Klas 4/5/6

HUMAN

Van Aristoteles tot Kant: grote denkers hebben veel invloed gehad op hoe wij de wereld zien. Maar wat was de kern van hun boodschap? Human heeft het samengevat in mooie, informatieve animaties.

Grote geesten

Grieken en Romeinen

Cultuur en geloof

Logo HUMAN

HUMAN: Grote geesten

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Klas 1/2/3

Erasmus probeert humanisme en religie te verbinden. Hij is een gelovig man, maar van dogmatisme moet hij niets hebben. Met satire en spot vecht hij tegen misstanden in de kerk aanvecht.
Erasmus is een bastaardzoon. Zijn vader is een priester in Gouda, zijn moeder diens huishoudster. Het onwettige kind heeft geluk. Hij belandt op de Latijnse school in Deventer, een van de beste onderwijsinstellingen van de Lage Landen.
Hij maakt kennis met de Klassieke beschaving van de Grieken en de Romeinen. In het later uitgegeven jeugdwerk Boek tegen de barbarij vinden we Erasmus terug onder een perenboom, vlakbij Bergen op Zoom. Met spijt beziet hij hoe de Klassieke Letteren niet meer worden gelezen.
In Leuven richt hij het Drietalencollege op. Het college specialiseert zich in voorchristelijke teksten in het Latijn, Grieks en Hebreeuws. Een unicum. Theologen van de Leuvense universiteit vinden het ketterij. Erasmus noemt hen ‘Leuvense ezels’.   
Erasmus houdt van wijn en eten. Maar ook een maaltijd vereist beschaving. Hij schrijft over goede tafelmanieren. Het tafelkleed gebruiken om de neus te snuiten, is volgens hem boers.
Erasmus is bevriend met vooraanstaande geleerden, zoals met Thomas More, bekend van het boek Utopia. Erasmus noemt hem liefkozend Moria – het Latijnse woord voor zotheid. Hij zou de grap uitwerken in Lof der Zotheid (1509). 
In deze satire neemt de zotheid het woord. Alles en iedereen wordt op de hak genomen. De kerkelijke autoriteiten, maar ook kooplieden, vorsten en wetenschappers. De zotheid is in het boek de ware wijsheid. Terwijl wijze mensen, die graag moeilijke woorden gebruiken,  juist heel dwaas zijn. 
Erasmus wil de kerk hervormen. Katholieke theologen beschuldigen hem ervan te sympathiseren met stokebrand Luther. Maar de denkbeelden van Luther gaan Erasmus veel te ver. Luther vindt hij een drammer, die bovendien ontkent dat de mens een vrije wil heeft. Maar volgens Erasmus is een mens zonder vrije wil geen mens meer.  
Luther haat Erasmus. Volgens hem moet Erasmus worden geplet als een wandluis. Erasmus antwoordt dat hij zou willen sterven voor Christus, maar niet voor Luther. Erasmus sterft op 12 juli 1536 in Bazel. Zijn laatste woorden waren ‘lieve God’. 

Erasmus

Erasmus was een Nederlandse priester, filosoof en theoloog. Hij wil de kerk hervormen, en gebruikt satire om zijn punt duidelijk te maken. Erasmus’ ideeën zijn 500 jaar geleden volstrekt nieuw.

Erasmus (1466 – 1536)

Epicurus werd geboren op het Griekse eiland Samos. Volgens deze oud-Griekse filosoof gaat het in het leven om geluk. Gelukkig zijn bereik je volgens hem door te proberen pijn te vermijden en het genot na te streven.
In 306 voor Christus opende hij zijn beroemde Tuin van Epicurus, waarin het genot als hoogste goed werd gecultiveerd. Deze manier van denken wordt ook wel aangeduid als hedonisme. De ideeën van Epicurus zijn later vaak uitgelegd als een pleidooi voor het naar hartenlust najagen van aards genot, maar Epicurus leefde zelf juist heel sober. 
Vriendschap vond hij één van de belangrijkste dingen van het leven. Hij nodigde mensen graag uit om een kijkje te nemen in zijn ommuurde tuin waar hij met vrienden een gemeenschap vormde. 
Ook slaven en vrouwen waren er welkom, waar men in die tijd maar vreemd tegenaan keek. Soberheid, zelfredzaamheid, rechtvaardigheid en vriendschap stonden in de Tuin voorop.
Om geluk te verkrijgen roept Epicurus de hedonistische calculus in het leven. In het kort komt die hierop neer: laat genot liggen als je weet dat die later voor een groter ongemak zorgt en verdraag liever even wat pijn als daarna het genot groter wordt. Bovendien vindt hij genot makkelijk te verkrijgen voor diegenen die met weinig tevreden zijn. En, meet het leven niet af aan de lengte er van, maar aan de kwaliteit.
Epicurus ging niet uit van een kosmos met een hoger doel en goden die zich met de loop van je leven bemoeien. Hij beschouwde in zijn nuchtere fysica de wereld als ‘los zand’. Hij was atomist, dat wil zeggen hij stelde zich net als in de moderne fysica de wereld voor als een spel van atomen zonder verdere zin of bedoeling. 
We leven ons aardse leven en na de dood ben je restloos verdwenen. Angst voor de dood is volgens Epicurus dan ook niet nodig. De dood, zo zegt hij, gaat ons niets aan. Want wanneer wij er zijn, is de dood er niet, en wanneer de dood er is, zijn wij er niet meer.

