin.

Vaak is dat de grondtoon.

Met een 'thuisakkoord', zo kun je het noemen.

Die grondtoon geeft aan in welke toonsoort het staat.

En de akkoorden die volgen, na het ‘thuisakkoord’...

...horen allemaal bij dezelfde buurt.

Alsof je even uit je huis, de tuin inloopt...

...vervolgens de oprit nog even bezemt...

...en dan weer je huis binnenwandelt.

In het kader van 'Moduleren ken je leren':
neem nou 'Altijd is kortjakje ziek'.

‘Thuis.’

‘De tuin.’

‘De oprit.’

‘naast het huis en weer thuis.’

Nou, dat is overzichtelijk toch?

Maar misschien wil je meer?

Ben je toe aan een ander uitzicht.

Dan kan je op pad gaan via...

...een modulatie.

Dat kan heel lomp, ineens.

Mooier is om het geleidelijk te doen.

Dat kan op drie manieren: diatonisch, chromatisch en enharmonisch.

- “Huh?”

Nou het valt allemaal wel mee hoor.
Eerst de diatonische.

Dia - twee - tonisch, twee toonsoorten,
die gaan we verbinden, met een spilakkoord.

Spil...

Nieuw akkoord. Aaah nieuwe toonsoort!

Zo zijn we van C, naar G gegaan.

Vet toch?

Nu de chromatische.
Chromatisch heeft te maken met halve tonen, chromatiek.

Dus we gaan een halfje veranderen.
We gaan van...

♪

...naar...

♪

En dat klinkt zo.

Ja, je voelt hem aankomen.

Zo zijn we van C...

...naar As gegaan.

Kicken! En nu de derde, die is wel echt ‘next level’ hoor.
Enharmonisch.

Ja, dan zijn we dus van C naar Fis gegaan.

Alsof je van Almere Buiten...

...naar de Alpen gaat.

Als componist kan je je verhaal hiermee verdiepen...

... je kan een nieuwe weg inslaan
door het betreden van een nieuwe toonsoort.

Kan een toontje lager zijn,  leuke band...

...of twee omhoog, of drie omlaag.
Je kan het zo gek maken als je zelf wil.

In de operawereld en het liedgenre is een modulatie heel effectief: als je te maken hebt met een plottwist...

...of een verandering in de stemming
of toestand van een personage...

...is een modulatie het perfecte muzikale gereedschap.

Alsof je de hele muzikale enscenering
de belichting in een klap verandert.

In de popmuziek doen ze soms niet zo moeilijk
en gebeurt de modulatie ineens. Lekker lomp.

Alsof je, zomaar, zonder te koppelen, naar de volgende versnelling schakelt.

Dit wordt ook wel de Truckdriver-modulation genoemd.

Nou leuk toch?

Nou, het is meer dan leuk.
En dat heeft met onze bovenkamer te maken.

Want onderzoek wijst uit dat ons brein
pósitief reageert op verrassingen.

Abrupte wendingen in een liedje. En dan specifiek: veranderingen in toonhoogte.

Als je een fraai geproduceerde modulatie ondergaat, is de kans groot dat je dopaminekanon...

...flink aan het vlammen slaat.

Iets wat ook gebeurt tijdens de daad.

Een paar prachtige, euh stimulerende voorbeelden van popmuziekmodulaties vind je in...

...Living on a Prayer van Jon Bon Jovi...

...All by myself in de versie van Celine Dion...

...en Sometimes van Britney Spears.

Zo zie je maar: een lekkere modulatie is goed voor je relatie.

En goed voor de verwerking ná een relatie.

Wat is modulatie?

Een modulatie heeft alles te maken met een verandering, een verandering van toonsoort. Dat kan op drie manieren: diatonisch, chromatisch en enharmonisch. Als componist kan je je verhaal met een modulatie verdiepen. Je kan een nieuwe weg inslaan door het betreden van een nieuwe toonsoort. In de operawereld en het liedgenre is een modulatie heel effectief: als je te maken hebt met een plottwist of een verandering in de stemming of toestand van een personage, is een modulatie het perfecte muzikale gereedschap. Alsof je de hele muzikale enscenering en belichting verandert.

Een verandering van toonsoort

Wat hebben kolonisten, ijstaart en de Noord-Spaanse graanoogst met een romance te maken?

De romance - het woord komt van het Latijnse romanice of het provencaalse romans en betekent:

'in de Romaanse taal geschreven'.

Het ging hier om korte verhalende gedichten, veelal met een opbeurende, warmhartige inhoud.

De romance als muziekvorm ontstond in
de Spaanse Middeleeuwen.

Het is een lovestory om je gitaarsnaren bij af te likken.

Ver vóór de opkomst van Tinder, datingsites of contactadvertenties in de krant...

