Klas 4/5/6

Logo Omroep Human - Bont

LOGO OMROEPEN

HUMAN

Van Aristoteles tot Kant: grote denkers hebben veel invloed gehad op hoe wij de wereld zien. Maar wat was de kern van hun boodschap? Human heeft het samengevat in mooie, informatieve animaties.

Grote geesten

Grieken en Romeinen

Cultuur en geloof

Website logo human

HUMAN: Grote geesten

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Klas 1/2/3

Als tiener loopt Karl Popper opgewonden door het Wenen van 1919. De voorspelling van Einstein dat licht afbuigt, is door een experiment bevestigd. Tijdens een lezing van Einstein raakt Popper nog enthousiaster. Hier is een wetenschapper aan het woord die bereid is zijn theorie te onderwerpen aan cruciale experimenten en zo nodig te verwerpen. In tegenstelling tot de bekendste Weense wetenschapper uit die tijd: Sigmund Freud. Later zou Popper zeggen dat psychoanalyse eerder mythologie is dan wetenschap. 
De jonge Oostenrijker is dan nog een overtuigd communist, maar breekt daar resoluut mee als de communistische partijtop arbeiders aanzet tot het bestormen van een politiebureau waar enkele kameraden gevangen zitten. De politie opent het vuur en twaalf mensen sterven. Popper vindt dat de partijtop verantwoordelijk is; je kunt niet zo maar levens opofferen voor een hoger doel.
Beide momenten zijn beslissend voor het latere denken van Popper. In zijn filosofie speelt de mogelijkheid van falsificatie een allesbepalende rol. Ideeën, wetten of theorieën moeten altijd openstaan voor kritiek, ook als dat betekent dat ze worden verworpen. Sterker nog: verwerping, en niet bevestiging is vooruitgang. 
Dat geldt voor zowel wetenschap als politiek. Communisme vergoelijkt geweld en onderdrukking door te verwijzen naar een einddoel. Popper verzet zich hevig tegen historicisme – de idee dat de geschiedenis zich voltrekt volgens een ijzeren logica.
In de jaren dertig ziet Popper hoe Europa buigt voor fascisme. De Anschluss van Oostenrijk bij Nazi-Duitsland noopt hem te vluchten naar Nieuw-Zeeland; hij is van joodse afkomst. Hij is inmiddels een bekend wetenschapsfilosoof, maar de politieke gebeurtenissen brengen hem ertoe een pleidooi te schrijven voor de open samenleving en vrijheid van denken en spreken. The open society and its enemies is één van de belangrijkste politieke werken van de twintigste eeuw. Na de oorlog vestigt Popper zich in Londen. 
Poppers idee van falsificatie oogt pessimistisch: kunnen we dan niets ooit zeker weten? In een lezing aan het einde van zijn leven zegt hij juist het tegenovergestelde. Omdat de toekomst open is, zijn wij zelf degenen die beslissen hoe ze eruit gaat zien. Daarom is optimisme een plicht.  

Karl Popper (1902 – 1994)

Popper was een Oostenrijks-Brits filosoof. Hij is een groot bewonderaar van tijdgenoot Einstein: wetenschappers moeten openstaan voor kritiek, want alleen dan kan er vooruitgang zijn. In zijn filosofie speelt die falsificatie een allesbepalende rol.