Epicurus (341 – 270 v. Chr.)

Epicurus was een Griekse filosoof die veel nadacht over geluk. Zijn manier van denken wordt ook wel hedonisme genoemd, omdat hij het nastreven van geluk belangrijk vond. Maar zelf leefde hij juist heel sober.

Mary Wollstonecraft schreef met A Vindication of the Rights of Woman een van de eerste feministische geschriften. Vrouwen in haar tijd werden voornamelijk als bezit gezien, maar Wollstonecraft claimt dat ze dezelfde rechten hebben als mannen. Daarnaast schreef ze romans en reisverslagen. Als één van de eerste vrouwen kon ze leven van de pen. Ze noemde zichzelf ‘de eerste van een nieuwe soort.’
Wollstonecraft heeft een moeilijke jeugd. De familie moet vaak verhuizen, omdat vader schulden maakt. Bovendien slaat hij zijn vrouw. Mary ligt regelmatig voor de deur van haar moeders slaapkamer om haar moeder te beschermen. Op haar achttiende verlaat ze het huis.
Met hartsvriendin Fanny Blood richt Wollstonecraft een school op in Newington Green, maar Blood sterft niet lang daarna. Wollstonecraft verlaat de school en vestigt zich in Londen. Hier is ze vaak te vinden in de uitgeverij van Joseph Johnson, waar ze veel progressieve intellectuelen ontmoet.
De Franse Revolutie beroert de harten van progressieve intellectuelen. Wollstonecraft ontvangt roem voor haar A Vindication of the Rights of Man, waarin ze de principes van de revolutie – de vrijheid en gelijkheid van ieder mens – verdedigt. Maar vooral het latere A Vindication of the Rights of Woman is ook nu nog bekend. Wollstonecraft stelt hierin, dat de ideeën van de revolutie ook voor vrouwen gelden. Daar hadden de mannelijke revolutionaire denkers niet bij stil gestaan. Sterker nog, ook revolutionaire filosofen als Jean-Jacques Rousseau schreven dat onderwijs aan vrouwen nauwelijks nodig is, omdat ze toch oppervlakkig en zwak zijn. Onzin, stelt Wollstonecraft. Het is juist door gebrek aan educatie dat meisjes oppervlakkig zijn. Meisjes leren zich te gedragen als brave hondjes, als spaniëls.
Wollstonecraft vertrekt naar het postrevolutionaire Frankrijk, en begint een noodlottige liefdesrelatie met de Amerikaanse avonturier Gilbert Imlay. Hij verlaat haar na de geboorte van hun dochter Fanny. Eenmaal terug in Londen probeert Wollstonecraft zelfmoord te plegen door in de Thames te springen, maar wordt gered door een voorbijganger.
Later trouwt ze met de bekende liberale filosoof William Godwin. Ze overlijdt bij de geboorte van haar tweede kind, Mary. Dochter Mary trouwt later met de Engelse dichter Percy Shelley; op 19-jarige leeftijd schrijft ze Frankenstein.

Mary Wollstonecraft

Wollstonecraft was een Britse feministe, die als een van de eerste vrouwen kon leven van het schrijven. Ze vond dat de waarden van de Franse revolutie, vrijheid en gelijkheid, ook van toepassing waren op vrouwen. Daar dachten de mannelijke filosofen uit die tijd anders over.