...was er de wereld van de Hoofse Liefde.

Die hoofse liefde slaat op "een exclusieve relatie die blijvend, oprecht en onbaatzuchtig is, en gebaseerd op de vrije wil...

...van beide partners.

Ze is niet uit op driftbevrediging, maar vereist zelfbeheersing en de bereidheid om voor de ander te lijden.

"Oké dan, dus: vergeet het vleselijke aspect...

...zorg dat je elkaar niet al te vaak ziet.

...zo breng je elkaar het hoof op hol.

Deze hoofse romance vond via gedichten zijn
weg naar zang en snarenspel.

Want waar het hart vol van is, loopt de mond van over.

All you need is love, zongen de Beatles al in 1367.

En net als een Beatles-liedje waren romances vaak coupletliederen met een amoureus of teder karakter.

Vanaf de 14e eeuw zijn er romances bekend.

Ze ontstonden aan de vorstenhoven en vonden hun weg naar het gewone volk via troubadours.

Van dorpsfeesten tot gezang bij de graanoogst: de romance was overal en ging zelfs het schip in.

Door de Spaanse ontdekkingsreizen en kolonisatiedrift raakte het genre wereldwijd verspreid.

De opkomst van de boekdrukkunst
zorgde voor verdere popularisering.

In Antwerpen verscheen rond 1550 de verzameling Cancionero de romances.

Romances konden puur instrumentaal zijn, of vocaal, zowel een- als meerstemmig...

...met begeleiding van een gezellige draailier of een viool of getokkelde snaarinstrumenten.

De inhoud was breed: naast het vieren van de hoofse liefde gingen romances ook over andere verzonnen verhalen...

...of over de actualiteit.

Na verloop van tijd ontstaan subgenres, zoals de romance de ciego - de blindenromance.

Zangers zonder gezichtsvermogen maar met hart voor de zaak trokken langs jaarmarkten met hun eigen repertoire.

De lyrics waren vaak sentimenteel, bombastisch en burlesk.

Vooral vrouwen waren er gek op en kochten velletjes met songteksten die ze dan uit hun hoofd leerden...

...en zongen tijdens het ophangen
van de was aan zo'n waslijntje...

...in een pittoresk stadje dat je kent uit de ANWB Kampioen.

In de 16e en 17e eeuw werd de romance steeds verfijnder.

De coupletliederen werden uitgebreid met een refrein, waarmee de Beatlisering een feit was.

In de barok raakte de goeie ouwe romance
een beetje op de achtergrond...

...door de opkomst van nieuwe vormen van muziekdrama.

Uitdoven doet de romance niet.

Zo is er het lied 'Plaisir d'Amour' van Padre Martini...

...een typisch voorbeeld van de
18e eeuwse romance als sentimenteel lied.

Uitgevers konden goed cashen met romances. Zanger en componist Felice Blanghini verkocht een bundeltje...

...met de titel 'Il est trop tard'
voor 200 Francs aan een uitgever...

...die er vervolgens 20.000 Francs winst mee maakte.

Huilen was voor Blanghini toen inderdaad trop tard.

Je had trouwens zelfs Romance-tijdschriften begin 19e eeuw.

En romancezangers werden gevierde sterren
met typische sterren-uitspraken.

Paulin Duchambge bijvoorbeeld zei: 'ik componeer mijn Romances met mijn tranen'.

Ook in de rest van Europa slaat die sentimentaliteit aan.

In Zweden bijvoorbeeld wordt het genre zo breed vertegenwoordigd...

...dat men de romance als een volksliedje ziet.

Via de Duitse componist Simon Mayr kwam de romance ook in de Italiaanse operawereld terecht.

En ja, er waren ook tegengeluiden. Schrijver Marie-Henri Stendhal zei:

“ik verfoei alles wat zich romance noemt.”

In Duitsland werd de romance enigszins geremd door de opkomst van de serieuze Lieder van Schubert en collega's.

Niettemin werd er begin 19e eeuw gesproken over de romance als tegenhanger van de ballade.

De ballade was 'noordelijk en duister...

...de romance zuidelijk, warm en mild en met een bevallige, natuurlijke, pastorale melodie.'

De Tophits uit romanceland zijn vaak instrumentale exemplaren. Die ontstonden omstreeks 1750 in Frankrijk.

In de Tweede symfonie van Joseph-Barnabé Saint-Sevin zit een 'Romanza minore'.

Ja, totaal onbekend, maar wél de eerste.

François-Joseph Gossec kwam in zijn Vijfde symfonie met een Romanza andante en toen was het hek van de dam.

Instrumentale romances hebben gemeen
dat ze een relaxed tempo hebben...

...een zangerige melodie,
een eenvoudige harmonische structuur...

...en een helder onderscheid tussen melodie en begeleiding.

