Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Omroep MAX

Wat is een wals, wat doet een dirigent eigenlijk en wat is het verschil tussen majeur en mineur? In de serie Muziek in een Notendop (Omroep Max) geeft presentator Sander Zwiep op luchtige wijze antwoord op al dit soort vragen.

Muziek in een notendop

Muziek en dans

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Hoeveel had jij? Ik had zeven.

Jij mag beginnen straks.

Wat hebben dobbelstenen, propellers en de

Villa Volta te maken met atonaliteit?

De mens is gek op muziek.

Lekker meeneuriën op ‘t werk
of meegalmen onder de douche.

Fijne opera-aria's,  Altijd is Kortjakje ziek,

Of die ene hit van Britney Spears.

Muziek met een duidelijke melodie,
met een paar pakkende akkoorden die je ook

op je gitaar kunt mee tokkelen.

Kortom, muziek die we begrijpen.

Muziek die houvast biedt.

Muziek met een heldere tonaliteit
waarin een duidelijke grondtoon

en een bijbehorende melodie en harmonie te horen
zijn.

Consonante, welluidende muziek met af en toe
een dissonant.

Maar dat is prima, want je weet
hoe je muziek geaard is, waar je thuisklank is.

Tonale muziek is dus als een huis met een
stevige fundering, als een auto met vier wielen,

als boerenkool met rookworst.

De gelukzalige situatie die ruw verstoord werd
door componisten

die zich als een stel pubers gingen afzetten
tegen die vaste tonaliteit. Hop!

Weg met de fundering.

Dag rookworst en zo'n auto, daar kan best
een wiel van af.

Het was 1885.

Europa danste nog op ultratonale walsjes.

En in de concertzaal klonken
tonale symfonieën, maar

Franz Liszt kwam met een Bagatelle sans tonalité.

Een eerste verkenning van
de Dark Side of the tonal moon.

Ook Alexander Skrjabin en iets later Max
Reger schurkten al tegen het tonaal-occulte aan.

Dat deed men door veel chromatiek te gebruiken.

Je weet
wel, veel halve tonen pan, pom, pom, pom, pom.

En ook door het toepassen van
bitonaliteit en polytonaliteit:

twee of meerdere toonsoorten
die tegelijkertijd klinken.

Gekkenhuis!

Zoals Villa Volta in de Efteling: je raakt
gedesoriënteerd.

Dat geldt niet alleen voor de luisteraar, maar ook
voor de uitvoerenden.

Want speel een stukje Mozart en
je ervaart een soort logica in de

opeenvolging van akkoorden in het verloop van
de melodie.

Maar speel een atonale compositie
en je ervaart een soort los zand.

Wég zijn de relaties in de voorspelbaarheid uit de

veilige tonaliteit.

En deze muzikale desoriëntatie,

deze ongefundeerdheid, vonden de componisten uit
de vroege fase van de atonaliteit geen probleem.

Want waarom zou alles rondom een vast tooncentrum
en veilige consonantie moeten draaien?

Arnold Schönberg
en collega's Anton Webern en Alban Berg,

die samen de Tweede Weense School vormden, waren
klaar met dat eeuwenoude

toonsysteem
en vonden dat alle tonen even belangrijk waren.

Het ging nu om de emancipatie van de dissonant.

Musicoloog en filosoof
Theodor Adorno duidde deze ontwikkeling

als ‘de bevrijding van
de muziek, van de dwang van de tonaliteit

en daarmee de ongehinderde ontplooiing van
de muzikale expressie.

Wat vrije atonaliteit
betreft, werd het voor driftleven van de klanken’

een bevrijding dus, waar Adorno
wel een kanttekening bij plaatste:

Men moest waken voor al te mechanisch componeren.

Daarmee doelde hij op
de twaalftoonstechniek van Arnold Schönberg.

Want om te voorkomen dat je als modern atonaal
componist in verleiding kwam om volgens de oude,

veilige wetten ‘mooi’ te componeren,
moest je gebruik maken van hulpmiddelen.

veilige wetten ‘mooi’ te componeren,
moest je gebruik maken van hulpmiddelen.

veilige wetten ‘mooi’ te componeren,
moest je gebruik maken van hulpmiddelen.

De dodecafonie was zo'n middel.

Je hoeft alleen maar tot twaalf te kunnen tellen.

De techniek was dat je een reeks van twaalf tonen
bedacht, waarbij er geen

enkele toon van de chromatische toonladder
meer dan één keer voorkwam.

Zo was elke toon gelijk.

Een soort van communistisch componeren.

Het resultaat is abstracte muziek die wat

unheimisch over kan komen, want unheimisch:

Je mist Heim, je mist thuis,
een grondtoon, een duidelijk frame.

Overigens was de twaalftoonstechniek
nog maar het begin, want een generatie later namen

de serialisten zoals Boulez
- die daar ook een boel les in heeft gegeven - en

parameterisatoren,
zoals Messiaen het avantgardestokje over.

vlak ook de aleatoriek niet uit.

Alea, de teerling is geworpen.

Waarbij toeval, improvisatie en onberekenbaarheid
leidend zijn.

Dobbelsteenmuziek dus.

Onder de atonale kapstok

zijn de mogelijkheden legio,
van abstracte geluidscollages, tot

George Antheils Ballet Mecanique voor een bataljon
pianola’s, een sirene, en een paar propellers.

Ik heb het nu wel steeds over
atonale muziek, maar de componisten daarvan

hielden helemaal niet van die term.

Want het waren
met name de conservatieve critici die

afkeurend schreven over het werk van bijvoorbeeld
Arnold Schönberg, die met

zijn Drei Klavierstücke in 1909
een avontuurlijk pad bewandelde.

Schönberg
en collega's spraken zich op hun beurt weer

uit tegen het gebruik van
dat label: ‘atonaliteit’.

Dus met terugwerkende kracht wil
ik hierbij dan ook mijn en onze

oprechte excuses voor dat
filmpje aanbieden aan deze scheppers van zoveel

atonaliteit.

Je gooide twaalf gek!

Nee, meen je dat... nee!

Wat is atonaliteit?

Atonale muziek is muziek die niet direct logisch klinkt. Dat deed men door veel chromatiek te gebruiken, veel halve toonsafstanden. En ook door het toepassen van bitonaliteit en polytonaliteit: twee of meerdere toonsoorten die tegelijkertijd klinken. Je raakt gedesoriënteerd. Dat geldt niet alleen voor de luisteraar, maar ook voor de uitvoerende. Weg zijn de relaties en de voorspelbaarheid uit de veilige tonaliteit.

Muzikale desoriëntatie

Wat hebben Boeddha, een tosti en een Hyundai te maken
met een sonate?

Het is weer zo ver hoor:

een aardbei, een appel, een kussen, zonwering
en een ballerinaboompje.

Allemaal heten ze sonate. Maar wij hebben
het over andere koek:

Muziekkoek.

In de muziek is de sonate zowel een muziekstuk
als een muziekvorm.

Het woord komt van
het Latijnse ‘sonare’, wat klinken betekent.

Zie het als een soort contrast
met ‘cantare’: zingen.

Sonate, cantate.

Ja, natuurlijk is zingen fijn, maar vanaf de 16e

eeuw werd instrumentale muziek
steeds belangrijker.

Die bleek net zo interessant en virtuoos te kunnen
musiceren op een instrument anders dan je stem.

En het klonk zo fijn
terwijl je copieus aan het dineren was.

Beetje muziek op de achtergrond.

Voilà: de sonate als muziekstuk.

Een instrumentaal stuk met vaak
een vaste opbouw die bestaat uit meerdere delen.

Een compacte sonate wordt ook
wel sonatina of sonatine genoemd.

Die sonatezaak ontstond in het
17e eeuwse Italië.

Aanvankelijk als een doorlopende medley van korte mopjes

daarna als muziekstuk uit
meerdere op zichzelf staande, langere delen.

In de barok ontstonden er verschillende smaakjes
naast elkaar.

De sonate da camera,
de kamersonate, was gericht op dansvermaak.

De Sonata da Chiesa, de kerksonate, was vromer van aard.

Dan had je nog de triosonate voor twee
melodie-instrumenten plus basso continuo.

En als je niemand had
die mee wilde doen, nou, dan kon je

ook doe-het-zelven met bijvoorbeeld
Bach, die sonates voor viool solo schreef.

De sonate werd gecomponeerd voor een instrument,

een instrument met pianobegeleiding of
twee instrumenten met begeleiding.

Maar YOLO solo werd het credo in
de klassieke periode.

De sonate als solostuk met een vaste vorm
die ergens wel op de symfonie leek.

Met name
de pianosonates van Mozart - Alla Turca - Haydn en

Beethoven - Mondschein - waren populair.

In de romantiek was de zaak inmiddels vierdelig
en bij sonateschrijvers als Chopin, Brahms

en Schumann zie je dan de indeling: Snel -
langzaam - scherzo of menuet en finale, weer snel.

Als je Muziek in een Notendop aflevering 2
hebt gezien, herken je deze indeling.

Zo niet, dan geef ik je nu even de gelegenheid
om die overigens geweldige aflevering even

te bekijken.

Welkom terug!

En trouwens, die afwisseling van
tempo’s: snel, langzaam, snel is van

oudsher niet het enige contrast.

Nee, men wist al snel dat de mens een gevoelig
wezen was

en dat ‘s mensen gevoel
vatbaar was voor muzikale contrasten.

Men streefde dan ook
naar gevoelsverschillen tussen die sonatedelen.

Google maar eens op ‘affectenleer’.

Kortgezegd gaat het om een koppeling van
muzikale middelen aan menselijke emoties.

Verdriet bijvoorbeeld verklank
je langzaam, vreugde, snel.

De Stichting Sonate erkent dat het je
flink tegen kan zitten in het leven.

Hun oogmerk: “Zorgen
dat het je voor de wind gaat”.

Dan adviseer ik de Sturm-sonate van
Beethoven, al draait die stichting

niet om muziek, maar om
Boeddha en ‘s mans gedachtegoed.

Enfin, we gaan van de sonate als muziekstuk
naar de sonate, als muziekvórm.

Een deel van een muziekstuk kan dan
geschreven zijn in die sonatevorm.