De laatste regel van De woorden en de dingen uit 1966 luidt dat de mens zal verdwijnen, zoals een gelaat in het zand aan de rand van de zee. Het boek, en de aankondiging van de ‘dood van de mens’ maken Foucault einde jaren zestig tot een beroemdheid. Het gaat Foucault niet om het daadwerkelijk uitsterven van de mens. Wat hij wel bedoelt, is dat een bepaalde manier van spreken van de mens over zichzelf verdwijnt. Namelijk het verhaal van de mens als rationeel wezen, het centrum van de wereld. De mens die vooruitgang boekt, zowel op het gebied van de rede als van de moraal. Dit mensbeeld is volgens Foucault een eindig verschijnsel.
Foucault meent dat de mens geen authentieke kern bezit, maar dat het karakter van de mens is opgebouwd als een ui: als je de rokken een voor een verwijdert op zoek naar de kern, dan zie je dat de kern leeg is. De ui bestaat uit die schillen. Op vergelijkbare manier wordt de mens wie hij is door de structuren waaraan hij deelneemt en waarvan hij onderdeel uitmaakt: de taal, de geschiedenis, de maatschappij.
Foucault analyseert hoe door de eeuwen heen over en door de mens is gesproken. Hij doet dit op verschillende terreinen, zoals de seksualiteit, de psychiatrie en het gevangeniswezen. Hij concludeert dat elk tijdvak zijn eigen discours kent. Niet iedereen mag en kan zomaar alles zeggen en het is de taal die ons zelfbewustzijn bepaalt. Foucault laat zien dat de geschiedenis niet een perfectionering is van wat we weten. Ze is verbrokkeld, steeds weer komen andere verhalen en waarheden bovendrijven.                 
We denken dat moderne gevangenissen beter zijn dan de vroegere lijfstraffen. Maar volgens Foucault staat onze tijd in het teken van verregaande controle over de mens en zijn lichaam. Zo is het hedendaagse model van de gevangenis het panopticum of koepelgevangenis: de totale zichtbaarheid van de gevangene. 
Waarheid en rationaliteit zijn voor Foucault niet de beloften van de vooruitgang, maar machtsmiddelen; manieren om de mens en zijn lichaam te disciplineren. Het denken over het goede leven wordt volgens Foucault bepaald door rechten en plichten, commercialisering, medicalisering en andere vormen van disciplinering. 
De laatste jaren van zijn leven onderzoekt hij de mogelijkheden van een tegenmacht, die hij zelfzorg noemt. Hoe kunnen we vormgeven aan het eigen bestaan? Waarom zou niet iedereen van zijn leven een kunstwerk maken? Maar dan in een levende vorm, van scheppen en herscheppen. Altijd open staan voor verandering en vernieuwing, biedt weerstand aan een disciplinerende macht. Door zijn vroege dood aan AIDS in 1984 heeft Foucault zijn werk niet verder kunnen voltooien.


Michel Foucault

Foucault was een Franse filosoof. Zijn belangrijkste thema is de relatie tussen macht en kennis en de taal waarin de heersende kennisopvattingen worden uitgedrukt. Doordat hij vroegtijdig overleed aan Aids kon hij zijn werk nooit afmaken.


Michel Foucault (1926 – 1984)

Romanschrijver en filosoof Ayn Rand emigreert in 1925 vanuit de Sovjet-Unie naar Amerika. Individuele vrijheid is de leidraad in haar leven en werk, het communisme vindt ze daarom verwerpelijk.
In 1957 verschijnt haar roman Atlas Shrugged, door de lezers van Time Magazine  uitgeroepen tot het één na belangrijkste boek van de twintigste eeuw. Alleen de Bijbel is belangrijker. De boektitel verwijst naar de Griekse mythe, waarin Atlas de wereld op zijn schouders draagt. Rand ziet de scheppers van de welvaart als moderne Atlassen, en beschrijft welke drama’s het op gaat leveren als zij in staking zouden gaan. 
Voor Rand is egoïsme een morele deugd. Altruïsme maakt volgens haar passief. Wie hulp accepteert, onderwerpt zichzelf immers aan wat een ander wenst te geven en onderneemt zelf niets meer. Dat gaat ten koste van creativiteit, en betekent het einde van een welvarende samenleving. Dat klinkt meedogenloos, maar voor Rand is het volkomen rationeel.
Ayn Rand wordt zowel gehaat als bejubeld. Zij inspireert door haar optimisme over de mogelijkheden van de mens. Zij doet een beroep op eigen verantwoordelijkheid en creativiteit. Wie verantwoordelijkheid neemt voor zichzelf neemt verantwoordelijkheid voor de samenleving.
Rand ontkent dat haar filosofie – die ze objectivisme noemt – de samenleving zou verwoesten, vanwege doorgeschoten egoïsme. Integendeel: alleen een samenleving van trotse individuen, die hun eigen levensgeluk najagen en verstand verkiezen boven vals sentiment, is rechtvaardig en harmonieus. Alle andere vormen leiden tot geweld. 
Volgens Rand dient de staat een minimale rol te spelen. Slechts het beschermen van enkele individuele rechten – zoals lijfsbehoud en bezit  - is moreel toegestaan. Alle verdere bemoeienissen gaan ten koste van ondernemerszin en creativiteit. Bemoeienis met de vrije markt is uit den boze.

