Klas 4/5/6

Logo Omroep Human - Bont

LOGO OMROEPEN

HUMAN

Van Aristoteles tot Kant: grote denkers hebben veel invloed gehad op hoe wij de wereld zien. Maar wat was de kern van hun boodschap? Human heeft het samengevat in mooie, informatieve animaties.

Grote geesten

Grieken en Romeinen

Cultuur en geloof

Website logo human

HUMAN: Grote geesten

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Op een dag belandt een spreeuw per ongeluk in het verblijf van een bonobo. De vogel verstijft van schrik, vliegen lukt niet meer. Voorzichtig pakt de mensaap de spreeuw op, klimt ermee in een hoge boomtop, spreidt met zijn handen de vleugels en helpt hem om weg te vliegen.

Primatoloog Frans de Waal ziet het gebeuren en voor hem is het overduidelijk: het vermogen om je in te leven in een ander is dus niet alleen iets van mensen. Het is de rode draad in zijn werk en hij wordt er wereldberoemd mee. Apen en mensen lijken veel meer op elkaar dan tot dan toe gedacht.

Duizenden uren observeert hij als jonge onderzoeker chimpanseekolonie in Burgers Zoo in Arnhem. Hij ziet de apen flink ruziën, maar ook hoe ze daarna hun hand uitsteken en elkaar omhelzen om het weer goed te maken. En dat is niet voor niets: want verzoenen betekent overleven.

In de jaren zeventig is dit een radicaal nieuw inzicht. Tot die tijd werd gedacht dat mensen en dieren dan wel dingen gemeen hebben, maar dan alleen de slechte instincten zoals agressie en hebzucht. Alleen wij mensen zouden in staat zijn om samen te werken en empathie te hebben, dankzij religie en cultuur.

De Waal neemt nog iets opvallends waar: het alfamannetje is lang niet altijd de grootste en de sterkste van de groep. De leider die alleen maar agressief machtsvertoon uitoefent, houdt het nooit lang vol. Deze leiders verliest het al gauw van een leider die samenwerkt, schrijft hij in zijn boek Chimpanseepolitiek. Een goede leider weet juist maar al te goed wanneer hij moet vechten en wanneer het tijd is voor verzoening.

Door de kloof tussen apen en msenen te verkleinen, inspireerde hij niet alleen andere wetenschappers, maar ook bestuurders en politici konden er iets van opsteken. Nieuwe Amerikaanse Congresleden krijgen zijn boek dan ook prompt aangeraden om zich voor te bereiden op het politieke werk. Of zoals De Waal zegt: “Ik heb apen een beetje dichter bij mensen gebracht, maar ik mensen ook weer met hun voeten op de grond gebracht".

Frans de Waal

Frans de Waal (1948-2024) is een wetenschapper die veel onderzoek doet naar apen. Hij ontdekt daardoor veel over mensen en hoe wij samenleven. Of zoals De Waal zegt: “Ik heb apen dichter bij mensen gebracht, en mensen ook weer met beide benen op de grond gezet."

Frans de Waal (1948 - 2024)

Op een winterse dag in 1972 is het in een klap helder. Die blauwe lucht is niet zomaar een blauwe lucht. Filosofiestudent Bruno Latour zet zijn auto aan de kant en laat deze gedachte eens goed tot zich doordringen. Niets  kan teruggebracht worden tot iets anders. Niets kan afgeleid worden uit iets anders. Alles kan verbonden worden met al het andere. Latour is een van de eerste filosofen die de aarde ziet als een groot netwerk. Een chaotisch krachtenveld tussen mensen en niet-mensen. Neem die blauwe lucht. Is dat nou puur natuur? Wel als je kijkt naar de vogels, de wolken, de breking van het licht, de chemoische verbinding tussen stikstof, zuurstof en...Maar hoe zit het met die witte vliegtuigstreep daar? En hoeveel instrumenten hebben we wel niet nodig gehad om tot onze kennis te komen en te zien wat we zien? 

De wereld buiten ons is niet simpelweg terug te brengen tot de natuur, maar ook niet tot de samenleving. De hokjes die de moderne wetenschap heeft bedacht, cultuur en natuur, mensen en niet-mensen, feiten en waarden kunnen dus niet kloppen, zeg Latour. Dat is even schakelen. Het maakt de mens niet langer tot een hoofdrolspeler, maar één van de spelers. En de wetenschapper als eenzaam genie is een fabeltje. Die heeft immers hulp nodig van computers, kapitaal en peer-review.