Grofweg A-B-A’. Dat accent
bij die tweede A duidt een klein verschil aan.

Je begint en eindigt dus met vergelijkbare
klanken, met een contrasterend deel in het midden.

Een muzikale tosti dus, met de kaas in het midden.

Die kaas geeft smaak aan die tosti.

En dat werkt muzikaal net zo.

Het A-deel bevat de expositie: de componist

hij/zei/hen, heeft een leuk idee en dropt
dat dan in onze oren.

Dat idee wordt in de B-deel prettig uitgewoond
en soms voorzien van totaal nieuwe invallen.

Dit deel heet de doorwerking.

Maar op een gegeven moment wil je weer naar huis,
naar die andere boterham van de tosti.

Dus wordt op B weer A: de Reprise

waarin de leuke ideeën uit het begin vaak in
een compactere vorm weer terugkomen.

Nou, deze vorm vind je bij Scarlatti, die ruim 500

sonates schreef en later ook bij Haydn en Mozart.

Waarbij A-B-A werd verfijnd tot A1-A2-B-A1’-A2’

en in Zweden zelfs tot A-B-B-A.

Beethoven kreeg het heet boven van
een te strikte indeling en mocht af en toe

prettig afwijken.

En hoe ouder hij werd, hoe minder oren
hij had naar de sonateschema's.

Best verfrissend eigenlijk om een sonate te
eindigen met een fuga, zoals hij in opus 110 doet.

De Weense muziekpolitie kwam ‘m nog net niet
arresteren in een Hyundai Sonata.

Ook Chopin, Liszt
en Brahms weken af met vijfdelige sonates,

langere sonates en sonates met delen
die in elkaar overliepen.

En natuurlijk heb je d’r ook bij die zo nodig
moeten overdrijven.

Charles Ives kwam met zijn Concord Sonata, z'n
tweede pianosonate

met een speelduur van 45 minuten tot een uur!

Afhankelijk van
het cafeïnegehalte in het bloed van een pianist.

Maar dat is dus zo'n grote sonate,
zo groot, je kan er bijna in wonen.

Dat kan ook letterlijk hoor, in Den Haag.

“Je voelt het ritme van de stad
in de Sonate City Apartments.

Hier omarm
je de urban lifestyle”.

Aldus de Haagse makelaar.

Nou, leer mij het Haagse verkeer kennen.

Da's meer Beethoven Opus 101 deel 3:

Langsam und Sehnsuchtsvol.

Smachten naar groen licht.

En dat die tram nou eindelijk eens doorrijdt.

Want we willen wel voor Mondschein thuis zijn.

Wat is een sonate?

Het woord 'sonate' komt van het Latijnse 'sonare', wat 'klinken' betekent. Als een soort contrast met 'cantare', oftewel, zingen. Natuurlijk is zingen fijn, maar vanaf de zestiende eeuw werd instrumentale muziek steeds belangrijker. De sonate werd gecomponeerd voor één instrument, één instrument met pianobegeleiding, of twee instrumenten met begeleiding.

Zowel een muziekstuk als een muziekvórm

Hallo allemaal.

Wat hebben een...

Ja sorry hoor, kan het echt niet goed lezen.

Het is echt tijd voor een nieuwe printer.

Nou dan maar uit m’n hoofd.

Wat hebben Frederik de Grote, een kreeft
en een spiegel te maken met een Canon?

- Cánon! Canon.

Een canon.

Iedereen kent er wel één.

Denk aan ‘Row row
row your boat’ en ‘Kom mee naar buiten allemaal’.

Of natuurlijk Vader Jacob, de vleesgeworden canon.

Een canon is een meerstemmige compositie waarin
de verschillende stemmen steeds na elkaar

inzetten en elkaar imiteren.
Dus de eerste stem begint

bijvoorbeeld met Vader Jacob

en even later,
terwijl deze melodie nog bezig is

zet de andere stem diezelfde melodie in.

En bij een goede canon klinkt dat ook
nog eens heel mooi samen.

De oudst bekende canon stamt uit de 13e eeuw.

Ene heer of mevrouw A. Nonymous uit

Engeland kwam met het liedje ‘Sumer is icumen’.

Dat werd mondeling overgeleverd, want een canon
printen was iets wat nog Ni-kon.

Fotograferen met een spiegelreflexcamera overigens
ook niet, maar dat terzijde.

In Italië en Frankrijk gingen ze ook met
deze muziekvorm aan de slag.

In eerste instantie noemden ze het ‘Caccia’

hetgeen ‘jacht’ betekent.

De verschillende stemmen jagen achter elkaar aan.

Later was de kanonskogel door de kerk:

Men koos het Oudfranse woord canon,
dat weer afstamt van het Oudgriekse kanon

met een k, en dat woord betekent regel of wet.

Er zijn verschillende soorten canons.

Je hebt de enkelvoudige canon, waarbij elke stem
de melodie één keer zingt of speelt,

en je hebt de cirkelcanon, waarin
de afzonderlijke stemmen steeds weer van voren af

aan beginnen en zo als een perpetuum
mobile eindeloos door kunnen gaan.

Er zijn
tweestemmige canons, driestemmige, vierstemmige en

zelfs 24-stemmige canons.

“Qui habitat in adiutorio” van de in 1450 in
Henegouwen geboren Josquin Desprez is een

voorbeeld van dat laatste: 24 stemmen die allemaal
op een ander moment dezelfde melodie zingen.

Kanonne wat goed!

In de internationale canon van
de canons staat met stip op één de canon

in D van Johann Pachelbel, of
officieel Johann PaCHELbel, maar goed.

Dit stuk dankt zijn naam

niet zoals veel mensen denken aan
het zich steeds herhalende thema in de bas.

Want in de stemmen daarboven zit
een tweede melodie met

dalende noten en die stemmen zetten
steeds na elkaar in.

Vandaar de naam Canon.

Zo begint ie dus is het dus nog niet de canon.

Hier komt

de canonmelodie

en de tweede inzet

In het Musicalisches Opfer laat
Johann Sebastian Bach

zien wat je allemaal met een canon kan.

Hij schreef dit muzikale cadeau voor Frederik
de Grote, de koning van Pruisen

die tijdens diverse oorlogen
heel wat kanonnen liet afvuren.

Tijdens een bezoek aan

een koning vroeg Bach hem een thema op te geven
waar hij dan op kon improviseren.

Nou, zo geschiedde.

De koning was zeer onder de indruk.

Maar Bach zelf, die was niet tevreden.

Hij ging er thuis mee verder aan de slag en het
gedrukte eindresultaat bood hij aan de koning aan

met te volgende woorden: “Dit werk heeft slechts
het niet verwerpelijke doel om de roem van een

vorst, hoewel slechts op een klein punt, te
verheerlijken, wiens grootheid en kracht, net als

in alle krijgs- en vredeswetenschappen, ook in het
bijzonder in de muziek door een ieder bewonderd

en vereerd moet worden.

Ik neem de vrijheid hier om
dit onderdanigste verzoek toe te voegen: dat

Uwe Majesteit het behaagt om dit
huidige kleine werk welwillend te aanvaarden

en dat het Uw allerhoogste koninklijke nog lang
genade zal gunnen.

Uwe Majesteits
alleronderdanigste gehoorzaamste knecht,

de auteur.”

Bach dus.

Hij liet zien dat de verschillende stemmen in een canon
niet steeds precies hetzelfde hoeven te doen.

De imitatie van de hoofdmelodie kan bijvoorbeeld
steeds op een

andere toonhoogte beginnen, de intervalcanon.

Ook komen er spiegelcanons voor: de imiterende stem

is precieshet spiegelbeeld
van de oorspronkelijke melodie.

De noten worden horizontaal gespiegeld.

Gaat de melodie dus omhoog, dan gaat imiteren
de stem omlaag.

Verticaal spiegelen kan ook.

Dat noemen we kreeftgang of retrograde.

Kreeften kunnen elke kant op lopen, super handig!

Dit is waarschijnlijk waar de term kreeftengang
vandaan komt.

De imitatie speelt de hoofdmelodie van achter naar

voren
en daarnaast kan je variëren in lengtes van noten.

Bach schreef ook raadselcanons,

maar uhm ja wat die inhouden dat is
mij eigenlijk uh...

...heb ik dat misschien?

“Aan de hand van een

subtitel kan een muziekkenner de raadselcanon
ontcijferen en de canon meerstemmig uitwerken.

Vaak werd hierbij ook visueel in de partituur
gebruik gemaakt van gespiegelde sleutels aan het

eind van de notenbalk of speciale tekens op
plekken waar de stemmen kunnen inzetten.

Een van de betere voorbeelden vormen
de Veertien Canons of Canonische Variaties van Bach”.

Nou, ik moet nu snel
een nieuwe printer kopen dus ik rond af.

Je kaan-ons bereiken via maatwerk@omroepmax.nl
voor al uw klachten.

Vond je deze video leuk?

Like en subscribe!

Kom eens effe kijken.

Dit kan toch echt niet man.
- Nee, dit is echt heel slecht.

Wat is een canon?

Een canon is een meerstemmige compositie waarin de verschillende stemmen steeds na elkaar inzetten en elkaar imiteren. De oudst bekende canon stamt uit de dertiende eeuw. Het is het Engelse liedje Sumer is icumen. Dat werd mondeling overgeleverd. In Italië en Frankrijk gingen ze ook met deze muziekvorm aan de slag. In eerste instantie noemden ze het Caccia, wat 'Jacht' betekent: de verschillende stemmen jagen achter elkaar aan. Later koos men het Oudfranse woord 'canon' dat weer afstamt van het Oudgriekse 'kanon'. Dat woord betekent 'regel' of 'wet'.

Compositie waarin de verschillende stemmen steeds na elkaar inzetten

Wat hebben ‘Altijd is Kortjakje ziek’,
een graaf met slaapproblemen

en Conquest of Paradise te maken
met het thema variatie?

Binnen de variatie zijn er twee smaken: Variaties op

een harmonisch schema en
de iets vrijere vorm: Thema en variaties.

Allereerst die variaties op een harmonisch schema .