Ayn Rand

Rand was een Amerikaanse filosofe en romanschrijfster. Ze vond dat iedereen voor zichzelf moest zorgen. Volgens sommigen een doorgeschoten vorm van egoïsme, maar volgens Rand de ultieme vorm van individuele vrijheid.  

Ayn Rand (1905-1982)

Friedrich Nietzsche wil aan de mens een vitalisme en waardigheid teruggeven die is kwijtgeraakt sinds de Klassieke Griekse cultuur. Toen dwongen grootse prestaties, autonomie en dominantie nog bewondering af. 
Bij het Christendom wordt al het grootse juist verdacht gemaakt.  Het Christendom is een techniek van de middelmatige massamens om de aristocratische vrije geest te knechten, vindt Nietzsche. Hij spreekt van een slavenmoraal. Alles wat zich onderscheidt, moet terug de kudde in.
Nietzsche is een antihumanist. Gelijke rechten voor alle burgers, is het doel, maar voor Nietzsche biedt dat slechts een schijnzekerheid, niet veel anders dan het zogenaamde hiernamaals van christenen. 
In zijn boek De vrolijke Wetenschap lachen zogenaamd Verlichte burgers een ‘dolle mens’ uit, die zegt God te zoeken. ‘God? Die hebben we niet meer nodig’, roepen ze. Maar de dolle mens begrijpt veel beter wat vrijheid betekent nu God dood is. Een totale desoriëntatie,  een volkomen verlies van wat goed of kwaad is. 
We moeten eerst leren leven met het tragische besef dat niets vaststaat, ook idealen niet. Pas dan kunnen we zelf waarden scheppen, ons durven onderscheiden. Dat is gevaarlijk, we kunnen falen. Maar ook van ellende moeten we houden. Je eigen falen of ongeluk afschuiven op anderen, of op een god, is er niet meer bij. Amor fati noemt Nietzsche het: heb uw lot lief.

Friedrich Nietzsche (1844 – 1900)

Nietzsche was een Duitse filosoof die vooral bekend is geworden door zijn afkeer van het geloof. In zijn ‘De vrolijke wetenschap’ verklaart hij God dood.

In 585 voor Christus vindt een zonsverduistering plaats op 28 mei, die volgens de overlevering exact op die datum was voorspeld door Thales van Milete. Het is de geboortedag van de filosofie en de wetenschap. Eerder was een zonsverduistering een straf of teken van de goden. Thales laat zien dat je met de juiste kennis over de beweging van hemellichamen gewoon kunt uitrekenen wanneer de maan voor de zon schuift. 
Thales is de eerste uit een reeks van filosofen uit Milete, een bloeiende Griekse handelsstad aan de kust van Klein-Azië. Het bijzondere van deze denkers is dat ze natuurverschijnselen niet langer interpreteren als willekeurige ingrepen van grillige goden, zoals de dichter Homerus nog deed. Ze proberen de chaos aan verschijnselen om ons heen terug te voeren op eenvoudige, algemene principes, gestaafd door argumenten. Bovendien veronderstellen ze een materiële oorzaak voor alles. Een tastbare oerstof zet alles in beweging, en niet een goddelijke hand. 
Voor Thales is die oerstof water. Alles wat leeft, groeit immers door water. Vergeleken met onze moderne kennis van moleculen en atomen is het een wat grove verklaring, maar het is wel een eerste poging de natuur rationeel te doorgronden. 
Water is bovendien wat de havenstad Milete verbindt met de andere Griekse steden overzee. Water is dus niet alleen de oerstof, maar ook het verbindende element van alle Griekse steden en eilanden. Met de filosofie van Thales begint daarom ook het Griekse zelfbewustzijn. De rede emancipeert zich langzaam maar zeker uit de mythische wereld van de goden, en bovendien herkennen de Griekse steden zich meer en meer als deel van eenzelfde beschaving. Een beschaving zonder welke de onze niet denkbaar was. 
Over Thales gaat het verhaal dat hij eens zo opging in het turen naar de sterrenhemel, dat hij in een put viel. Deze anekdote over Thales leert ons nog een belangrijke les: denk na over de wereld en het universum, maar vergeet niet dat je met beide benen op de grond moet blijven staan.