De mooiste voorbeelden?

Het hart van Mozarts 20e pianoconcert.

De romance in F groot van Ludwig van Beethoven...

...en de Romance in f klein van Antonín Dvorák.

Voor de originelere dates kies je Vaughan Williams.

Hij sleurt jullie de diepte in, met een Romanza voor tuba.

...of je gaat voor een mystieke Wild West-romance
voor harmonica en orkest.

Of je kiest de moeder aller romances: die liefdesoase uit Pianoconcert nummer 1 van Frédéric Chopin.

Zoals 'ie het zelf omschreef:
'muziek als een lentedroom bij maanlicht'.

Oja, of het nu via Tinder of via de groenteafdeling van de supermarkt is gegaan: als je een date hebt geregeld...

...draai dan een van de romances uit ons spotifylijstje...

...en zet zo'n heerlijke Eis Romanze op tafel.

Succes gegarandeerd.

Hart-elijk bedankt voor het liken van deze aflevering van...

♥ Muziek in een Notendop. ♥

Wat is een romance?

Het woord romance komt van het Latijnse romanice of het provencaalse romans en betekent: 'in de Romaanse taal geschreven'. Het ging om korte verhalende gedichten, veelal met een opbeurende, warmhartige inhoud. Romances konden puur instrumentaal zijn, of vocaal, zowel één- als meerstemmig, met begeleiding van een draailier, een viool of getokkelde snaarinstrumenten. De inhoud was breed: naast het vieren van de hoofse liefde gingen romances ook over andere verzonnen verhalen. De moeder aller romances: die liefdesoase uit Pianoconcert nr.1 van Chopin. Zoals hij het zelf omschreef: "Muziek als een lente-dagdroom bij maanlicht".

Een liefdesgeschiedenis op muziek

Wat hebben Idols, een kapotte kandelaar en een septische Fransoos met een dirigent te maken?

De dirigent. De persoon met de beroemdste rug van het orkest, want in de concertzaal kijk je 99% van de tijd...

...tegen de achterzijde, de overige 1% zien we de vaak bezwete voorzijde waar we ons applaus naartoe klappen.

De dirigent heeft de touwtjes in handen.
Nja, touwtjes, het dirigeerstokje, de baton.

Dat is Frans, voor stok.

Al is het gebruik daarvan niet in baton gegoten.

Want sommige dirigenten doen het met de met blote handen.

En dan heb je d'r bij die zelfs aan
hun wenkbrauwen genoeg hebben.

Maar wát geeft de dirigent nou precies aan en
hoe lang gebeurt dit nou al?

Om te beginnen komt het woord dirigent van het Latijnse werkwoord dirigere, 'afbakenen, regelen, leiden'.

Hij is dus de leider.

Met een korte ei. Als het niet botert met het orkest
is 'ie een lange ij-lijder.

Het Engelse woord voor dirigent is trouwens conductor. Dat woord betekent ook 'geleider', een "materiaal...

...dat de eigenschap heeft warmte, elektriciteit of een andere vorm van energie te geleiden" lees ik als definitie.

Best treffend: de gemiddelde dirigent kijkt bij intense muziek soms alsof hij van hogerhand wordt ingestraald...

...en ziet er na afloop soms inderdaad uit alsof er 230 volt en een flinke lading zweet doorheen is gegaan.

Vroeger, Heul vroeger was het allemaal
wat gemoedelijker, wat kleinschaliger.

Dat weten we dankzij schrijver ​​Martianus Capella. 'A, Capella!' hoor ik niemand denken.

Enfin, Martianus schreef in de 4e eeuw
na Christus over de wijsvinger als..

...  'de vinger die de dirigent bij de verschillende gezangen beweegt.'.

♪ Wij houden van ... ♪

Dus geen baton, geen groteske tweehands gestes. Nee, gewoon een vingertje.

Rond het jaar 1000 was het notenschrift nog niet echt ontwikkeld dus als geheugensteuntje hadden de monniken...

...er een handje van om met de hand de toonhoogte aan te geven.

Kijk, geef ze een wijsvinger en ze pakken de hele hand.

Maargoed, die praktijk die kom je tegenwoordig
nog steeds tegen, denk aan die eerste audities uit Idols.

‘Cheironomie’ noemen we dat, maar daarmee kwam je in
Idols niet per se in de volgende ronde.

- Henk-Jan: Zo, dat was hoog.

Toen de melodie steeds duidelijker kon worden genoteerd, kon de dirigent zich op andere zaken richten.

Zoals dure auto's en een penthouse?

Nee dat kwam later. Rond 1100
ging het om het 'stuwen van de beweging'.

De dirigent kreeg een steeds officiëlere functie, kreeg status.

En een staf, net als de Sint.
Een prior- of cantorstaf, zegmaar het dirigeerstokje van toen.