Mary Wollstonecraft (1759 – 1797)

Het aanvaarden van het lot is typisch voor de leer van de filosofische stroming de Stoa, waartoe Seneca zichzelf rekende. Het lot staat voor de stoïcijnen gelijk aan de natuur, waartoe ook mensen behoren. Verzet daartegen is volkomen onredelijk. Wat heeft het immers voor zin je te verzetten tegen de natuurlijke orde of rede? Wijs is te willen waartoe het lot je dwingt. De wijze schakelt daarbij zijn gevoel uit, want emoties getuigen van onzinnig verzet. Zijn ideaal is bevrijding van alle hartstochten – apatheia. 
Seneca is een gedreven staatsman, zoals meer stoïcijnen. Immers: de weg van de natuur ofwel de rede, geldt niet alleen voor de enkeling maar ook voor de staat. Dat zijn voorschriften voor een deugdzame en sobere levensstijl sterk contrasteren met zijn persoonlijke rijkdom, is overigens een smetje.
Seneca’s geschriften getuigen van wat we nu Klassiek Humanisme noemen; we vinden dat vooral in zijn brieven aan Lucillius. Hierin adviseert hij een jonge vriend over het alledaagse leven, van vriendschap tot het oordeel van de massa. Seneca prijst Lucillius om zijn menselijke omgang met slaven. Dat siert hem en toont zijn wijsgerige ontwikkeling, meent Seneca. Je moet met een lager geplaatste omgaan zoals je zelf door een hoger geplaatste behandeld wilt worden. Daarbij is slavernij een relatief begrip. Iemand die formeel geen slaaf is, kan slaaf zijn van zijn ambitie, zijn wellust of zijn angst. 
En, als de natuur ons lot bepaalt, dan zou in principe ieder vrij mens een slaaf kunnen worden. Er is dus geen enkele natuurlijke grond om je boven slaven of minderen verheven te voelen. Door de nadruk op lot en natuur, zien we bij de Stoa een kiem van de gedachte dat ieder mens gelijk is. Ongehoord in de Klassieke Oudheid.  
Het levenseinde van Seneca laat alles zien over zijn levensleer. Nero, de wrede keizer van Rome, dwingt zijn vroegere leermeester Seneca tot zelfmoord, omdat deze betrokken zou zijn bij een complot tegen de keizer. Het zijn vage geruchten, en de straf van Nero getuigt van paranoia. Toch aanvaardt Seneca zijn lot, naar verluidt zonder een spier te vertrekken. Hij drinkt de gifbeker. Een eervolle dood, overigens. Socrates stierf immers ook zo.

Lucius Annaeus Seneca (± 4 v. Chr. -  65 na Chr.)

Seneca was een Romeins schrijver en filosoof in de tijd van keizer Nero. Hij behoort tot de stoïcijnen: hij geloofde dat de natuur ons lot bepaalt, en dus dat ieder mens in wezen gelijk is. Een revolutionaire gedachte in de Romeinse tijd, waar hij de gifbeker voor kreeg.

Jean-Paul Sartre houdt een lezing met de titel ‘L’existentialisme est un humanisme’ (het existentialisme is een humanisme). De ruimte is afgeladen vol. De atmosfeer is geladen, het is warm en sommigen vallen flauw, terwijl Sartre de leerstukken van het existentialisme afkondigt. Zoals: de menselijke existentie gaat aan zijn essentie vooraf. Of: de mens is veroordeeld tot vrijheid. Een filosofische superster is geboren. 
In het naoorlogse Frankrijk en Europa, dat bijkomt van de onderdrukking door de Nazi’s, slaat het radicale vrijheidsidee van Sartre in als een bom. De mens, volgens Sartre, heeft geen kern of essentie die hij in zich draagt en waaraan hij moet beantwoorden. Hij is geen schepsel van God, noch de uitkomst van een traditie. Hij komt volstrekt onbepaald ter wereld, als louter existentie. De mens is daarmee ook volledig verantwoordelijk voor zijn keuzes. Hij kan niets afschuiven op gewoonte, bevel of religie. 
Sartre wordt beschuldigd van pessimisme. Dat lijkt te worden bevestigd door de jonge generatie die met hem dweept. Gehuld in zwarte coltruien, bevolken ze ’s nachts de keldercafés van de Parijse wijk Saint-Germain-des-Près. Ze worden ‘Les Rats’- de ratten – genoemd. Maar Sartre vindt zich allerminst een pessimist. In zijn eerdere romans en toneelstukken verwoordt hij weliswaar de keerzijde van die radicale vrijheid. Ze is ronduit beangstigend, en altijd vrezen we dat anderen haar inperken. De hel, dat is de ander, schrijft Sartre. Maar tegelijkertijd is de consequenties van vrijheid onder ogen zien optimistisch omdat we het lot geheel in eigen handen nemen. 
Niet alleen jongeren, maar ook de media volgen en masse iedere stap van Sartre en zijn levensgezel en intellectuele partner Simone de Beauvoir. De twee ontmoetten elkaar jong en sluiten een pact elkaar volledig vrij te laten – ook seksueel. Het huwelijk is immers een bourgeois, een onderdrukkend systeem. Ze werken en debatteren in cafés als Les Deux Magots en Café de Flore. Toeristen kunnen er nu terecht voor souvenirs.