Thales van Milete (ca. 624 v.Chr. – 545 v.Chr.)

Thales van Milete was een Griekse filosoof. Toen de mens nog niet over de kennis beschikte om bijzondere natuurverschijnselen te verklaren, werden zonsverduisteringen toegeschreven aan de goden. Thales was een van de eersten die de natuur door middel van verstand probeerde te begrijpen.  


Socrates ziet men wel als ‘de bron van wijsheid’. Hij was de eerste die de mens centraal stelde als onderwerp van de westerse filosofie. Hij spoorde mensen aan om zelf na te denken en niet domweg op het oordeel van anderen af te gaan. 
Het grootste deel van zijn leven bracht Socrates door op straat en op de markt van Athene. Hij moedigde zijn stadgenoten, aan om kritische vragen te stellen over hun goden, hun waarden en zichzelf. Hij praatte met iedereen. 
Dankzij hem draait de huidige filosofie om menselijke vragen en problemen. Socrates noemde later zijn gesprekstechniek wel de vroedvrouwtechniek: hij zag het als zijn opdracht om mensen te helpen zelf het juiste inzicht te ‘baren’. Hij vond dat echte inzichten alleen van binnenuit kunnen komen. Die kunnen niet door anderen worden geleerd of opgelegd.
Hij bestookte zijn gesprekspartner urenlang met lastige en prikkelende vragen waarop hij zelf het antwoord ook niet wist. De vasthoudendheid die hij daarbij liet zien, leverde hem de bijnaam ‘de horzel’ op. 
Met deze werkwijze dwong Socrates zijn gesprekspartner zijn verstand te gebruiken en zelf na te denken over leven en gewoonten, over goed en kwaad. Vaak zag die ander na verloop van tijd in dat zijn eigen ideeën niet klopten. 
Hierdoor werd Socrates door de machthebbers gezien als een irritante man, die de staat ondermijnde. Op zijn 70ste werd Socrates beschuldigd van het ‘niet geloven in de goden van de staat’ en van het ‘misleiden en bederven van de jeugd’. Hij moest ophouden met zijn werk, of anders wachtte hem de gifbeker. 
Hij weigerde in te binden en stond erop dat zijn familie en vrienden niet om zijn leven zouden smeken. Hij dronk rustig de gifbeker leeg en voerde daarna met zijn vrienden een laatste filosofische discussie. 
Socrates zelf heeft nooit de moeite genomen om zijn ideeën vast te leggen. Wat we van hem weten heeft zijn beroemde leerling Plato opgetekend. (Zo zal het altijd een raadsel blijven wat Socrates echt heeft gezegd.)   


Socrates

Socrates was een Griekse filosoof uit de Klassieke Oudheid. Hij wordt wel beschouwd als de een van de stichters van de westerse filosofie. Dankzij hem draait de huidige filosofie op menselijke vragen en problemen. We kennen Socrates voornamelijk via zijn leerling Plato. 

Socrates ( 469 – 399 v. Chr.)