Een flinke unit, vaak van edelmetaal en voorzien van versieringen zoals een appel, een huisje of een kerk.

En maar stampen met die staf -
de dirigent van toen had beste biceps.

Tot ver in de negentiende eeuw werd de staf gebruikt, soms met dodelijke afloop.

Jean-Baptiste Lully sloeg zo driest de maat
dat z'n stok dwars door z'n voet ging.

Is dat dodelijk dan? zeg je sceptisch.

Maar Lully werd septisch en stierf.

Dit speelde in de 17e eeuw. Vanaf de monnikse middeleeuwen veranderde er veel in de muziekwereld.

Ritme en beweging werden steeds complexer en zo'n zware staf bleek iets te straf.

Begin 19e eeuw zwaaide er wat voor de orkesten. Louis Spohr en Felix Mendelssohn pionierden met de baton...

...waarbij de meeste dirigenten rechtsdragend zijn.

Ene Daniel Turk nam zijn stok zo enthousiast ter hand dat hij een kandelaar op z'n kop kreeg.

De opkomst van de baton ging samen met de steeds groter wordende orkesten en steeds complexere muziek.

De dirigent werd steeds belangrijker en
mocht beide handen uit de mouwen steken.

Rechts om de maat te houden,
links om de dynamiek aan te geven...

...en specifieke instrumenten of
instrumentgroepen uit te lichten.

Dus de violen, of die klarinet.

Om speelmanieren aan te duiden, zoals ‘dolce’, een ‘roerende’ beweging...

...of ‘con fuoco’ een gebalde vuist.

Je zou ook kunnen denken ‘Koffie na de repetitie’? Of...

‘Ik krijg je wel met je lelijke klarinet-inzet’.

Maar los van het handwerk: de dirigent werd een interpreet. Iemand die met muziek van een ander...

...de componist, aan de slag gaat en die muziek interpreteert.

Want hoe laat je een groots orkestwerk klinken? Wanneer versnel je, waar plaats je een accent of houd je even in?

Als dirigent ben je daarmee eigenlijk een
deel van een muziekstuk geworden.

En je belangrijkste werk gebeurt tijdens de repetities: hoe breng je wat je in je hoofd hoort...

...over op een grote groep musici?

Dat vereist een flinke dosis tact en fijngevoeligheid.

Zeker op een regenachtige maandagmorgen.

En als die muzikale communicatie slaagt,
heeft het publiek een prachtige avond.

Een paar van de eerste grote fulltime dirigenten waren Hans von Bülow, Arthur Nikisch en Arturo Toscanini.

Tegen het eind van de 19e eeuw de dirigent uitgegroeid tot artistiek leider van orkesten. In de 20e eeuw ontstonden...

...er specialisaties. Zo kon je naam maken als oudemuziekexpert, als je je stortte op de muziek van Bach

...en tijdgenoten, of als avontuurlijke avantgarde-dirigent als je je met Stockhausen, Boulez en Berio bezighield.

Belangrijke namen uit die tijd zijn Willem Mengelberg, Bruno Walter, Wilhelm Furtwängler, Otto Klemperer...

...Herbert von Karajan, Leonard Bernstein en Bernard Haitink.

Ja, dat zijn een hoop mannen. Orkestdirectie is nog steeds grotendeels een mannenbolwerk...

...al staan het Radio Filharmonisch en het Residentie Orkest bijvoorbeeld onder leiding van een vrouw.

...en reken er maar op dat zij hun mannetje staan.

Wat doet een dirigent?

Om te beginnen komt het woord dirigent van het Latijnse werkwoord dirigere - 'afbakenen, regelen, leiden' - de dirigent is dus de leider. De dirigent gebruikte beide handen. Rechts om de maat te houden, links om de dynamiek aan te geven en specifieke instrumenten of instrumentengroepen uit te lichten. De dirigent interpreteert de muziek. Hoe laat je een groots orkestwerk klinken? Wanneer versnel je, waar plaats je een accent of houd je even in? Als die muzikale communicatie slaagt, heeft het publiek een prachtige avond.

De dirigent is de leider van het orkest

Wat hebben ‘Daar wordt aan de deur geklopt’, Graaf Tel en de Johan Cruiff Arena te maken met de wals?

De geschiedeni... Wat?

‘De Wals-instructie’

Begin met je linker,- en rechtervoet naast elkaar.

Stap naar voren met je linkervoet.

Stap diagonaal naar voren met je rechtervoet.

Nu zouden mijn voeten ongeveer
op schouderbreedte moeten staan.

Stap bij elkaar. Zet je linkervoet naast je rechtervoet
zodat ze weer naast elkaar staan.

Ik geef het op. Dansen is niks voor mij.
Laat ik het maar bij de muzíek houden.