Die zijn te herkennen aan
een steeds herhalend motief in de bas.

Een voorbeeld hiervan is
de Canon van Pachelbel of PaCHELbel

zoals je het schijnbaar in het Duits moet zeggen.

we luisteren even naar het motiefje in de bas.

Deze vier maten worden

het hele stuk door herhaald
en daarboven klinkt er steeds een andere melodie.

Cha, conne we maar wat meer van dit
soort duidelijke voorbeelden geven.

De Chaconne, de Chaconne van
Johann Sebastian Bach natuurlijk, die

hij voor viool
solo schreef, of zijn Passacaglia voor orgel.

Het zijn allebei hoogtepunten die slechts gebaseerd
zijn op een kort motief in de bas.

Een goed motief om als componist te laten zien wat je
allemaal in huis hebt.

Eigenlijk is deze vorm gewoon een akkoordenschema
waarop gevarieerd of geïmproviseerd wordt.

Het Is dus ook
de basis van de jazz, de geïmproviseerde muziek.

Vanaf de barokperiode

werden er regelmatig
klavierwedstrijden gehouden.

Wie kon dat nou
het beste orgel, klavecimbel of piano spelen?

De deelnemers kregen vaak een muzikaal thema
voorgeschoteld waarop geïmproviseerd moest worden.

Zo'n thema hoefde helemaal niet ingewikkeld te zijn.

Mozart kon bijvoorbeeld prima uit de voeten

met de toen ook al
bekende melodie van ‘Altijd is Kortjakje ziek’.

Mozarts variaties op ‘Ah, je vous dirai maman’.

Nou, dit gevarieer deed het goed bij het publiek.

En vanwege dit grote succes gingen componisten
deze improvisaties uitwerken.

Hoe kan je allemaal variëren op een thema?

Nou, dat kan
onder meer door het toevoegen of weglaten van noten

aan een melodie, door bijvoorbeeld
versieringen, veranderen van ritme of

maatsoort, veranderen van instrumentatie of door
het veranderen van de begeleiding.

Ook kan er gevarieerd worden op basis van
het karakter van een stuk.

Het idee van de originele melodie blijft dan wel
herkenbaar, maar door het veranderen van bijvoorbeeld

toonsoort, tempo of overgangen van majeur naar mineur

kan een vrolijk thema
ineens heel droevig klinken.

De Oostenrijker Anton Diabelli

was niet alleen muziekuitgever en
componist, maar ook een slimme ondernemer.

Hij bedacht een leuke reclamestunt voor zijn bedrijf.

In 1822 stuurde hij aan alle gerenommeerde

Weense pianisten een zelf gecomponeerd thema.

De opdracht: Schrijf variaties op het door mij
bedachte thema.

En de winnaar? Nou die krijgt een flink geldbedrag.

Nou, een heel stel musici reageren,
waaronder bekende namen als Carl Czerny, het tienjarige

wonderkind Franz Liszt en Franz Schubert. En de
beroemdste pianist uit die tijd, Ludwig van Beethoven

Nou, die reageerde niet op die prijsvraag.

Hij vond het maar een thema van niks.

Wél nam hij de moeite om een ander gedeelte van
het muziekstukje van

de in zijn ogen amateurcomponist Diabelli onder de loep
te nemen.

Hij componeerde daar maar liefst 33 variaties op.

Variaties die inmiddels tot een van de monumenten uit
de pianoliteratuur zijn gaan behoren.

De Diabelli Variaties van Beethoven.

Een ander monument uit
de thema met variatie-literatuur komt

weer van Bach: de Goldbergvariaties.

Bach schijnt het geschreven te hebben op aandringen van
de gezant van Rusland in Saksen, graaf Hermann

Carl von Keyserlingk, die een jonge klavecinist in zijn

dienst had, namelijk Johann Gottlieb Goldberg.

Als de graaf last had
van slapeloosheid, nou dan liet hij Goldberg

delen van
de variatiecyclus spelen en meneer sliep als een os.

Ja! De dankbaarheid van graaf Keyserlingk was groot.

Vanwege de hoge kwaliteit van het werk schonk
hij Bach een gouden beker gevuld

met honderd Louis d’Or.

Een van de meest gebruikte
thema's waarop gevarieerd wordt is La Folia.

Het is misschien wel het oudste thema uit
de Europese muziekgeschiedenis.

Afgelopen vier eeuwen hebben
meer dan 150 componisten dit thema gebruikt.

van Liszt door Carl Nielsen en van Rachmaninov tot

aan Vangelis met Conquest of Paradise.

Een ander populair thema is de 24e vioolcaprice

van vioolvirtuoos Niccolo Paganini.

Ja, dát wist Paganinie van tevoren.

Franz Liszt, Witold Lutoslawski, Johannes Brahms, en

wederom Rachmaninov gingen daarmee aan de slag.

Het is vooral heel mooi wat Rachmaninov
met het thema van Paganini doet, want

voor de 18e variatie
zette hij de bladmuziek van Paganini op de kop.

Jazeker, hij speelde het thema ondersteboven en dacht:

“Zo kan het ook, zo klinkt het nog veel mooier”.

Zo ontstond er een prachtig nieuwe melodie die toch
te maken heeft met het originele thema.

De meest extreme variatiereeks die komt van
de Amerikaan Frederic

Rzewski: ‘The People United Will Never Be Defeated!’
heet het stuk.

Het bestaat uit één thema en 36 variaties, maar dat
wordt door pianisten gezien als een zeer

grote uitdaging, want het thema bestaat uit een
korte, op het eerste gehoor vrij eenvoudige melodie,

maar daarna volgen
er een uur lang variaties in bijna elk te bedenken

muziekgenre van
serialisme tot blues, van klassiek tot minimal music.

Maar is dit allemaal te heftig voor je?

Kijk daar gewoon naar Baantjer, elf seizoenen lang, vol
voorspelbare variaties op een simpel thema.

Wat is een variatie?

Allereerst de variaties op een harmonisch schema. Dit is te herkennen aan een steeds herhalend motief in de bas. Daarboven klinkt dan steeds een andere, gevarieerde melodie. Hoe kun je allemaal variëren op een thema? Dat kan onder meer door het veranderen van ritme of maatsoort, het veranderen van instrumentatie of door het veranderen van de begeleiding. Of door verandering van toonsoort, tempo of verandering van majeur naar mineur of andersom.

Twee soorten: variaties op een harmonisch schema en thema met variaties

Maar Dommel hè.

Dat is toch ook een sequens?

Hey! Wat hebben Kerst, Lego en Bryan Adams...

...te maken met de sequens?

Say “quens”!

Ja, stiekem vind ik dit dus een van de leukste Notendopjes.

We gaan het hebben over
misschien wel hét recept voor pakkende muziek.

De holy grail onder de oorwurmpjes. De x-factor,
de neurienicotine, de cheddar op je hamburger: de sequens.

Het woord sequens komt van ‘sequentia’.

En ja, dat is geen Fries of Fins, maar Latijn.

Sequentia betekent reeks.

In de muziek is een sequens een onmiddellijk herhaalde melodie of harmonie.

Die herhaling kan dalend en stijgend zijn
en moet minstens twee keer achter elkaar voorkomen.

Anders keuren we ‘m af en is het geenquens.

Met name in de barokmuziek vlamde het gemiddelde
componistenbrein van de sequensschrijverij, omdat het

een heel efficiënte manier is om van een kernachtig
en pakkend muzikaal gegeven iets groters te bouwen.

Dus Lego voor luie componisten?

Ja, nouja, lui - het is
gewoon heel doeltreffend om sequensen te schrijven.

Als je eenmaal een leuk
bouwsteentje hebt gevonden, is het voor ons op

herhaling gestoelde brein
alleen maar fijn om vaker te horen.

Vandaar ook dat die sequensenstuff sinds de barok nooit
meer vertrokken is.

Hoe herken je zo'n tonentrein met sequenswagonnetjes?

Oefening baart kunst.

Laten we eens beginnen met Maroon 5.

Eigenlijk twee vergelijkbare fragmentjes., dit is de eerste

die wordt herhaald, lager.

Dat is al een sequensje. Op basis van Pachelbel
met zijn eigen sequens.

Nog een keer lager.

En nog een keer lager.

Ja, een sequens met drie steentjes.

En voor de kerstdagen is deze heel erg leuk.

Ook weer drie.

Nog een keer.

Nog een keer.

Op verschillende toonhoogtes.

De grap is dat je dus eindeloos door kan gaan.

Het werkt ook bij Bach

is Italiaans Concert.

Nou zo vul je dus wel je pagina's met nootjes.

In Engeland: Prins Charles, die kent hem ook:

‘God Save The King’.

Twee keer hetzelfde.

De tweede keer een toontje lager en dan kan Amerika
niet achterblijven natuurlijk.

En je hoort de melodie varieert iets, maar ook ritmisch is
het dus identiek.

leuk.

Wat te denken van deze Franse melodramatische stuff?

Toontje lager, nog een toontje lager.

nog een toontje lager.

Nog een toontje lager

en voilà, de traan.

Zo simpel kan het zijn mensen.

En natuurlijk, in de popmuziek laten ze ook
niets te sequensen

over hoor.

Nog een keer dan lager.

Hoger.

Ja, die Zweden wisten wel hoe ze moesten cashen natuurlijk.

Stef Bos, ook mooi.

Weer twee met een verschil in toonhoogte.

En uhm oh ja, Bryan Adams

met de Summer of ‘69.

Ze zijn overal!

Weer een toontje lager dus.

Toontje la...

een toontje lager.

Ja, ik krijg wel een beetje een droge bek
van. Heeft iemand een biertje misschien?

Ah heerlijk zeg!

Wat is een sequens?

Het woord sequens komt van Latijnse woord sequentia en betekent reeks. In de muziek is een sequens een onmiddellijk herhaalde melodie of harmonie. Die herhaling kan dalend en stijgend zijn en moet minstens twee keer achter elkaar voorkomen.

Een onmiddellijk herhaalde melodie of harmonie

Hey Erik, wat heb je een leuke blazer aan.

-Een blazer bedoel je?
Blazer?

Oh, ik zeg altijd blazer.