Erasmus probeert humanisme en religie te verbinden. Hij is een gelovig man, maar van dogmatisme moet hij niets hebben. Met satire en spot vecht hij tegen misstanden in de kerk aanvecht.
Erasmus is een bastaardzoon. Zijn vader is een priester in Gouda, zijn moeder diens huishoudster. Het onwettige kind heeft geluk. Hij belandt op de Latijnse school in Deventer, een van de beste onderwijsinstellingen van de Lage Landen.
Hij maakt kennis met de Klassieke beschaving van de Grieken en de Romeinen. In het later uitgegeven jeugdwerk Boek tegen de barbarij vinden we Erasmus terug onder een perenboom, vlakbij Bergen op Zoom. Met spijt beziet hij hoe de Klassieke Letteren niet meer worden gelezen.
In Leuven richt hij het Drietalencollege op. Het college specialiseert zich in voorchristelijke teksten in het Latijn, Grieks en Hebreeuws. Een unicum. Theologen van de Leuvense universiteit vinden het ketterij. Erasmus noemt hen ‘Leuvense ezels’.   
Erasmus houdt van wijn en eten. Maar ook een maaltijd vereist beschaving. Hij schrijft over goede tafelmanieren. Het tafelkleed gebruiken om de neus te snuiten, is volgens hem boers.
Erasmus is bevriend met vooraanstaande geleerden, zoals met Thomas More, bekend van het boek Utopia. Erasmus noemt hem liefkozend Moria – het Latijnse woord voor zotheid. Hij zou de grap uitwerken in Lof der Zotheid (1509). 
In deze satire neemt de zotheid het woord. Alles en iedereen wordt op de hak genomen. De kerkelijke autoriteiten, maar ook kooplieden, vorsten en wetenschappers. De zotheid is in het boek de ware wijsheid. Terwijl wijze mensen, die graag moeilijke woorden gebruiken,  juist heel dwaas zijn. 
Erasmus wil de kerk hervormen. Katholieke theologen beschuldigen hem ervan te sympathiseren met stokebrand Luther. Maar de denkbeelden van Luther gaan Erasmus veel te ver. Luther vindt hij een drammer, die bovendien ontkent dat de mens een vrije wil heeft. Maar volgens Erasmus is een mens zonder vrije wil geen mens meer.  
Luther haat Erasmus. Volgens hem moet Erasmus worden geplet als een wandluis. Erasmus antwoordt dat hij zou willen sterven voor Christus, maar niet voor Luther. Erasmus sterft op 12 juli 1536 in Bazel. Zijn laatste woorden waren ‘lieve God’. 

Erasmus

Erasmus was een Nederlandse priester, filosoof en theoloog. Hij wil de kerk hervormen, en gebruikt satire om zijn punt duidelijk te maken. Erasmus’ ideeën zijn 500 jaar geleden volstrekt nieuw.

Erasmus (1466 – 1536)

Epicurus werd geboren op het Griekse eiland Samos. Volgens deze oud-Griekse filosoof gaat het in het leven om geluk. Gelukkig zijn bereik je volgens hem door te proberen pijn te vermijden en het genot na te streven.
In 306 voor Christus opende hij zijn beroemde Tuin van Epicurus, waarin het genot als hoogste goed werd gecultiveerd. Deze manier van denken wordt ook wel aangeduid als hedonisme. De ideeën van Epicurus zijn later vaak uitgelegd als een pleidooi voor het naar hartenlust najagen van aards genot, maar Epicurus leefde zelf juist heel sober. 
Vriendschap vond hij één van de belangrijkste dingen van het leven. Hij nodigde mensen graag uit om een kijkje te nemen in zijn ommuurde tuin waar hij met vrienden een gemeenschap vormde. 
Ook slaven en vrouwen waren er welkom, waar men in die tijd maar vreemd tegenaan keek. Soberheid, zelfredzaamheid, rechtvaardigheid en vriendschap stonden in de Tuin voorop.
Om geluk te verkrijgen roept Epicurus de hedonistische calculus in het leven. In het kort komt die hierop neer: laat genot liggen als je weet dat die later voor een groter ongemak zorgt en verdraag liever even wat pijn als daarna het genot groter wordt. Bovendien vindt hij genot makkelijk te verkrijgen voor diegenen die met weinig tevreden zijn. En, meet het leven niet af aan de lengte er van, maar aan de kwaliteit.
Epicurus ging niet uit van een kosmos met een hoger doel en goden die zich met de loop van je leven bemoeien. Hij beschouwde in zijn nuchtere fysica de wereld als ‘los zand’. Hij was atomist, dat wil zeggen hij stelde zich net als in de moderne fysica de wereld voor als een spel van atomen zonder verdere zin of bedoeling. 
We leven ons aardse leven en na de dood ben je restloos verdwenen. Angst voor de dood is volgens Epicurus dan ook niet nodig. De dood, zo zegt hij, gaat ons niets aan. Want wanneer wij er zijn, is de dood er niet, en wanneer de dood er is, zijn wij er niet meer.