De wals stamt oorspronkelijk uit de volksmuziek van Zuid-Duitsland en Oostenrijk.

Onstaan, al dan niet onder invloed van een volgens het Duitse reinheitsgebot gebrouwen biertje.

-Wir gehen walsen-

-Bist du verrückt?!’

Kenmerkend voor de wals is de 3/4-maat.
Drie kwartnoten in een maat.

Zoals Graaf Tel ons al leerde in onze Sesamstraat-jeugd.

♫ Wat fijn, zo'n wals die rustig deint. ♫

♫ En ik tel 1, 2, 3,  tot het eind. ♫

♫ De maat die blijft maar steeds gelijk. ♫

♫ Het ritme dat blijft dus vastomlijnd. ♫

Drie tellen in de maat dus, met een accent, een nadruk, op de eerste tel. -Boem-tsjak-tsjak-

-Boem-tsjak-tsjak-

Uitermate geschikt om als paar op te dansen.

Voorlopers van de Wals werden al gedanst in
de 12e en 13e eeuw. Dit waren boerendansen.

De voorloper die in Parijs gedanst zou zijn heette Nizzarda, de versie uit Beieren heette de Volta.

Deze verspreidden zich binnen Europa van het platteland naar de buitenwijken van de stad.

Eind 16e eeuw bereikte de walskoort Wenen,
waar ie de naam 'Weller' kreeg.

De dans werd in de tweede helft van de achttiende eeuw sneller en de dansparen kregen een gesloten danshouding.

Een houding waarbij de dame voorover leunt en het lijkt alsof ze zou omvallen als de man er niet zou zijn.

De hogere klasse vond deze toestand maar abject en infaam.

De dansers dansten zó dicht tegen elkaar
dat hun gezichten elkaar bijna raakten.

Dat kon natuurlijk niet.

Nee, dat kan niet.

Toch waren steeds meer edellieden wel klaar
met hun eigen brave dansen en zeiden:

“Pff, geen bal aan ons geschuifel.
Ik ga walsen op het bal van mijn bedienden!”

De doorbraak van de wals kwam
met het Weens Congres van 1814 en 1815.

Waarschijnlijk is de term Weense Wals ook daarvan afgeleid.

Tijdens dat Congres werd er gebakkeleid over de Europese situatie na de Napoleontische oorlogen.

Na al die ellenlange vergaderingen
wilde men niet wenen maar dansen!

Er werd daar heel wat afgewalst.

De Weense wals werd nóg populairder en steeds meer componisten stortten zich op deze dansmuziek.

Een bekende vroeg-moderne wals stamt uit 1788, namelijk “O du lieber Augustin”...

...van de Oostenrijkse minstreel
en doedelzakspeler Marx Augustin.

In Nederland kennen wij het beter als het Sinterklaasliedje “Daar wordt aan de deur geklopt”.

Een familie die onlosmakelijk met de wals verbonden is, is de familie Strauss. Johann Strauss sr. heeft ertoe bijgedragen...

...dat de boerendans werd omgevormd tot een dans die ook op de Duitse hoven werd gedanst.

Daarna ging het heel hard: Johann Strauss junior zorgde voor een verdere verspreiding van de wals...

...over Europa en naar de rest van de wereld...

...en Levi Strauss deed hetzelfde voor de spijkerbroek.

Maargoed, wie Johann Strauss zegt, zegt André Rieu.

De man die de rotondes in Maastricht altijd driekwart neemt.

De man die met zijn Johann Strauss Orchestra de wereld over walst en die op de middenstip van de Amsterdam Arena...

...de Second Waltz van Sjostakovitsj speelde en met diezelfde muziek 28 weken lang in de Top 40 stond.

Respect.

De muziek bij de wals ontwikkelde zich in de loop der jaren tot een zelfstandige stijl.

Of ik zo 1-2-3 wat componisten weet?

Tuurlijk: Schubert, Brahms, Tsjaikovski en ook Chopin.

Vooral de versie van de Minutenwals die Chopin voor Jasperina de Jong schreef deed het erg goed.

Na 1900 verloor de wals aan populariteit.

Maurice Ravel probeerde er in 1920 op zijn manier nog een extreme draai aan te geven met La valse.

Waarin de Weense wals
tot bijna bizarre proporties is uitvergroot.

Een musicoloog omschreef het als volgt: ‘Het is niet zomaar een wals, het is een wals over walsen, een wals...

...die over zichzelf heen walst…’
Kortom, een wals met een persoonlijkheidsstoornis.

De geboorte van de rock 'n' roll eind jaren 50 zorgde natuurlijk voor een muzikale revolutie...

...maar die goeie ouwe wals werd niet vergeten.

Denk aan Billy Joel met Pianoman, Leonard Cohen met Hallelujah, REM met Everybody Hurts...

en Alicia Keys met Fallin’.