Wat hebben urologen,
de val van de Bastille en een vent genaamd Vent

te maken met een blaasorkest?

Eerst even uitblazen hoor.

Zo. Het blaasorkest.

-Auw!
Sorry.

Zo'n 100.000
Nederlanders zijn lid van zo'n orkest

dat bestaat uit
allerlei blazers, op bladblazers na.

Die mogen door de strenge milieuzones
het oefenlokaal niet meer in.

Naast een boel blazers is er ook vaak
een ritmesectie voor

de betere melodische en niet
melodische slagwerk.

Al het goede komt in
drieën en dat is hier ook zo.

Onder het blaasorkest onderscheiden
we harmonie, fanfare en brassband.

HaFaBra is een mooie afko

voor de vrijmibo.

Die derde helft is bij veel verenigingen
trouwens ook goed voor de sociale cohesie.

Maar goed: HaFaBra. Om te beginnen
de harmonie, de grootste van het stel.

Het harmonieorkest bevat koperblazers,
houtblazers en slagwerk.

En meer. Soms tref je er zelfs een
verdwaalde basgitaar of synthesizer aan.

Naar gelang de compositie bevat
een harmonieorkest een breed scala

aan klanken, gevormd door
de koperblazers, van trompet tot tuba.

Een flinke bos hout, van piccolo tot
de altfluit, van klarinet tot contrafagot.

En vlak ook de saxofoonfamilie niet uit.

Voor wie van saxy hou(d)t.

Vergeleken met een symfonieorkest
ontbreken de strijkplanken.

Dus geen violen, altviolen, celli
en contrabassi.

Dat was vroeger ook

een kostenkwestie, want strijkinstrumenten
zijn duurder dan blaasinstrumenten.

Overigens zou je kunnen zeggen
dat de houtblazers in de

harmonie de rol van de strijkers
in een symfonieorkest vertolken.

Dus mis je die violen? Ben je betoeterd!

En tel daar het koperblazersbataljon en
de slagerij bij op en je hebt een

indrukwekkende klanksensatie die ook in
de open lucht overeind blijft.

Muzikaal was het vroeger voornamelijk
functionele muziek, marsen en ander

legerspul, ceremoniële muziek en wat
bewerkte ouvertures uit de concertzaal.

Tegenwoordig kan je alle kanten op van
gearrangeerde symfonieën van

Beethoven en Dvořák via filmmuziek
tot covers van Abba en ACDC.

Nou, dat was eind
18e eeuw nog knap lastig.

Niet alleen omdat beide bands nog niet

bestonden, maar vooral omdat de harmonie
nog stukken compacter was.

Een Boheemse vent genaamd
Vent richtte in 1771 een harmonie

op met twee hobo's, twee althobo's,
twee hoorns en twee fagotten.

En nog steeds wordt hij geëerd via
de Vent-ielen van de blazers.

De oudste Nederlandse harmonie is
volgens het Guinness Book of Records

de Koninklijke Harmonie Sint-Cecilia
Mheer uit 1821.

In Vlaanderen waren ze er stiekem
nog eerder bij.

Op 1 mei 1770 werd in Herberg
De Handboog in het Vlaamse Reet.

De Sociëteit van Harmonie opgericht.

De oudste harmonie van de Benelux staat
dus geschreven op het conto van Reet.

En laten we Jan niet vergeten

Jan Klaassen was
trompetter in het leger van de prins.

Ja, maar ver voor die hit was
de heer Claessen hoboïst in

het leger van de Prins.

Hoboïstenkorpsen, aangevuld
met een klein beetje koper

klonken aan het front.
Dat is pure psychologische oorlogsvoering

want laat 20 hoboïsten
met 20 nét-niet-zuivere instrumenten

tegelijk het volkslied spelen
en de tegenstander blaast

de aftocht.

Hoeveel hobo's er betrokken waren bij

de bestorming van
de Bastille weet ik niet, maar die Franse

Revolutie bleek ook een sleutelmoment in
de ontwikkeling van de harmonie.

Want naast de heer Vent en het conto van
Reet was Parijs de plaats van handeling.

Voor de Bastille bestond
de Franse harmonie uit een man of acht.

Na de bestorming ontstond er een Parijse
beroepsharmonie van minstens 45 man.

1790 jaartje na de Bastille kan je
dus zien als

het geboortejaar van de moderne harmonie.

Die werd al snel hip en professioneel.

Concerten werden in de openlucht gegeven,
maar ook al snel werden concertzalen

uit de grond gestampt.

Die concertzalen zijn er nu nog steeds en
vind je vaak in de buurt van stadsparken.

En eens in de

zoveel tijd zit zo'n zaal tjokvol
supporters van allerlei blaasorkesten.

Afgelopen jaar was

het weer zover tijdens het WMC, het Wereld
Muziek Concours in Kerkrade.

Zo'n concours is een geliefde manier om
als orkest te excelleren,

zorgt voor een kwaliteitsboost van
je orkest en je houdt de eer

van de vereniging en soms
zelfs van je dorp of stad hoog.

Als je in een bepaalde divisie speelt, is
het zelfs

verplicht om eens in de vijf
jaar mee te doen aan een concours.

Anders degradeer je.

Het blijft dus flink oefenen geblazen.

Het geldt
niet alleen voor de harmonie, maar ook

HaFaBra voor de fanfare en brassband.

De fanfare is een
iets compactere versie van de harmonie.

Een uitgebreide houtblazersgroep plus
bepaalde slagwerkinstrumenten die

ontbreken. Zeg Fanfare en
je ziet een stoet musici langstrekken

een, twee in de maat,
anders wordt de juffrouw kwaad

en de juffrouw of meester of
hen is de tambour-maitre

die bij het marcheren voorop loopt
en ritme en richting bepaalt.

Van Koningsdag tot huldigingen
en andere gemeenschapsfuncties.

Koperblazers plus saxofoons, want saxen
zijn officieel houtblazers

vormen een herkenbaar geluid.

Een typische fanfarebezetting bevat
bugels die wat milder klinken dan

de trompet plus de lager
klinkende baritons, eufoniums en tuba’s.

Net als het strijkkwartet is
de fanfare ook de naam van een muziekvorm.

Al in 1655 werd ‘fanfare’ in
het Frans gebruikt

met als betekenis een
muziekstuk voor koper. Vaak met statige of

feestelijke drieklanken, gespeeld door
trompetten of hoorns met een dot slagwerk.

De bekendste fanfare kennen we van
het begin van talloze blockbusters.

De 20th Century Fox Fanfare van Alfred
Newman.

En naast de naam van een blaasorkest

en een muziekvorm is de fanfare óók
de naam van een instrument.

De fanfaretrompet, een hele lange unit die

mag aantreden
in de triomfmars uit Aïda van Verdi.

Ze noemen ‘m ook wel de Aïdatrompet.

En een kijktip is de Nederlandse
filmklassieker Fanfare uit 1985.

Over twee concurrerende clubs in
een oer-Hollands landschap.

Ha, harmonie? Check.

Fa Fanfare check. Bra bh Uh bra brass band.

Da's de derde smaak.

Compacter
dan de fanfare, want zonder saxofoons,

louter koperblazers plus enig slagwerk
zoals snaredrum en bekkens.

De brassband stamt uit
Engeland, omstreeks 1800.

‘K hoor net dat men cornetten
in plaats van trompetten gebruikt.

De cornet is ook wat compacter
en minder luid dan de trompet.

En waar de harmonie net
als een symfonieorkest Franse hoorns

gebruikt,
daar bevat de brassband althoorns.

Typisch Brassband is

een bezetting met bugel, althoorn,
bariton, eufonium en bastuba.

De saxhoorns, zo worden

deze rakkers genoemd, want ze
zijn uitgevonden door Adolphe Sax.

De Brassband bleek een mooie
muzikale evangelisatiehulp voor het

Leger des Heils.

Die Blaasclub van
The Salvation Army heette ‘The Happy Band’.

Minder vrolijk is een begrafenis.

In Amerika ontstond eind
19de eeuw een eigen brassbandtraditie,

waarbij de band
zich leende voor jazzbegrafenissen.

YouTube staat vol met prachtige New
Orleans Jazz Funerals.

Weer eens wat anders dan Mieke Telkamp.

Maar het eindigt niet bij de dood.

Nee, we vieren
het leven met het dweilorkest.

Je kent zo'n club vast van voetbal

dweilorkest Kleintje Pils is
er wereldberoemd om geworden

of van de carnaval.

Daar komt ook de naam dweilorkest vandaan.

Voor kijkers van boven de rivieren:
dweilen is het beneveld rondzwalken.

Tijdens een carnavaleske kroegentocht, ver
voor de uitvinding van de

Bluetooth speaker en
de bijbehorende terreur

voorzag zo'n dweilorkest
je van muziek tijdens dat café kruipen.

En nog steeds. Topsfeer!

Vandaar dat zo'n dweilband ook
wel pretband, Spaßband, plezierkapel en

in Limburg
de zaate hermenie wordt genoemd.

Een dweilorkest bevat doorgaans
trompetten, trombones, baritons of

eufoniums, saxofoon, slagwerk, en
die herken je van veraf, sousafoons.

Deze feestsector komt ook nog

eens regelmatig samen, bijvoorbeeld
op de Bemmelse Dweildag.

Bekende dweilorkesten zijn, naast Kleintje
Pils, de Bellebloazers uit Eibergen,

de RotDweilers uit Bemmel, ‘t
Simpelfonisch Orkestje uit Oosterhout

en Dokters
Swingende Infuustoeters uit Lichtenvoorde.

Limburg en Noord-Brabant hebben
de meeste dweilorkesten.

Flevoland maar één.

Hou vol!

Dweilorkest De Valkenier uit Lelystad.

En tot slot: “In
het mondiale Orkest der Urologie blaast

de Nederlandse sectie een aardig toontje
mee.” Zo lazen we in een urologenvakblad.

Nou, onze gratis tip voor dit
wittejassengilde: ben je betoeterd

vorm Het Blaasorkest!

Tjonge...

jongens volgens mij mogen ze hier ook
wel een keer dweilen hoor. Pfff.

Wat is een blaasorkest?