Jean-Paul Sartre

Sartre was een Frans filosoof en schrijver van romans en toneelstukken. Hij wordt beschouwd als de vader van het Franse existentialisme.

Jean-Paul Sartre (1905 – 1980)

‘Ik heb veel geleden’ is de Nederlandse vertaling van Multatuli, het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker. Zijn gevoel voor rechtvaardigheid, non-conformisme en voortdurende speelschulden brengen hem vaak in problemen. Bovenal is hij de man die met Max Havelaar of de Koffijveilingen der Nederlansche Handel-Maatschappij de misstanden van de Nederlandse koloniale politiek in Nederlands-Indië krachtig aan de kaak stelt. Het boek wordt in heel Europa omarmd door emancipatiebewegingen als de vrijdenkers, socialisten en humanisten. Het fairtrademerk Max Havelaar dankt er zijn naam aan. 
Multatuli maakt de koloniale misstanden van dichtbij mee. Hij werkt 18 jaar als ambtenaar in Indië, tot hij in 1856 gedesillusioneerd naar Nederland terugkeert. Gestationeerd in Lebak op Java, ziet hij hoe een  plaatselijke Indisch hoofd zich schuldig maakt aan ernstig machtsmisbruik tegen zijn bevolking. Hij dient een aanklacht in, maar die wordt door het Nederlands-Indisch bestuur genegeerd. 
Max Havelaar is een literaire vertaling van onder meer de gebeurtenissen in Lebak. Daarnaast zet Multatuli de Hollandse kleinburgerlijkheid te kijk. Droogstoppel is de spreekwoordelijke karikatuur van de calvinistische en fantasieloze handelaar, die geen benul heeft van wat er in Nederlands-Indië gebeurt.
Multatuli is naast schrijver ook redenaar en denker. Geïnspireerd door de Verlichting, wijst hij net als Spinoza een persoonlijke God af. De mens moet zijn natuur volgen, die inherent goed is. Maar uit bekrompen geloofsijver of financieel gewin maken mensen elkaar juist het leven zuur. Multatuli schrijft: ‘de roeping van de mens is mens te zijn!’
In 1866 emigreert Multatuli naar Duitsland. Hij is inmiddels bij verstek veroordeeld tot een korte gevangenisstraf en een geldboete. De reden: hij ergert zich tijdens een theatervoorstelling aan het gedrag van enkele toeschouwers, en deelt klappen uit. Het draait uit op een rechtszaak. Multatuli verschijnt op tijd bij de rechtbank, maar omdat hij geen zin heeft te wachten tot de zaak vóór hem is afgerond, vertrekt hij. 
In 1868 wordt het vonnis vernietigd. Multatuli blijft in Duitsland wonen. Hij overlijdt in 1887, en wordt als eerste Nederlander gecremeerd.

Multatuli, Eduard Douwes Dekker (1820 – 1887)

Eduard Douwes Dekker schreef onder het pseudoniem Multatuli een van de belangrijkste boeken uit de Nederlandse literatuur: Max Havelaar of de Koffijveilingen der Nederlansche Handel-Maatschappij. Maar naast schrijver is Multatuli ook redenaar en denker, wars van geloof en god.