En vlak ook pub-hits als Mull of Kintyre, Scarborough Fair en Brabant van Guus Meeuwis niet uit.

En wie de nodige versnaperingen op heeft gaat nog steeds walsend naar huis...

...fietsend over gebaande paden...

...geëffend met een wals.

Wat is een wals?

De wals stamt oorspronkelijk uit de achttiende eeuw en komt voort uit de volksmuziek van Zuid-Duitsland en Oostenrijk. Kenmerkend voor de wals is de 3/4-maat: drie tellen in de maat dus, met een accent op de eerste tel. Uitermate geschikt om als paar op te dansen.

Een dans in 3/4-maat met een accent op de eerste tel

Wat hebben FC Volendam, Eric Clapton en Thalia en Melpomene...

...te maken met majeur en mineur?

Ja, nou hoor ik je denken: wie zijn Thalia en Melpomene? Nou, dat heeft te maken met de Griekse tragedie en komedie.

Thalia is van de komedie en Melpomene is van de tragedie.

...Dat heeft te maken met die bekende maskers: een blij gezichtje en een droevig gezichtje.

Majeur en mineur.

Als je in majeur bent is de stemming opperbest. Het is opgetogenheid, blijdschap, zonneschijn, openheid.

Als in mineur bent; ik las in de krant:
FC Volendam in mineur na verlies tegen GVVV.

Dan ben je bedroefd,
dan ben je verdrietig.

Dan ben je klein,
somber, ingetogen.

Maar wat hebben die nou met de muziek te maken?

Is muziek in majeur altijd blij?

En is muziek in mineur altijd bedroefd?

Nee, dat is veel te kort door de bocht.

Had ik maar een piano om dat ….

Ja, die hebben alles met muziek te maken: majeur en mineur.

Het komt eigenlijk van majeur, major: de grotere.
En mineur, minor: de kleinere.

Je hoort vast wel eens op NPO Klassiek:

"Dit was het Vioolconcert van Mendelssohn in E kleine terts".

“Kleine wattes?”

Ja: de kleine terts.

Dat slaat op een interval, een mineur interval.

Een interval is een afstand tussen twee tonen, in dit geval:

Dit is een kleine terts. Wat is dan een grote terts?

Nou, dat is dit:

Je hoort gelijk het verschil karakter.
Je ziet het aan mijn wenkbrauwen.

Grote terts.

Op het station, een mededeling: "Dames en heren".

Tot er vertraging is:

“Dames en heren, de vertraging
loopt inmiddels op tot meer dan een uur.

Eén noot, groot verschil.

Is dat overal zo op de wereld? Nee. In de Chinese muziek in de Indiase muziek, in Arabische werelddelen...

...groeien ze op met hele andere toonsystemen
met microtonaliteit en weet ik veel..

...dat is voor een ander filmpje.

Maar daar werken mineur en majeur heel anders.

Al is het ook niet overal in de westerse muziek
zo dat majeur blij en mineur droevig is.

Neem bijvoorbeeld de Missa Criolla van Ramirez.

Dat is een hele opgetogen Zuid-Amerikaanse mis…

...in mineur.

Opgetogen in mineur.

Vioolconcert van Hurlebusch in A klein. Kleine terts: mineur.

Het is hele vrolijke muziek; heel zonnig en fris.

Tears in heaven van Eric Clapton: een aangrijpend liedje...

...met een droevige tekst. Maar de muziek staat in majeur.

Of de televisie: Netwerk.
Kennen we dat programma nog met Aart Zeeman.

Aart Zeeman.

Mineur: serieus, sober, statig. Het wereldtoneel, dat  is geen pretje, mensen.

Maar gelukkig komt daarna Tussen kunst en kitsch.
Dat is weer lekker luchtig.

Majeur: vrolijk.

Tot je hoort dat deze piano...

...niets waard is.

Dan ben je weer in mineur.

Wat betekenen majeur en mineur?

Als je in majeur bent is de stemming opperbest. Het is opgetogenheid, blijdschap, zonneschijn, openheid. Als in mineur bent dan ben je verdrietig. Dan ben je klein, somber, ingetogen. Deze termen hebben ook met muziek te maken. Majeur betekent de grotere en mineur de kleinere. Die kleine terts slaat op een interval, een mineur interval. De grote terts is een net iets groter interval. Je hoort direct het verschil in karakter. Al is het ook niet overal in de westerse muziek zo dat majeur blij en mineur droevig is.

Groot verschil in muzikaal karakter

Deze video wordt mede mogelijk gemaakt door
Huisartsenpraktijk Symfonie in Bunschoten...

...Winkelcentrum Symfonie in Nieuw-Vennep...

...en Snackbar Symfonie in Maassen.