Zo’n 100.000 Nederlanders zijn lid van een blaasorkest. Naast een boel blazers is er ook vaak een ritmesectie voor het betere melodische en niet-melodische slagwerk. Onder de blaasorkesten onderscheiden we Harmonie, fanfare en brassband: HaFaBra.

Harmonie, Fanfare, brassband én dweilorkest

Hey.

Wat hebben Pythagoras, de G7 en
Ome Willem te maken met een

akkoord?

Een akkoord is heel simpel:

De samenklank van drie of meer tonen.

Twee tonen samen

dat noemen we een tweeklank.

En vanaf een drieklank spreken we dus van
een akkoord.

Als je een akkoord bereikt, dan bereik je
een overeenstemming, je bent in harmonie.

Dat geldt ook
voor een akkoord in de muziek.

De noten uit het akkoord
zijn met elkaar in harmonie.

Oké, de ene keer meer dan de andere.

De wiskundige Pythagoras, die was in de
5de eeuw voor Christus niet alleen bezig

met het berekenen van de lengtes van
de zijden van een driehoek door middel

van de door hem bedachte formule a
kwadraat plus b kwadraat is c kwadraat.

Hij bespeelde ook de zogenoemde knieviool.

Al spelend ontdekte hij dat door een
gespannen snaar op verschillende punten af

te klemmen, mooie getalsverhoudingen
iets harmonisch opleverden.

Net zoals bij

een gitaar wanneer je een snaar tokkelt
en daarna de snaar de helft induwt.

Dan hoor
je twee tonen die heel goed samenklinken.

Ja, twee keer dezelfde noot, alleen de
ene keer

een verdiepinkje hoger, een octaaf.

Ja, verschillende lengteverhoudingen
leveren

tonen op die in
onze oren prettig samenklinken.

Zo komen we bijvoorbeeld uit op
een C akkoord dat bestaat uit een C,

een E en een G.

De C is de grondtoon.

De basis van het akkoord.

Die laten we samenklinken met de derde en
vijfde noot uit die C toonladder.

We tellen dus eerst drie

en dan vijf

naar rechts.

Respectievelijk de terts en de kwint.

Nou, als je hetzelfde doet met de F

en de G

dan heb je de basis voor menig popliedje

te pakken.

Nou, dat waren nog maar twee akkoorden.

Zo simpel is het.

De liedjesschrijver hoeft dus alleen maar
het akkoordsymbool C op te schrijven,

en de uitvoerende weet direct na
het zien van deze video welke drie noten er

dan gespeeld moeten worden:

C, E en G en voor F is dat dan

F, A en C.

Ook Haydn en Mozart konden goed uit
de voeten met deze basisakkoorden.

Ze braken zich het hoofd over de vraag
wat ze nog meer met die akkoorden konden.

Gebroken akkoorden bijvoorbeeld.

De noten van het akkoord

werden niet tegelijkertijd, maar na
elkaar gespeeld.

Ook kunnen akkoorden omgekeerd worden.

De grondligging met een grondtoon
onderin kan bijvoorbeeld ook gespeeld

worden als E-G-C

of als G-C-E en dan blijft het

een C akkoord.

Mag misschien spannender klinken, vraag
je af?

Nou, naast dit
zojuist gespeelde majeur, vrolijke akkoord

hebben we ook mineur akkoorden, akkoorden
die wat droeviger kunnen klinken.

Als je

aflevering drie van Muziek in een Notendop
hebt gezien, dan weet je hier alles van.

Zo niet, kijk maar even.

Ja, welkom terug.

Wat een goede aflevering was dat.

Wij gaan hier verder om drieklanken iets

kruidiger te maken kan je er bijvoorbeeld
voor kiezen om niet de derde noot,

maar bijvoorbeeld de tweede of
de vierde noot uit de rij te spelen.

Tweede noot, vierde noot

en die vierde noot die lost dan
lekker op naar de

terts, de derde noot.

Nou, dat voelt logisch.

Er kan flink verder worden gevarieerd
met halve en hele toonsafstanden.

Als je bijvoorbeeld begint met een
majeur akkoord

en de vijfde noot uit de rij een halfje

hoger speelt. Oeh.

Dan heb je een overmatig akkoord.

als je bij een mineur akkoord

de kwint een halfje

de kwint een halfje naar beneden schuift

dan krijg je een verminderd akkoord.

Hier zijn allemaal variaties op die je direct
weer mag vergeten, zoals dubbel verminderd

een hard verminderde akkoorden.

Maar goed, vergeten. Van de drieklanken
gaan we naar de vierklanken.

Een akkoord dat in

elk liedje of klassiek muziekstuk voorbij
komt is het septiem akkoord.

‘Sept’ is Frans voor zeven.

Een G septiem akkoord wordt bijvoorbeeld
in de populaire muziek geschreven als

G7, niet te verwarren met een G7 top waar
wereldleiders diverse akkoorden sluiten.

Dit is een G majeur akkoord.

We tellen vanaf de G zeven toetsen

naar rechts: één, twee,
drie, vier, vijf, zes, zeven

en voilà het G7 akkoord.

Zo simpel gaat dat jongens.

Gevoelsmatig wil dit akkoord
ergens heen.

Het wil oplossen, in dit geval in
het C akkoord.

Nou ja, logisch.

En zo eindigt bijvoorbeeld
elke willekeurige Mozart symfonie.

Het majeur septiem akkoord,
de zevende noot

een halve noot verhoogd.

Die wil nergens heen, maar is wel

zeer de moeite waard.

Componisten werden steeds creatiever.

Een akkoord

dat het noemen waard is, is het Tristan
akkoord, bedacht door Richard Wagner.

Zijn opera Tristan und Isolde

uit 1865 is een mijlpaal in
de westerse muziekgeschiedenis.

Het begint met dit akkoord:

F-B-Dis-Gis.

Schitterend.

Het akkoord lost
niet op, het gaat nergens heen.

Dit dissonante akkoord

paste eigenlijk helemaal niet binnen het
toonsysteem van toen. Dat was ook

precies wat Wagner ermee wilden uitdrukken:
het verlangen van het liefdespaar

Tristan en Isolde, dat binnen
geen enkele conventie past.

Aan het slot, als Isolde over het
dode lichaam van Tristan

buigt, zingt
ze haar indrukwekkende aria Liebestod.

Het dissonante Tristan akkoord uit

de openingsmaten wordt dan
eindelijk opgelost.

Isolde sterft uit liefde.

Pas nu zijn
de twee samen, samen in de dood.

Prachtig.

Ja, spannende akkoorden
vinden we ook in de jazzmuziek.

En dan kunnen we doorgaan met stapelen.

Om met Ome Willem te spreken:

Deze noot op deze noot

en zo klim ik naar boven.

Nog een terts bovenop
het eerder genoemde septiem akkoord

tussen basis drieklank plus de zevende.

Dan komen we bij de negende noot.

En we gaan door met stapelen.

De elfde en de dertiende.

En ook hier

kun je doorgaan met omkeringen.

Lekker.

Weet je wat?

Zullen we iets afspreken?

Vond je deze video leuk en leerzaam?

Like en subscribe. Akkoord?

Dank je wel!

Ik heb een droge bek gekregen zeg!

Is dit die wodka voor mij he?

Wat is een akkoord?

Twee tonen samen noemen we een tweeklank en vanaf een drieklank spreken we van een akkoord. Als je een akkoord bereikt, bereik je een overeenstemming; je bent in harmonie. Dat geldt ook voor een akkoord in de muziek. De noten uit het akkoord zijn met elkaar in harmonie.

Een samenklank van drie of meer tonen

Wat hebben Cuba

inflatie en de Nazi's te maken met A=440?

En wat in Elvis’ naam
betekent dat nou eigenlijk?

Nou, ook zo'n hekel aan wiskunde?

Oh niet?

Nou, ik dus we hè.

A=440 doet mij
denken aan formules, maar A slaat

niet op een wiskundige variabele, maar op
de muzieknoot A.

Om precies te zijn de A boven de middelste
noot C van de piano. En die 440 dan?

Heeft dat iets met een Volvo te maken?

Of met die snelweg
in Australië of die in Canada?

A, je weet het al, het heeft met dat
ene autoverhuurbedrijf te maken. Nee.

Ja, inderdaad, 440 Hertz.

Die ene noot A is 440 Hertz:

een toon die bestaat uit
440 trillingen per seconde.

Nou, daar is de smartphone van
de gemiddelde influencer jaloers op.

Misschien denk je wat maakt die A nou uit?

En waarom kan
het geen 500 Hertz zijn of 777?

Dat is toch ook een mooi getal?

Nou negeer die stemmen in je hoofd,
want het gaat hier om stemmen.

Net als in de politiek, in
het verkeer en in je agenda,

we hebben afspraken gemaakt in
de muziekwereld.

Het was in Stuttgart in 1834 dat een stel
Duitse natuurkundigen met behulp van

een Tonometer bepaalden dat de beste A
toch echt 440 Hertz moest zijn.

En vanaf die A kon je dus ook lagere en
hogere noten berekenen en

op elkaar afstemmen.

Een prima referentietoon dus.

Een eeuw later werd die Duitse

vergadering nog eens overgedaan door
een clubje internationale intellectuelen.

En de uitkomst bij die stemming in 1939?

Ja, prima, we nemen 440 Hertz

De internationale
organisatie voor standaardisering.

De ISO, houdt van afspraken en nam
deze stemming zelfs mee in een register.

A440 noemden zij in 1975, ISO 16.

Belangrijk? Nee, Verwarrend? Ja.

Maargoed, die 440 Hertz vormt tegenwoordig
een wereldwijde standaard.

Van ringtone tot schoolbel en van
de Beatles via je wasmachinemuziekje

tot het koor van je moeder.

Die A440 deelt de lakens uit.

Houdt iedereen goed gestemd.

Ja, zeker.

Ook de hits van Britney Spears lopen in
de pas met deze standaard.

En bouwers van
instrumenten en andere geluidsapparatuur

ze houden
allemaal rekening met dit grootse getal.

Maar hoe was het daarvoor dan?

Nou, best lastig. Uh.

Sowieso waren er vroeger geen apparaten
die toonhoogtes precies konden meten.