Voor de aarde gebruikt Latour de naam Gaia,  naar de Griekse oergodin. Daarmee bedoelt hij niet alleen de aarde  zelf, maar het hele netwerk van levensvormen. Zelfs de eencelligen.

En dus, besluitt Latour, verdienen de ‘dingen' om ons heen een stem. Hij bedenkt het 'parlement der dingen', waarin niet-mensen zoals oceanen en mineralen rechten krijgen. Het is een oefening om de oude grenzen tussen mens en natuur los te laten en de andere spelers op waarde te leren schatten. Dankzij Latour is een blauwe winterhemel geen decorstuk meer, en zien we Gaia in actie. Zijn ideeen zijn door de klimaatbeweging volledig omarmd en relevanter dan ooit.

Bruno Latour

Filosoof Bruno Latour was een van de eersten die de aarde zag als een groot netwerk, waarin mensen en dingen elkaar constant beïnvloeden.

Bruno Latour (1947-2022)

Klas 1/2/3

Op verschillende manieren wordt Hannah Arendt geconfronteerd met het Nazisme. Als Joodse en als lid van Zionistische beweging moet ze in 1933 vluchten uit Duitsland. Ze gaat naar Parijs en later naar New York. Bovendien blijkt haar vroegere minnaar en docent Martin Heidegger zeer gecharmeerd van Hitler. Hij treedt toe tot de NSDAP. 
Arendt heeft uitvoerig geschreven over terreur en totalitarisme, zoals het monumentale Origins of Totalitarianism. Ze heeft daarbij ook een scherp oog voor de dagelijkse praktijk. Hoe kan iemand tijdens het middageten vol overgave luisteren naar Mozart, en vervolgens een decreet tekenen voor het transport van duizend joden naar Theresienstadt?
In de jaren zestig schrijft ze voor het tijdschrift The New Yorker over het proces tegen Adolf Eichmann in Jeruzalem. Ze concludeert dat hij geen monster is, maar slechts een ambtenaar die gedachteloos uitvoerde wat hem werd opgedragen. Haar betiteling ‘De banaliteit van het kwaad’ komt haar op veel kritiek te staan. Dat het monster in werkelijkheid niets meer dan een fantasieloze bureaucraat zou zijn, schiet vooral bij de joodse intellectuelen in het verkeerde keelgat. 
Geconfronteerd met de terreur vannazisme en communisme, luidt de belangrijkste vraag van Arendt: ‘wat is de zin van politiek?’ Haar antwoord is op het eerste gezicht raadselachtig. Politiek gaat om wat zij ‘wereld’ noemt. Met wereld doelt zij op de ruimte tussen mensen, een ruimte die het mogelijk maakt individuen elkaar ontmoeten en in gesprek gaan. Die ruimte maakt pluraliteit mogelijk. Mensen kunnen er van mening verschillen. Tegelijkertijd zorgt die ruimte er ook voor dat de verschillen niet uit de hand lopen. 
Arendt gebruikt de metafoor van de tafel. Een tafel verenigt mensen die eraan plaats nemen, maar maakt het tegelijkertijd mogelijk een meningsverschil letterlijk op tafel te leggen en zo bespreekbaar te maken. 
Totalitarisme is precies het tegenovergestelde en de vernietiging van de wereld. Want, zegt Arendt, een ruimte die verschillende gezichtspunten mogelijk maakt is immers ondraaglijk voor een ideologie met slechts één doel, één volk, één leider.

Hannah Arendt

Hannah Arendt was een Duits-Amerikaans-joodse filosoof die zich vooral bezighield met terreur en totalitarisme. Ze leefde dan ook in de tijd van Hitler het nazisme. Ze was van mening dat totalitaire regimes de vernietiging van de wereld betekenen.  