Immanuel Kant is geboren in de toenmalige Pruisische stad Koningsbergen – het tegenwoordig Russische Kaliningrad – en daar stierf hij ook. Hij verliet de stad nooit.
Aan Kant danken we het idee van de autonome mens; de mens die voor zichzelf denkt, en zich niet onmondig laat leiden door een ander. Sapere aude! schrijft Kant in 1784. Ofwel: durf te denken! 
Hij leidde een strikt leven. Elke dag om vijf uur liet Kant zich wekken door zijn bediende, de oud-militair Lampe, die hem toeriep: “Het is tijd!”. Zijn dagelijkse wandelingen waren zo punctueel dat men de klok erop gelijk kon zetten.
Kant laat in zijn Kritiek van de Zuivere Rede zien dat er een grens is aan wat we kunnen kennen. In die tijd deden filosofen uitspraken over het bestaan van God of de onsterfelijkheid van de ziel, maar volgens Kant is dat louter speculatie. Ze gaan immers de zintuiglijke ervaring te boven. 
Maar had Newton niet laten zien hoe gedetermineerd door natuurwetten die zintuiglijke ervaringen zijn? Hoe zit het dan met die menselijke autonomie? Dat is een actuele discussie: wetenschappers laten zien hoe genen en omgevingsfactoren ons gedrag bepalen. Waarom nog spreken over autonomie? 
Omdat het geweten ons belet om verantwoordelijkheid voor onze handelingen af te schuiven, aldus Kant. Daarom moeten we wel veronderstellen vrij te zijn: alleen een vrij mens kan immers bij zichzelf nagaan of zijn handelingen moreel te rechtvaardigen zijn. 
Vrijheid betekent bij Kant dus niet: doen waar je zin in hebt. Vrijheid impliceert verantwoordelijkheid. Een autonoom mens verplicht zichzelf goed te handelen. In de beroemde categorisch imperatief geeft Kant een criterium: handel volgens dat principe waarvan je zou willen dat het een algemene wet wordt. Een autonoom mens weet dat hij niet egoïstisch zijn gang kan gaan. Als immers iedereen dat zou doen, gaat het ten koste van ieders vrijheid. (De mens is onderhevig aan natuurwetten, en tegelijkertijd – als moreel wezen – autonoom.) 
Op het grafmonument van Kant vinden we een beroemd citaat, waarin hij vertelt hoe hij zowel de sterrenhemel als de morele wet bewondert. Wie naar de sterren kijkt, voelt zich verpletterend nietig, niettemin stijgt onze geest uit boven elke materie.

Immanuel Kant

Kant was een Duitse filosoof ten tijde van de Verlichting. Hij werd beroemd met zijn opvatting dat ieder mens vrij is. We zijn autonome wezens, maar dat brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee.

Immanuel Kant (1724 – 1804)

Aristoteles is de grootste denker uit de Klassieke Oudheid. Hij leverde onschatbare bijdragen aan onder meer logica, politieke wetenschappen, geschiedenis, en zelfs dramaturgie. Naar verluidt was Aristoteles korte tijd de leermeester van Alexander de Grote.
Tot diep in de Middeleeuwen was de aanduiding ‘de filosoof’ voldoende om te weten over wie je het had. Zijn boek over ethiek, de Ethica Nicomachea, is nog steeds uiterst actueel. Charles Darwin roemde hem als bioloog. Aristoteles beschreef vele diersoorten. Sommige van zijn observaties zijn pas recent bevestigd, zoals de voortplantingscyclus van de levendbarende haai. 
Volgens zijn leermeester Plato is de waarneembare wereld onvolmaakt, omdat alles vergaat en niets zeker is. Maar Aristoteles ziet juist in die verandering een streven naar perfectie. Een eikel is niet slechts een eikel, een stukje stof gedoemd te verdwijnen. Nee, die eikel is een combinatie van materiële aanleg en wat hem aanzet om te veranderen in zijn meest ideale vorm, een grote boom.
Dat vormende en streven naar volmaaktheid spelen ook een rol in de ethiek van Aristoteles. Volgens hem is ons grootste streven om gelukkig te worden. Geluk is echter niet het verwerven van rijkdom of genotzucht, maar goed of deugdelijk handelen. Het gaat volgens Aristoteles om het vinden van het juiste midden. Een deugd is dus het midden tussen twee ondeugden; zo is moed het midden tussen lafheid en roekeloosheid. 
Wat dat midden precies is, hangt af van de omstandigheden. Soms is het laf om hard weg te rennen, maar soms juist heel moedig, bijvoorbeeld als het overwicht van een tegenstander te groot is. 
Het vereist volgens Aristoteles een voortreffelijk gevormd karakter en grote kunde om te handelen naar het juiste midden. Hij noemt dit phronèsis: praktische wijsheid.  

Aristoteles (384 – 321 v.Chr.)

Aristoteles was een Griekse filosoof die met zijn ideeën heel belangrijk is geweest voor niet alleen de filosofie, maar ook de wiskunde, biologie, kunst en politiek. Zijn leermeester was Plato, een andere belangrijke filosoof uit de Oudheid.

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Grote geesten

Type videos