Met een meetlint kon
je geen frequentie bepalen.

Je zou denken dat het dan een lappendeken
van verschillende toonhoogtes was.

Uh, en het was ook zo.

Ja, voor de 19de eeuw verschilden
de toonhoogtes van stad tot stad.

Sterker nog, binnen een kerkgebouw moest
je je strijkinstrument

soms bijstemmen, afhankelijk van
het orgel waar je mee wilde samenspelen.

Zo'n orgel was
een van de referentieinstrumenten waar

je dan bijvoorbeeld
als strijker braaf op afstemde.

En dan heb ik het nog
niet eens over de toonhoogteinflatie.

Jazeker.

In de 17de eeuw kwam men
erachter dat virtuoze vioolpartijen

nog vetter en stralender klonken
als je de zaak iets hoger stemde.

En die
ene sopraansolo, die kwam nóg harder

binnen
als die hoge noot nog iets hoger klonk.

Nou, dat inflateerde een tijdje door tot
zangers keelpijn kregen

en violisten knappende snaren om
de oren vlogen.

Nou, een beetje controle krijgt men
door het gebruik van een stemvork.

Een stuk staal dat op basis

van vorm en gewicht
een bepaalde trillingsfrequentie kende.

Geef de vork een ferme tik en voilà

je stemtoon.

Maar ja, die dingen verschilden
dan per stad en regio.

Zo had je vorken met een A van 409
Hertz, maar een vork bijvoorbeeld

uit de inventaris van Beethoven
had ruim 455 Hertz.

Als zanger moest je

dan maar hopen dat de vork een beetje bij
het bereik van je stem paste.

Eind achttiende eeuw begon
de A zich te nestelen tussen de 400

en 450 Hertz.

Er kwam een steeds

grotere behoefte aan een echte standaard.
Vervoermiddelen werden sneller,

de mens werd steeds mobieler en
de reizende musicus die in de ene plaats

zuiver en in de andere plaats knettervals klonk,
ja, die was het helemaal zat,

was er klaar mee.

Net als het feit dat ie soms

ineens te laat bleek te zijn omdat ook
de klokken overal anders liepen.

De Franse regering vond
het in 1859 tijd voor een

wet die de toonhoogteinflatie aan
banden legde.

435 Hertz werd vastgelegd als de echte A.

Maar ja, de Duitsers, die hadden de zaak
al extra doorgerekend en waren op

440 Hertz gekomen en in 1939
was men het daarover internationaal eens.

Hmm, 1939...

Ja, toen was
het in Duitsland toch minder gezellig.

In de samenzweringshoek van
internet vinden ze tegenwoordig

dat we vooral A=432 moeten gebruiken.

Want ja, die 440 Hertz, dat was ook
de voorkeursstemming van de Nazi's

en hun leider.

Naast die vermeende nazivoorkeur

is 432 ook een lucky number
voor de antroposofische muziekliefhebber.

Want die stemming komt overeen met
de ideale getalwaarden in het universum.

Het is de oertoon.

Vandaag de dag is
het 440 wat de stemvork slaat.

En ja, er zijn nog
steeds uitzonderingen, zoals Cuba.

Ja, in Cuba kampt men met snaarschaarste.

En als je dan een gesprongen
snaar hebt, ja, dan ben je de sigaar.

Om de snaren een langere levensduur
te geven stemt men de zaak iets lager.

De A is in Cuba 436 Hertz

en dan heb je ook nog
de oudemuziekbeweging.

Mensen die precies weten hoe het klonk in
de tijd van Bach enzo.

Nou, die hanteren
een barokke A van 415 Hertz.

Ja, je hoort het, zo klinkt Bach
natuurlijk extra stemmig.

En wie Haydn speelt zoals het
hoort, die neemt hem op 430 Hertz.

Ja, stemmingmakerij?
Misschien, maar toon dat maar eens aan.

Overigens maken neurologen
echt waar gebruik

van een stemvork van 128 Hertz.

Ja, van zulke neurologen krijgen
musicologen dus echt de zenuwen he.

Wat is A=440?

De A boven de middelste noot C van de piano, die is 440 Hertz. Een toon die bestaat uit 440 trillingen per seconde. In 1834 bepaalden een aantal Duitse natuurkundigen dat de beste A toch echt 440 Hertz moest zijn. En vanaf die A kon je lagere en hogere noten berekenen. De perfecte referentietoon dus. Die 440 Hertz vormt tegenwoordig een wereldwijde standaard. Van ringtone tot schoolbel en van The Beatles tot het koor van je moeder: die A440 deelt de lakens uit en houdt iedereen goedgestemd.

De referentietoon: die A heeft 440 trillingen per seconde

Hey!

Wat hebben verkiezingen, hard leer en Ton
Koopman te maken met

de piano?

Kijk eens aan.

De piano.

De boterham met pindakaas,

de tegenvallende weersverwachting,
de kringverjaardag onder de instrumenten.

Wat ik bedoel
te zeggen: deze rakker kennen we állemaal.

Van muziekschool tot tochtige stationshal
en van de videoclip van

je lievelingsballad tot
de Fundafoto’s van die iets te dure crib:

de vleugel zie je overal.

Piloten gebruiken er zelfs twee,
maar die verdienen dan ook heel veel geld.

De piano voelt zo vanzelfsprekend, maar is
er niet altijd geweest.

De soundtrack van Jurassic Park mag
dan zoet pianospel bevatten,

maar die dino’s hoorden destijds hoogstens
wat benen fluitjes van onze voorvaderen.

Nee, de piano is ontstaan aan
het begin van de 18e eeuw.

De Italiaan Bartolomeo Cristofori
te Florence staat te boek

als de uitvinder van de piano.

Hoewel, piano - Cristofori sprak
zelf liever van Un Arpicembalo di nuova

inventione, che fa’ il piano, e il forte,
a due

registri principali unisoni, con fondo di
cipresso senza rosa.

Lijkt meer een songtekst van Eros
Ramazotti, maar Cristofori zei hiermee:

ik heb een klavecimbel uitgevonden
dat hard en zacht kan, met twee

paar gelijkgestemde snaren en
een zangbodem van cypres zonder rozet.

Ik vind piano wel beter bekken.

Maargoed: deze naam verklaart
de bloedlijn en de verbetering: dat

klavecimbel is de voorvader van de piano,
met één groot minpunt: het was aan

of uit - druk de toets van een klavecimbel
in en pats, daar is de toon.

Hoe hard of zacht je ook speelt.

Want met het indrukken van de toets

pluk je bij een klavecimbel aan de snaar.

En dat plukpunt is nogal abrupt.

Heel irritant.

Daarnaast heeft
het klavecimbel een vrij korte uitklank,

dus je druk de toets in en de toon sterft
vrij snel weg.

De tedere toetsenist van toen die smachtte
naar meer expressiemogelijkheden.

Nou Cristofori was een van de lichten
die zich bezighielden met het upgraden

van het klavecimbel.

De grote vernieuwing zat in de aanslag.

De snaren werden niet langer
getokkeld, maar aangeslagen.

Met een hamertje, voor elke toets één.

En die hamerslag
die kon je doseren, afhankelijk van

je humeur maar vooral van
de gespeelde muziek.

Daarmee is de piano een snaar-,
toets- én slaginstrument.

Drie vliegen in een klap.

Maargoed die hamertjes
waren trouwens niet van bouwmarktijzer

maar van hout, bekleed met hard leer.

Die hardleerse

klank bleek vilttehard dus nam men vilt.

Die vilten hamerkop leverde een
rondere, meer zangerige klank op.

Die vroege piano werd ook
wel fortepiano of

pianoforte genoemd.

Ook de naam Hammerklavier kwam voor, met
name bij muzikale timmerlieden.

Barokcomponisten als Scarlatti, Händel
en Corelli kwamen testen bij Cristofori.

Bach vond dichtbij huis de firma
Silbermann, die ook een fortepiano

ontwikkelde.

Maar die kon de toets nog niet doorstaan.

Snel spel

kon het mechaniek niet goed aan
en het volume was wat magertjes.

Maar die fortepiano
ontwikkelde zich razendsnel.

De vroege bloei van de piano viel samen
met de carrière van Mozart en collega’s,

die zeer geïnspireerd werden door de
uitgebreide dynamische mogelijkheden van

het instrument.

De onvolkomenheden werden stuk voor stuk
weggenomen.

Silbermann en
de Franse bouwer Érard verbeterden het

mechaniek, waardoor er
steeds virtuozer kon worden gespeeld.

Daarnaast kreeg bouwer Broadwood uit
Engeland in 1783 het patent op het pedaal.

Hoe dat werkt, vertel ik zo.

Sindsdien heeft
elke piano twee of drie pedalen.

En het volume van
het instrument nam ook toe.

Waar de vroege fortepiano nog een houten
frame om de zangbodem had, werd er in de

19e eeuw gebruikgemaakt van gietijzer voor
het frame, dat ook wel pantserraam heet.

En in combinatie met
het kruissnarige systeem dat Steinway in

1855 introduceerde, werd
het mogelijk om fors fortissimo te spelen.

Alsof je van een oude

keukenradio naar een peperduur hifisysteem
ging.

In de tussentijd waren
de concertlocaties ook gegroeid,

van wufte Weense salons
naar lijvige Amerikaanse concertzalen.

Dat volume dat kwam dus goed van pas.

Er staat door al die kruiselings bespannen
snaren best wat kracht

op zo’n vleugelframe: maar liefst 18 ton.

Dat volume komt
dus niet uit de lucht vallen.

Zo’n vleugel evenmin, wees blij, zo’n 500
kilo valt nogal rauw op je dak.

Die kilo’s zijn trouwens welbesteed.

Er worden hoogwaardige houtsoorten
gebruikt voor een goede resonantie.

Het hout werkt
dus mee bij de klank van de vleugel.

En het frame is ijzersterk.

De klep van zo’n vleugel doet ook mee.

Die is er trouwens ook met een functie.

Hij projecteert en doseert
de klank, dus de snaren maken geluid en

de klep zorgt dat de klank, de concertzaal
of de alpenweide in gaat.

Zet je ‘m op de hoogste stand,
dan projecteert hij maximaal.