Hannah Arendt (1906 - 1975)

Michel de Montaigne is de eerste denker die zichzelf als onderwerp nam. Zijn essays gaan over van alles en nog wat – spijt, eerlijkheid, nut, strijdrossen, slapen, eten, vriendschappen en over zijn goede en slechte eigenschappen. 
Deze vorm van introspectie breekt met een oude opvatting dat filosofie gaat over de onveranderlijke en eeuwige waarheid; over abstracties. Montaigne is sceptisch; de mens is te goedgelovig, te ijdel en vooral te veranderlijk voor een eeuwige waarheid. Dat wil niet zeggen dat er niets te doen valt. Door zelfonderzoek krijg je inzicht hoe te handelen volgens je eigen aard. Maar dat is eerder praktische wijsheid dan een grote filosofische waarheid. Bescheidenheid is de grootste deugd, vindt Montaigne. Que sais-je? (‘wat weet ik’) is zijn lijfspreuk.
Montaigne wordt geboren op het kasteel van Montaigne, grenzend aan de Bordeauxstreek. Net als zijn vader – burgemeester van Bordeaux – heeft hij een politieke carrière. Hij treedt als twintiger toe tot het parlement van Bordeaux, waar hij drie jaar oudere Étienne de La Boétie leert kennen. Tussen hen ontstaat een intense vriendschap. Montaigne is ontroostbaar als La Boétie al op 32-jarige leeftijd sterft. “Beroofd van de dierbaarste, schranderste, beminnelijkste en volmaakste vriend”, laat hij boven de boekenkast van zijn studeerkamer zetten.
Montaigne trekt zich een paar jaar later (in 1571) terug in een toren van zijn kasteel. Hij werkt aan zijn Essays. Op de torenbalken laat hij spreuken schilderen van grote Griekse en Latijnse schrijvers. De invloed van klassieke denkers als Seneca en Livius is in heel zijn werk terug te vinden. Hij streeft naar het stoïcijnse ideaal van de standvastige man onaangedaan door emoties. Maar later zien we in de Essays een verschuiving naar een meer epicurische, genietende levensstijl.
Zijn niersteenaanvallen maken dat niet eenvoudig. Hij bezoekt kuuroorden in Frankrijk, Zwitserland en Italië. Hij bezoekt Parijs aan om koning Hendrik III zijn essays aan te bieden. Meerdere koningen zochten zijn raad, ook al schreef hij ‘ook koningen en filosofen poepen, evenals dames’.
Hij sterft op 59-jarige leeftijd. “Het nut van het leven ligt niet in de lengte ervan, maar wat u er mee doet”, schrijft hij.

Michel de Montaigne (1533 – 1592)

Michel de Montaigne was een Franse filosoof. In zijn essays nam hij zichzelf als uitgangspunt. Ook liet hij zich beïnvloeden door denkers uit de Griekse Oudheid.

Coornhert groeit op in de Warmoesstraat in Amsterdam. Het familiefortuin gaat aan zijn neus voorbij, als hij op jonge leeftijd trouwt met een twaalf jaar oudere vrouw uit Haarlem. Hij wordt door zijn moeder onterft. ‘Verkiezen doet verliezen’, luidt sindsdien zijn lijfspreuk. 
Coornhert heeft vanwege zijn keuzes veel verloren. In een tijd van religieus fanatisme, met de Beeldenstorm als dieptepunt, pleit Coornhert voor tolerantie en redelijkheid. Calvinisten moeten niets van hem hebben, omdat hij zich tegen predestinatie keert. De mens is vrij, stelt Coornhert, om met behulp van de rede zijn eigen keuzes te maken. 
Maar ook bij katholieken zet hij kwaad bloed. Hoewel Coornhert van huis uit katholiek is, noemt hij de kerk corrupt. De katholieke Spanjaarden zetten hem in 1567 gevangen in de Gevangenpoort van Den Haag, omdat hij een belangrijk adviseur is van de opstandeling Willem van Oranje. 
Coornhert leert Willem van Oranje kennen in 1561, nadat hij zich had opgewerkt tot stadssecretaris van Haarlem. Hij is een man van vele talenten. Hij is etser en graveur. Hij speelt fluit en luit, en schrijft gedichten. Bovendien is hij een uitstekend schermer. 
Tijdens zijn verblijf in de Haagse gevangenpoort schrijft Coornhert zijn Boeventucht. Daarin betoogt hij dat het geen zin heeft had om gevangenen te onderwerpen aan lijfstraffen. Het strafrecht moet niet zijn gebaseerd op wraak of vergelding, maar op rationele overwegingen. Zet gevangenen liever aan het werk, dan heb je nog wat aan ze. Het Rasphuis in Amsterdam is gebouwd naar zijn ideeën. 
Na zijn gevangenschap in Den Haag, vlucht Coornhert naar Duitsland, waar hij vier jaar in ballingschap zal verblijven. In 1576 vestigt hij zich in Haarlem, waar hij zijn belangrijkste werk schrijft over Wellevenskunst. Het is een boek over humanistische ethiek. Zoals al zijn werken is het in het Nederlands geschreven, en niet in de elitetaal Latijn. Boeken moesten volgens hem voor iedereen toegankelijk zijn.
Als in Haarlem in 1581 het katholicisme wordt verboden, pleit hij principieel voor geloofsvrijheid. In 1585 vlucht hij voor een laatste keer naar het tolerantere Gouda. Zijn in steen gebeiteld portret siert er nog steeds de gevel van zijn laatste woonhuis. 