Epicurus (341 – 270 v. Chr.)

Epicurus was een Griekse filosoof die veel nadacht over geluk. Zijn manier van denken wordt ook wel hedonisme genoemd, omdat hij het nastreven van geluk belangrijk vond. Maar zelf leefde hij juist heel sober.

Mary Wollstonecraft schreef met A Vindication of the Rights of Woman een van de eerste feministische geschriften. Vrouwen in haar tijd werden voornamelijk als bezit gezien, maar Wollstonecraft claimt dat ze dezelfde rechten hebben als mannen. Daarnaast schreef ze romans en reisverslagen. Als één van de eerste vrouwen kon ze leven van de pen. Ze noemde zichzelf ‘de eerste van een nieuwe soort.’
Wollstonecraft heeft een moeilijke jeugd. De familie moet vaak verhuizen, omdat vader schulden maakt. Bovendien slaat hij zijn vrouw. Mary ligt regelmatig voor de deur van haar moeders slaapkamer om haar moeder te beschermen. Op haar achttiende verlaat ze het huis.
Met hartsvriendin Fanny Blood richt Wollstonecraft een school op in Newington Green, maar Blood sterft niet lang daarna. Wollstonecraft verlaat de school en vestigt zich in Londen. Hier is ze vaak te vinden in de uitgeverij van Joseph Johnson, waar ze veel progressieve intellectuelen ontmoet.
De Franse Revolutie beroert de harten van progressieve intellectuelen. Wollstonecraft ontvangt roem voor haar A Vindication of the Rights of Man, waarin ze de principes van de revolutie – de vrijheid en gelijkheid van ieder mens – verdedigt. Maar vooral het latere A Vindication of the Rights of Woman is ook nu nog bekend. Wollstonecraft stelt hierin, dat de ideeën van de revolutie ook voor vrouwen gelden. Daar hadden de mannelijke revolutionaire denkers niet bij stil gestaan. Sterker nog, ook revolutionaire filosofen als Jean-Jacques Rousseau schreven dat onderwijs aan vrouwen nauwelijks nodig is, omdat ze toch oppervlakkig en zwak zijn. Onzin, stelt Wollstonecraft. Het is juist door gebrek aan educatie dat meisjes oppervlakkig zijn. Meisjes leren zich te gedragen als brave hondjes, als spaniëls.
Wollstonecraft vertrekt naar het postrevolutionaire Frankrijk, en begint een noodlottige liefdesrelatie met de Amerikaanse avonturier Gilbert Imlay. Hij verlaat haar na de geboorte van hun dochter Fanny. Eenmaal terug in Londen probeert Wollstonecraft zelfmoord te plegen door in de Thames te springen, maar wordt gered door een voorbijganger.
Later trouwt ze met de bekende liberale filosoof William Godwin. Ze overlijdt bij de geboorte van haar tweede kind, Mary. Dochter Mary trouwt later met de Engelse dichter Percy Shelley; op 19-jarige leeftijd schrijft ze Frankenstein.

Mary Wollstonecraft

Wollstonecraft was een Britse feministe, die als een van de eerste vrouwen kon leven van het schrijven. Ze vond dat de waarden van de Franse revolutie, vrijheid en gelijkheid, ook van toepassing waren op vrouwen. Daar dachten de mannelijke filosofen uit die tijd anders over.