Je kan de klep er zelfs afhalen.

Maar ja, als de buren thuis zijn doe je
de klep zelfs helemaal dicht.

Het klavier bestaat uit
88 toetsen, witte en zwarte.

Zoals Michael Jackson al zei: it don’t
matter if you’re black or white.

Je kan ze door elkaar heen gebruiken.,

maar wel

weten wat je doet, het klinkt niet
perse mooi.

De witte toetsen worden tegenwoordig
van hout met

een laagje kunststof gemaakt,
maar ‘iervoor van ivoor.

Maar dat mocht niet meer.Zielig
voor olifanten.

De toetsen gaan van laag naar hoog.

De laagste tonen, dat zijn enkel snarige

bassnaren.

Dat zijn hele dikke units.

Hoe hoger je komt, hoe dunner de snaar.

Maar om te zorgen dat die bassnaren
de rest niet overstemmen,

zijn de hogere pianonoten dubbel of
zelfs driedubbelsnarig uitgevoerd.

Dus ik druk een toets in.

En ik bespeel met één toets wel drie snaren.

Dat zal je leren bas.

Een piano heeft dus 88 toetsen,
maar veel méér snaren.

Oja, die pedalen. Ik demonstreer ze even.

Voor je gaat spelen altijd het
linkerpedaal indrukken, da’s de koppeling.

En dan rustig het rechterpedaal indrukken
om weg te rijden.

Nee sorry.

Het rechterpedaal is
het demperpedaal of sustainpedaal.

Dit laat de gespeelde tonen doorklinken,
ook als je de toets loslaat.

Bij het indrukken komt een
demper van zacht vilt los van de snaar.

Zo kan deze vrij doorklinken.

Het linkerpedaal zorgt bij
een rechtopstaande piano

dat de hamertjes dichterbij
de snaar komen.

Dat zorgt voor een zachtere klank.

En bij zo’n vleugel verplaats je
met het linker pedaal alle hamertjes zo,

dat ze minder snaren tegelijk raken.

Dus inplaats van
drie, maar twee bijvoorbeeld.

Zelfde effect, zachtere klank.

Het middelste pedaal is bij
een rechtopstaande piano vaak een

studiepedaal.

Er komt dan een strookje vilt
tussen de hamer en de snaar en voilà:

je hebt
die geliefde neoklassieke pianosound die

je kent van al
die studymusicplaylists op Spotify.

Daar vinden wij wat van.

Op een vleugel

is dit middelste pedaal heel geinig: dit
sostenutopedaal laat alleen de

toetsen doorklinken die ingedrukt zijn op
het moment dat je dit pedaal indrukt.

Als je daarna doorspeelt, blijft
er niets hangen - behalve die paar tonen.

Tenzij het heel vochtig is, dan willen
sommige pianotoetsen letterlijk

blijven hangen. Heel vervelend.

Daarom is
het bijhouden van de luchtvochtigheid en

de temperatuur van de ruimte waar de piano
staat heel belangrijk.

Zo’n Alpenweide is dus funest eigenlijk.

Een halfjaarlijkse stembeurt is
ook van belang.

De pianostemmer zet
de stemkruk op de stempen

en zorgt voor een snaarstrak resultaat.

Verwaarloos je je piano, dan raakt
hij ontstemd.

Net als onze pianospelende premier
als hij in het hokje zijn stempen

kwijt is.

als je op Mark Rutte stemt

ben je dus eigenlijk ook een pianostemmer?

Wat is de piano?

De piano is ontstaan aan het begin van de achttiende eeuw. Het is een upgrade van het klavecimbel. De grote vernieuwing zat in de aanslag. De snaren werden niet langer getokkeld, maar aangeslagen. Met een met vilt bekleed hamertje, voor elke toets één. En die hamerslag kon je doseren. Daarmee is de piano een snaar-, toets- én slaginstrument. Het klavier bestaat uit 88 toetsen, witte en zwarte. De toetsen gaan van laag naar hoog klinkend.

Een snaar-, toets- én slaginstrument met 88 toetsen

Wat hebben een abstracte kunst
£ 4,5 miljoen en een

spoorboekje te maken met een partituur?

Het spoorboekje.

Kennen we dat nog?

Ja, vroeger voelde je je helemaal chill
als je zo'n spoorboekje bij je had, want

je wist welke trein op welk moment van
welk spoor zou vertrekken

op welke stations er werd gestopt
en wat het eindpunt was.

De gemiddelde orkestdirigent die reist
doorgaans per auto.

Herbert von Karajan was
zelfs een echte autofanaat.

Kan ook niet anders als je Kar-ajan heet.

Maargoed, een dirigent kan ook

niet zonder spoorboekje, maar dat noemen
we dan de partituur.

Komt van Latijnse woord ‘partitura’
en dat slaat op de verdeling.

De verdeling van alle partijen
van een stuk.

De partituur is dus de volledige notering
van alle partijen, van een muziekstuk

van boven naar beneden

de verschillende instrumenten en van links
naar rechts de voortgang van het stuk.

Bijvoorbeeld
de partituur van een symfonie, geschreven

voor houtblazers, koperblazers,
scheetkussen en strijkers,

bevat netjes onder elkaar alle muzieknoten
en tekens voor de genoemde instrumenten.

De dirigent heeft een partituur nodig
om een muziekstuk te doorgronden,

te interpreteren.

Niet per se om uit te dirigeren, want net
als treinen fans het spoorboekje

uit hun hoofd kenden, zo kan een dirigent
een partituur ook internaliseren.

Toch zie je in de concertzaal regelmatig
zo'n kloek boekwerk op de lessenaar

van de dirigent.

De musici hebben veel dunner stapeltje
muziek, want ja, een violist

heeft bijvoorbeeld genoeg aan z’n
eigen noten.

En de slagwerker die heeft die vioolpartij
weer helemaal niet nodig

die hoeft alleen z'n eigen partij te zien,
alles komt samen in de partituur.

Tijdens een concert kan je het

verschil ook zien, want een dirigent
moet veel vaker omslaan dan een musicus.

Ja, als je maar één partij
voor je hebt, dan passen er meer maten op

een pagina dan wanneer je
het hele orkest onder elkaar hebt staan.

Aan het eind van de Middeleeuwen

toen de muzikale gezelschappen

nog wat kleinschaliger
waren, had je de eerste partituren.

En koorboeken met
de verschillende partijen voor het koor

bij elkaar genoteerd.

Dat werd gangbaar met de introductie van
de boekdrukkunst.

Het oogde nog niet heel overzichtelijk.

Want ja, alle partijen strak in het gelid
onder elkaar gedrukt,

dat zou duren tot de 18e eeuw.

Met het verstrijken van de tijd werden de
partituren steeds verfijnder en complexer.

Er kwamen steeds meer tekens voor muzikale
articulatie en andere speelaanwijzingen.

Tot we er halverwege de 20e
eeuw geconfronteerd werden

met de grafische partituur.

Even lekker gek doen, rare grafieken,
expressionistische escapades op papier.

Daar kunnen wij geen chocola van maken.

Hoewel, ja, sommige grafische partituren
lijken eerder

op de bereidingswijze van een

chocoladetaart dan op een avantgardistisch
kamermuziekstuk, maargoed.

Anno 2022 doen we het in principe nog
steeds met partituren.

Sommigen worden helemaal wild van
het bekijken van een stokoude partituur

van de componist zelf.

Zo'n handgepende partituur heet autograaf
en is serieus geld waard.

In 2016 ging de autograaf van Mahlers
Tweede symfonie onder

de hamer voor £4,546,250.

Da's tamelijk partituur.

Wie tegenwoordig
noteert, doet het vaak digitaal.

Super handig.

Even knippen en plakken en je voorziet
een heel orkest van nootjes.

Dat scheelt inktvlekken en een lamme hand.

En via IMSLP, het
International Music Score Library Project

kan je uren door duizenden partituren².

En omdat het vaak gaat
om rechtenvrije muziek uit oude bronnen,

is de prijs doorgaans € 0.

Nou, dan hou je die £4,546,250 over
voor een studie orkestdirectie,

een eigen orkest en het afhuren van het
Concertgebouw voor jullie eerste concert.

Wat is een partituur?

Een dirigent kan ook niet zonder een overzicht van alle partijen, dat noemen we dan de partituur. Dit woord komt van het Latijnse 'partitura', dat slaat op de 'verdeling'. De verdeling van alle partijen van een stuk. De partituur is dus de volledige notering van alle partijen van een muziekstuk. Van boven naar beneden de verschillende instrumenten, van links naar rechts de voortgang van het stuk. De dirigent heeft de partituur nodig om een muziekstuk te doorgronden, te interpreteren.

De volledige notering van alle partijen van een muziekstuk

Wat hebben spanning, drankgebruik
en Britney Spears te maken met een

syncope?

Het is van vitaal belang om
te weten wat een syncope

is, vooral als je een witte jas draagt
en een medisch professional bent

want iemand die een syncope meemaakt is
zojuist flauwgevallen.

Ja, voorkomen van een syncope is
mogelijk door voldoende te drinken.

Al geldt dat niet voor muzikale syncopen.

Die zijn onvermijdelijk, tenzij je de componist nog
op andere gedachten kan brengen.

Bij een syncope is er sprake van
een ontregeling of

onderbreking van
de gebruikelijke voortgang van een ritme.

Bij een syncope heb je een
ritme, bijvoorbeeld ‘Altijd is Kortjakje ziek’

waarbij één of meerdere tonen

niet op een tel of puls vallen.

De nadruk die bepaalde tonen

krijgen die vervalt dus.

Er zijn verschillende varianten.

De gebruikelijkste is de anticiperende
syncope waarbij het accent vlak

vóór het verwachte moment ligt.

Nou het alternatief is de echosyncope
met het accent vlak

ná de standaard plek.

Ja, maar goed, wat is dan standaard?

Nou, dat is
iets wat je eigenlijk wel kunt aanvoelen.

ALtijd IS kortJAKje ZIEK - MIDden in de WEEK...

Ja, dus sterke en zwakke maatdelen.

Die zijn vaak in balans, maar kunnen dan
ook best voorspelbaar zijn.