Nou, de symfonie dus. Daar gaan we het over hebben. De symfonie die ken je wel van een symfonieorkest...

...of van de Bittersweet symphony,
of het liedje Symphony van Clean Bandit...

...of ‘de mooiste symfonie onder de film genaamd wij tweeën”.

De Poema’s, schitterend!

Maar we gaan terug in de tijd want het woord Symfonie -het zal weer eens niet- komt uit het oud-Grieks.

Ja mijn Grieks is niet zo goed maar betekent

Mooi bedacht!

Maar die oude Grieken kenden nog geen Vijfde van Beethoven. Dat kwam veel later pas.

In de Middeleeuwen had je het woord Symfonie
als omschrijving van een instrument...

...dat meerdere geluiden tegelijkertijd kon voortbrengen.

Een spinet -een toetsinstrument-
werd ook wel een symfonie genoemd.

Want ja: dat kon ook door één persoon
meerdere klanken voortbrengen.

De muziekvorm kwam pas later. In Italië in de buurt van Napels
in de 17e eeuw had je de Sinfonia.

Het was eigenlijk een meerdelige
instrumentale opening van een opera.

Nog voordat er aria’s werden gezongen bood de componist...

...in zo’n Sinfonia al wat smakelijke
melodietjes om het publiek op te warmen.

Maar die Sinfonia’s werden zó populair
dat ze ook los van de opera werden uitgevoerd...

...en ook werden gecomponeerd los van de opera.

De indeling was heel voorspelbaar: snel-langzaam-snel.

Drie delen, publiek wist waar het aan toe was.

Het was fris uitgevoerd door een compact orkest met voornamelijk strijkers en misschien een paar blazers.

Belangrijke persoon in dat licht is Johann Stamitz.

Een Tsjech, Johann Stamitz, die uiteindelijk ook in Mannheim, de stad in Duitsland, veel heeft betekend voor de ontwikkeling...

...van de symfonie zoals die later
door Haydn en Mozart werd doorontwikkeld.

Mannheim, de industriestad waar we ook de fiets, de auto, de trekker en dus de symfonie aan te danken hebben.

Dank u Mannheim!

Die symfonieën van Stamitz waren vrij formeel.

Een heldere indeling waar ook later
Joseph Haydn met meer dan 100 symfonieën...

...en Mozart met 41 officiële symfonieën mee aan de slag gingen.

De indeling werd wel iets uitgebreid.
Want van drie ging het naar vier.

Eerste deel snel, dan een langzaam, bedachtzaam tweede deel, dan een scherzo of een menuet als een tussendoortje...

...en vervolgens weer snel: de finale, het vierde deel.

En dit recept bleek behoorlijk verslavend te zijn.

Maar die muziek stond vaak op zichzelf, had verder niet echt een boodschap.

Die eigenheid werd onder meer door
Ludwig van Beethoven ontwikkeld.

Ik pak eerst de Hollanders, en dan de Pruissen en dan de Russ...

- Hmmm...

Zijn symfonie Eroïca werd geschreven
als een soort eerbetoon aan Napoleon.

En zijn Negende symfonie -met het bekende Ode an die Freude- was weer gebaseerd op een gedicht van Schiller:

‘Alle Menschen werden Brüder’.

Ander voorbeeld daarvan is
de Symphonie Fantastique van Hector Berlioz.

Waarschijnlijk geschreven onder invloed van bepaalde zaken is het een heel bijzonder werk geworden met een heksensabbat...

...en een gang naar het schavot.

Je hoort de hakbijl gewoon vallen! Je ziet hem bijna door het orkest dat dat kan verklanken.

Nou, dat kon omdat het orkest is uitgegroeid van wat strijkertjes en een paar hobo’s in Mannheim, tot een joekel van een ‘instrument’

met strijkers, houtblazers, koperblazers: trompetten, trombones, tuba’s...

...en ook veel slagwerk. Niet alleen pauken maar ook bekkens, gong, triangel, klokkenspel...

...windmachine...

...autotoeters?

Inderdaad! het kon uiteindelijk niet op.

Het leidde zelf tot een record met de première van de Achtste Symfonie van Gustav Mahler, begin 20e eeuw.

Daar in München, op een goede of slechte avond,
stonden 1030 mensen op het podium.

Het schijnt nogal een behoorlijk kabaal te zijn geweest, de uitvoering was niet al te best...

...en dan te bedenken dat Mahler het heeft gecomponeerd
als een ultieme blijk van zijn liefde voor Alma.

Alma zijn vlam, zijn overspelige vrouw...

...die daar niet mee zou ophouden.

Tevergeefs dus…

...het heeft wel mooi een record opgeleverd. Dat is wel leuk.

Over records gesproken: je hebt symfonieën die lang zijn, die kort zijn, die groot zijn, die zacht zijn.