Mary Wollstonecraft (1759 – 1797)

Het aanvaarden van het lot is typisch voor de leer van de filosofische stroming de Stoa, waartoe Seneca zichzelf rekende. Het lot staat voor de stoïcijnen gelijk aan de natuur, waartoe ook mensen behoren. Verzet daartegen is volkomen onredelijk. Wat heeft het immers voor zin je te verzetten tegen de natuurlijke orde of rede? Wijs is te willen waartoe het lot je dwingt. De wijze schakelt daarbij zijn gevoel uit, want emoties getuigen van onzinnig verzet. Zijn ideaal is bevrijding van alle hartstochten – apatheia. 
Seneca is een gedreven staatsman, zoals meer stoïcijnen. Immers: de weg van de natuur ofwel de rede, geldt niet alleen voor de enkeling maar ook voor de staat. Dat zijn voorschriften voor een deugdzame en sobere levensstijl sterk contrasteren met zijn persoonlijke rijkdom, is overigens een smetje.
Seneca’s geschriften getuigen van wat we nu Klassiek Humanisme noemen; we vinden dat vooral in zijn brieven aan Lucillius. Hierin adviseert hij een jonge vriend over het alledaagse leven, van vriendschap tot het oordeel van de massa. Seneca prijst Lucillius om zijn menselijke omgang met slaven. Dat siert hem en toont zijn wijsgerige ontwikkeling, meent Seneca. Je moet met een lager geplaatste omgaan zoals je zelf door een hoger geplaatste behandeld wilt worden. Daarbij is slavernij een relatief begrip. Iemand die formeel geen slaaf is, kan slaaf zijn van zijn ambitie, zijn wellust of zijn angst. 
En, als de natuur ons lot bepaalt, dan zou in principe ieder vrij mens een slaaf kunnen worden. Er is dus geen enkele natuurlijke grond om je boven slaven of minderen verheven te voelen. Door de nadruk op lot en natuur, zien we bij de Stoa een kiem van de gedachte dat ieder mens gelijk is. Ongehoord in de Klassieke Oudheid.  
Het levenseinde van Seneca laat alles zien over zijn levensleer. Nero, de wrede keizer van Rome, dwingt zijn vroegere leermeester Seneca tot zelfmoord, omdat deze betrokken zou zijn bij een complot tegen de keizer. Het zijn vage geruchten, en de straf van Nero getuigt van paranoia. Toch aanvaardt Seneca zijn lot, naar verluidt zonder een spier te vertrekken. Hij drinkt de gifbeker. Een eervolle dood, overigens. Socrates stierf immers ook zo.

Lucius Annaeus Seneca (± 4 v. Chr. -  65 na Chr.)

Seneca was een Romeins schrijver en filosoof in de tijd van keizer Nero. Hij behoort tot de stoïcijnen: hij geloofde dat de natuur ons lot bepaalt, en dus dat ieder mens in wezen gelijk is. Een revolutionaire gedachte in de Romeinse tijd, waar hij de gifbeker voor kreeg.

Jean-Paul Sartre houdt een lezing met de titel ‘L’existentialisme est un humanisme’ (het existentialisme is een humanisme). De ruimte is afgeladen vol. De atmosfeer is geladen, het is warm en sommigen vallen flauw, terwijl Sartre de leerstukken van het existentialisme afkondigt. Zoals: de menselijke existentie gaat aan zijn essentie vooraf. Of: de mens is veroordeeld tot vrijheid. Een filosofische superster is geboren. 
In het naoorlogse Frankrijk en Europa, dat bijkomt van de onderdrukking door de Nazi’s, slaat het radicale vrijheidsidee van Sartre in als een bom. De mens, volgens Sartre, heeft geen kern of essentie die hij in zich draagt en waaraan hij moet beantwoorden. Hij is geen schepsel van God, noch de uitkomst van een traditie. Hij komt volstrekt onbepaald ter wereld, als louter existentie. De mens is daarmee ook volledig verantwoordelijk voor zijn keuzes. Hij kan niets afschuiven op gewoonte, bevel of religie. 
Sartre wordt beschuldigd van pessimisme. Dat lijkt te worden bevestigd door de jonge generatie die met hem dweept. Gehuld in zwarte coltruien, bevolken ze ’s nachts de keldercafés van de Parijse wijk Saint-Germain-des-Près. Ze worden ‘Les Rats’- de ratten – genoemd. Maar Sartre vindt zich allerminst een pessimist. In zijn eerdere romans en toneelstukken verwoordt hij weliswaar de keerzijde van die radicale vrijheid. Ze is ronduit beangstigend, en altijd vrezen we dat anderen haar inperken. De hel, dat is de ander, schrijft Sartre. Maar tegelijkertijd is de consequenties van vrijheid onder ogen zien optimistisch omdat we het lot geheel in eigen handen nemen. 
Niet alleen jongeren, maar ook de media volgen en masse iedere stap van Sartre en zijn levensgezel en intellectuele partner Simone de Beauvoir. De twee ontmoetten elkaar jong en sluiten een pact elkaar volledig vrij te laten – ook seksueel. Het huwelijk is immers een bourgeois, een onderdrukkend systeem. Ze werken en debatteren in cafés als Les Deux Magots en Café de Flore. Toeristen kunnen er nu terecht voor souvenirs.