Saai misschien?

Nou voila, de functie van de syncope.

Het voegt spanning
en een onverwacht element toe.

Dus in een heel simpele vorm is:

alTIJD is KORTjakJE ziek,
midDEN in de week MAAR zonDAGS niet.

Accenten liggen hier precies andersom.

Nou complexer is het toevoegen van een
kortere noot aan een serie langere noten.

Dus Kortjakje, met een achtste noot.

Ja, dat is een een off-beat syncope.

De andere bekende variant is
de missed-beat syncope dus de kunst

van het weglaten.

Dit is bijvoorbeeld zonder missed-beat.

Saai! Maar laat een nootje weg

en je hebt gelijk een muzikaal cliché.

Ja, deze missed-beat wordt ook
wel een luide rust genoemd.

Want die rust, die valt zo op dat ie
bijna geluid maakt.

Hah, lachen.

Waarschijnlijk vroegde men al in het jaar
kruik een stuk spanning toe aan de ritme.

Maar gedocumenteerd is er bewijs.

Vanaf de 14de eeuw.

Italiaanse en Franse composities uit
de ‘Trecento-periode’ bevatten

gesyncopeerde vreugd en die Trecento-tijd
die slaat op een periode van

culturele ontwikkeling, waarbij dus ook
de muzikale accenten in bloei stonden.

Dat hoor je hier bijvoorbeeld

in een madrigaal van Giovanni da Firenze.

Enthousiaste syncopes
hoor je ook in de

15de eeuwse Agincourt Carol
van een anonieme componist.

Het kwam in die tijd vaker voor.

De nadruk ligt in de muziek dan niet op
de harmonie, maar op de melodie

en vooral op het ritme.

Die ritmische spanning van de syncope
die werd uitgebuit door bijvoorbeeld

Giovanni Gabrieli zijn
syncopisch succes werkt al eeuwen door.

Igor Stravinsky, de man van
de Sacre du Printemps

vond het:
“wonderbaarlijke ritmische uitvindingen”.

Het werk dat zijn

collega Gabrieli
dus al eeuwen daarvoor had gedaan.

En vlak ook Bach en Händel niet uit.

Bach syncopeert bijvoorbeeld
in Brandenburgs Concert nummer 4.

En in de Hornpipe uit Water Music gaat
George Frederic

ook lekker los.

Ook Haydn, Mozart,

Schubert en Beethoven gebruikten
deze ritmische spanningsgenerator.

Neem het begin van de Eroica, de
Derde symfonie van Ludwig van Beethoven.

Ja verdikkeme, hier ook al.

Maar los van de klassieke muziek
zonder syncopen zou dancemuziek

ook niet verkopen.

Show me Love van Robin S, Believe van
Cher, Ordinary World van Duran Duran.

En oja: Britney Spears.

In Breathe on me zingt ze zelfs: It's
not complicated, we’re just syncopated.

En ja het woord syncopated is ook
nog eens syncope. Top!

Ja, zonder syncope zou die popmuziek
maar een stramme bende zijn

en zonder die ritmische spanning
krijg je als DJ een syncope.

Wat is een syncope?

Bij een syncope is er sprake van een ontregeling of onderbreking van de gebruikelijke voortgang van een ritme. Het is een ritme waarbij één of meerdere tonen niet op de tel of puls vallen. De nadruk die bepaalde tonen krijgen vervalt dus. Er zijn verschillende varianten. De gebruikelijkste is de anticiperende syncope, waarbij het accent vlak vóór het verwachte moment ligt. Het alternatief is de echosyncope, met het accent vlak ná de standaardplek. De functie van de syncope: spanning of een onverwacht element toevoegen.

Een ontregeling van de gebruikelijke voortgang van een ritme

Wat hebben Andrew Lloyd Webber, Syb van
der Ploeg en het Nieuwe Testament met...

...een passie te maken?

Ja, inderdaad een passie...

...want passie zonder ‘een’ ja, dat kan je hebben.

Passie is dan een intens verlangen
of enthousiasme voor iets of iemand.

Wordt vaak
gebruikt in het kader van romantisch verlangen

en dat gaat ook nog eens dieper dan lust.

Maar goed, dat is dus passie.

Maar ik wil het effe hebben over een passie.

En dan bedoel ik
niet zo'n passie, maar een muzikale passie.

Zoals vaker komt het woord passie uit
het Latijn van ‘patior’ en ‘passus sum’.

Ik lijd, ik heb geleden.

Ook is er het woord ‘passio’ en dat verwijst
naar de verslagen die werden gemaakt van

het lijden van christelijke martelaren.

Centraal in het christelijk geloof is,
de naam zegt het al,

Christus.

En die staat dan weer centraal in een
muzikale passie.

Het script daarvoor vind je in het Nieuwe
Testament, zeg maar de tweede helft van de Bijbel.

Je kan kiezen uit vier smaken.

Mattheüs Marcus, Lucas en Johannes.

Vier Bijbelboeken waarin het lijden en sterven
van Christus wordt beschreven,

waarbij elk boek een eigen invalshoek heeft.

Deze vier evangeliën vormen
eigenlijk de draaiboeken, de scripts

voor de passies die door talloze componisten in
de voorbije eeuwen zijn gecomponeerd.

Van de intocht van Jezus op Palmzondag via

het laatste avondmaal en
de arrestatie naar het proces tegen hem

en vervolgens de kruisweg eindigend op Golgotha

met de kruisiging, het sterven van Jezus.

Goede Vrijdag.

En daarna gaat het over de wederopstanding en de
woorden die hij toen sprak tot zijn volgelingen.

Nou, welke delen

van lijden, sterven
en opstanding in zo'n passie worden gebruikt?

Dat is aan de componist en aan
de tekstdichter - Huh?

Tekstdichter? Maar het staat toch al in de Bijbel?

Tuurlijk, maar de Bijbel is geen bundeltje lyrics
en er staan ook geen handige gitaarakkoorden in.

Dat komt pas 2000 jaar later.

In de tussentijd was
er de ontwikkeling van die passiemuziek.

Natuurlijk met een
functie, want als je iets zingt, dan is het vaak

beter te onthouden.

En zo heeft het lijden en sterven van
Jezus bezongen, waardoor gelovigen

door de eeuwen heen de kern van hun geloof op
muziek binnenkregen.

Het was eerst in eenstemmige gezangen.

Daarna kwamen rolverdelingen, waarbij Christus,
het volk en de evangelist,

de verteller door verschillende zangers
en koren werden ingevuld.

Eigenlijk al een soort muziektheater.

Deze vormen werden responsoriale passies
of motetpassies genoemd.

Jacob Obrecht, bekend van Tandartspraktijk
Jacob Obrecht in Amsterdam,

schreef de eerste in die stijl.

Wist ik obrecht niet.

Aanvankelijk werd de letterlijke bijbeltekst
gebruikt en noot voor noot op

muziek gezet, maar de passies gingen mee in
de ontwikkeling van de westerse muziek.

En eenstemmig werd meerstemmig.

De passies werden polyfoon
en er kwamen steeds meer mogelijkheden

om de boodschap muzikaal aan te kleden.

In de zeventiende en achttiende eeuw waren
onze oosterburen nogal passioneel bezig.

Buxtehude, Schütz, Keiser, Telemann en Händel.

Die waren bepaald niet passief.

De eeuwen daarna kwamen
onder meer Joseph Haydn, John Stainer,

Frank Martin, Sofia Gubaidulina en Arvo Pärt
met hun verklankingen.

En vlak ook Andrew Lloyd Webber niet uit
met Jesus Christ Superstar.

En wat was dat mooi!

Daarna had je Clouseau met Passie
en Gigi d’Agostino met La Passion.

En ja, dat waren heidense hits.

Daar heb ik niks mee te maken.

Syb van der Ploeg, die maakte dat weer goed.

Als Jezus in de eerste Passion op televisie.

Nou, dat was het wel zo'n beetje.

Oh ja, natuurlijk.

Bach.

Ja, sorry.

Bach, onze passiepreses daar kan ik niet omheen.

Johann Sebastian Bach schreef
er meerdere, maar z'n Matthäus-Passion

is niet weg te denken uit onze concertagenda's.

En het zijn er zoveel.

Ben je musicus en mis
je die passie, dan mis je money en eet je nasi

zonder satésaus, zonder ei, zonder kip.

Die Matthäus-Passion had z'n première in 1727

toen nog in een tochtige kerk
met rudimentair meubilair

en is

uitgegroeid tot de bekendste verklanking
van het lijdensverhaal.

Een imposant stuk
waarin alle grote levensthema's langskomen

en in Nederland populairder dan waar ook.

Soms zie ik voor me hoe Bach het stuk
in een anonieme

tussenwoning in Almere Oostvaarders aan
het componeren is.

Zo Nederlands.

Overigens heb je in Almere wel een rijschool en
een pedicure die Passie heten.

En er is ook al een Bachweg.

Maar voor de echte passie moet je naar
Naarden, naar de Grote Kerk,

waar de Nederlandse Bachvereniging met hun
jaarlijkse uitvoering een stuk muzikale reflectie

biedt aan de aanwezige prominenten en politici.

Maar naast Naarden vind je de Matthäus ook gewoon
bij jou in de buurt van Aardenburg tot Zieuwent

en van een comfortabele concertzaal tot nog steeds

een tochtige kerk met rudimentair meubilair.

Ik moet mijn passie ook nog eventjes plannen,

maar ik denk dat ik
dat rond Goede Vrijdag pas zie.

Bach 

Het woord passie komt uit het Latijn, van patior en passus sum: ik lijd, ik heb geleden. Er zijn vier verschillende passies: Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes. Deze vier evangeliën vormen eigenlijk de draaiboeken, de scripts voor de passies die door talloze componisten zijn gecomponeerd. Van de intocht van Jezus op Palmzondag, via het laatste avondmaal en zijn arrestatie naar de kruisweg, eindigend met de kruisiging en dan de wederopstanding. De Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach is de bekendste. Dit werk had z'n première in 1727 en is uitgegroeid tot de bekendste verklanking van het lijdensverhaal.

Het lijdensverhaal van Christus op muziek gezet

Wat is een passie?

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.