De kortste is van Michael Wolters.
Een in Duitsland geboren componist die in Engeland...

...al jarenlang de gekste fratsen verzint
zoals zijn Spring Symphony:

17 seconden kort en bestaat uit meerdere delen. Jaja…

De langste is de Tweede Orgelsymfonie van Sorabji. Ga d’r maar aanstaan: acht en een half uur! 1 organist.

Op Youtube zie je de slotakkoorden van die Tweede Orgelsymfonie en de organist die als een gebroken man...

...van die orgelbank weg strompelt.

- “Geef me applaus.”

Ik neem aan dat de man wel een incontinentieluier aan had.

Zo’n luier is trouwens ook niet onverstandig als je
naar de Derde Symfonie van Mahler gaat.

Want die derde van Mahler kan één uur en drie kwartier duren.

Dan zul je zeggen: “Nou dat hou ik net op”. Ja, maar je zult net zien hè. Maak die luisterervaring makkelijk.

Mahler 3: luier aan. Mahler 3: luier aan.

Okee.
- “Snelste geld dat ik ooit verdient heb.”

In elk geval: die wereld van die symfonie...

...schitterend. dat smaakt toch naar meer?

Snackbar Symfonie in Maarssen: 2e kipkorn gratis bij vermelding kortingscode: Muziek in een Notendop.

Wat is een symfonie?

In Italië in de zeventiende eeuw had je de sinfonia. Het was eigenlijk een meerdelige instrumentale opening van een opera. Hiermee warmde de componist het publiek op, al voordat er aria’s werden gezonden. Die sinfonia’s werden zó populair dat ze ook los van de opera werden uitgevoerd en gecomponeerd.

Het opwarmertje voor de opera, dat een groot succes werd

Wat hebben een bushalte in Krimpen aan de IJssel...

...en een militante neo-pythagoreïsche filosoof...

...te maken met een tempoaanduiding?

Een tempoaanduiding is heel eenvoudig een aanduiding van de snelheid waarmee een muziekstuk wordt gespeeld.

De componist heeft het zo bedacht, de aanduiding verschijnt op de bladmuziek en je weet hoe snel het moet.

Dat kan van heel langzaam, tot heel snel, of precies ertussenin.

Nou, daar zitten we vandaag: precies ertussenin.
Een echt Hollands Vinex-, spruitjeslucht-tempo: moderato.

108 tot 120 slagen per minuut volgens Wikipedia.
Dat is heel handig af te meten met een metronoom.

Vroeger had je die niet. Gelukkig had je wel een hartslag,
als het goed is.

‘Hij is dood...’

En die was in rust zo 60 à 70 slagen.

Daar kon je een beetje op baseren
hoe snel iets dan moest worden gespeeld.

Moderato komt trouwens van het Latijnse woord Moderatus.
En dat betekent: ingehouden, beheerst.

Doe maar normaal dan doe je gek genoeg.

In de eerste eeuw na Christus had je Moderatus van Gades, dat was dus die militante filosoof.

Wat dat ook moge betekenen…

Hij vond dat je met getallen
dingen beter kon uitdrukken dan met woorden.

Dat is heel toepasselijk als het over een metronoomcijfer gaat.

Goed bezig, Moderatus!

Moderato hoor je trouwens terug in het Eerste Celloconcert van Joseph Haydn, de Strijkersserenade van Tsjaikovski...

...de Tweede Symfonie van Anton Bruckner en
het Tweede Pianoconcert van Rachmaninov.

Én in Call me maybe van Carly Rae Jepsen
en Stronger van Britney Spears.

Er is trouwens ook een moderato aardbeving geweest op Pinkpop.

Race against the machine was lekker aan het maaien en het veld ging helemaal uit z'n dak met 2 Hertz, volgens het KNMI.

Een Hertz is een trilling per seconde, keer twee, keer 60 is 120 BPM: een Moderato aardbeving!

En over trilling gesproken: Thriller van Michael Jackson: 118 BPM.
Dat is ook gewoon een Moderatio hit.

Op de oortjes in de bus door Krimpen aan de IJssel met Micheal Jackson.

Een bushalte Moderato! Nou ja zeg, echt waar!

Tenzij de chauffeur haast heeft.

Dan rijdt hij er presto voorbij.

- Wat is Presto?
Wat presto is? Dat komt een andere keer.

Wat is moderato?

Een tempoaanduiding is een aanduiding van de snelheid waarmee een muziekstuk wordt gespeeld. De componist heeft het zo bedacht, de aanduiding verschijnt op de bladmuziek en je weet hoe snel het moet. Dat kan van heel langzaam tot heel snel, of precies ertussenin: moderato.

Een tempoaanduiding van de snelheid waarmee een muziekstuk wordt gespeeld

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.