Jean-Paul Sartre

Sartre was een Frans filosoof en schrijver van romans en toneelstukken. Hij wordt beschouwd als de vader van het Franse existentialisme.

Jean-Paul Sartre (1905 – 1980)

‘Ik heb veel geleden’ is de Nederlandse vertaling van Multatuli, het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker. Zijn gevoel voor rechtvaardigheid, non-conformisme en voortdurende speelschulden brengen hem vaak in problemen. Bovenal is hij de man die met Max Havelaar of de Koffijveilingen der Nederlansche Handel-Maatschappij de misstanden van de Nederlandse koloniale politiek in Nederlands-Indië krachtig aan de kaak stelt. Het boek wordt in heel Europa omarmd door emancipatiebewegingen als de vrijdenkers, socialisten en humanisten. Het fairtrademerk Max Havelaar dankt er zijn naam aan. 
Multatuli maakt de koloniale misstanden van dichtbij mee. Hij werkt 18 jaar als ambtenaar in Indië, tot hij in 1856 gedesillusioneerd naar Nederland terugkeert. Gestationeerd in Lebak op Java, ziet hij hoe een  plaatselijke Indisch hoofd zich schuldig maakt aan ernstig machtsmisbruik tegen zijn bevolking. Hij dient een aanklacht in, maar die wordt door het Nederlands-Indisch bestuur genegeerd. 
Max Havelaar is een literaire vertaling van onder meer de gebeurtenissen in Lebak. Daarnaast zet Multatuli de Hollandse kleinburgerlijkheid te kijk. Droogstoppel is de spreekwoordelijke karikatuur van de calvinistische en fantasieloze handelaar, die geen benul heeft van wat er in Nederlands-Indië gebeurt.
Multatuli is naast schrijver ook redenaar en denker. Geïnspireerd door de Verlichting, wijst hij net als Spinoza een persoonlijke God af. De mens moet zijn natuur volgen, die inherent goed is. Maar uit bekrompen geloofsijver of financieel gewin maken mensen elkaar juist het leven zuur. Multatuli schrijft: ‘de roeping van de mens is mens te zijn!’
In 1866 emigreert Multatuli naar Duitsland. Hij is inmiddels bij verstek veroordeeld tot een korte gevangenisstraf en een geldboete. De reden: hij ergert zich tijdens een theatervoorstelling aan het gedrag van enkele toeschouwers, en deelt klappen uit. Het draait uit op een rechtszaak. Multatuli verschijnt op tijd bij de rechtbank, maar omdat hij geen zin heeft te wachten tot de zaak vóór hem is afgerond, vertrekt hij. 
In 1868 wordt het vonnis vernietigd. Multatuli blijft in Duitsland wonen. Hij overlijdt in 1887, en wordt als eerste Nederlander gecremeerd.

Multatuli, Eduard Douwes Dekker (1820 – 1887)

Eduard Douwes Dekker schreef onder het pseudoniem Multatuli een van de belangrijkste boeken uit de Nederlandse literatuur: Max Havelaar of de Koffijveilingen der Nederlansche Handel-Maatschappij. Maar naast schrijver is Multatuli ook redenaar en denker, wars van geloof en god.

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

Strooigoed en pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Grote geesten

Type videos