Dirck Coornhert

Dirk Coornhert was een Nederlandse theoloog in de tijd van de Beeldenstorm. Met zijn ideeën over vrijheid en tolerantie maakt hij zich niet populair bij de calvinisten en katholieken. 

Dirk Volkertsz. Coornhert (1522 – 1590)

Karl Marx reist veel door Europa. Hij ziet een continent waar de spanningen hoog oplopen. Revolutionaire groeperingen eisen politieke hervormingen in landen die nog steeds autoritair worden bestuurd. En door de Industriële Revolutie ontstaat een nieuwe klasse: de fabrieksarbeider, een mens die is gereduceerd tot een productie-eenheid. De arbeider produceert tegen een laag loon meer goederen dan ooit tevoren. De winst daarvan verdwijnt in de zakken van fabriekseigenaren. 
Marx beschrijft hoe de arbeider onontkoombaar meewerkt aan zijn eigen ondergang. Door technische innovaties en efficiënte arbeidsdeling levert zijn arbeid steeds meer winst op voor de eigenaren. Marx noemt dat meerwaarde. Daardoor wordt het verschil in kapitaal tussen arbeider en eigenaar steeds groter, waardoor die arbeider zelf relatief steeds armer wordt. 
In zijn Parijse Manuscripten en zijn hoofdwerk Het Kapitaal beschrijft Marx de schrijnende reductie van mens tot productie-eenheid. Voor Marx is de mens een sociaal wezen, en arbeid speelt in sociale relaties een cruciale rol. Maar in het kapitalisme is arbeid ondergeschikt aan winst. Arbeid is niet langer een wezenlijk aspect van de mens, maar de belangrijkste reden van zijn ellende. Marx spreekt van vervreemding. 
Als radertje in de machine, vervreemdt de mens zich van zijn werk. Maar hij vervreemdt zich ook van zijn medemensen, die niets meer zijn dan andere radertjes. Uiteindelijk herkent de mens ook zichzelf niet meer. Hij is volledig ontmenselijkt. Charles Chaplin verbeeldt het later in de film Modern Times, waarin een arbeider door een machine wordt opgeslokt. 
Nu met de financiële crisis is Marx weer actueel. Vandaag zou hij uitleggen hoe de financiële sector de samenleving kannibaliseert, terwijl een alternatief onmogelijk schijnt. Economie bepaalt immers het bewustzijn van de mensen; ze is de onzichtbare hand achter politieke en morele opvattingen. Het lijkt alsof we niet anders kunnen. 
Toch voorzag Marx in zijn tijd dat de uitbuiting niet is vol te houden. Mensen komen in opstand, een revolutie is onvermijdelijk. Dat is ten dele ook gebeurd, maar het door Marx geïnspireerde communisme liep uit op wrede onderdrukking. Is er een rechtvaardig alternatief? 


Karl Marx (1818-1883)

Marx was een Duitse denker die veel invloed heeft gehad op de filosofie en economie. Hij vindt het een slechte zaak dat de fabrieksarbeider die is voortgekomen uit de industriële revolutie, is gereduceerd tot een productie-eenheid. Hij bedenkt een filosofie waarin iedereen gelijk is: het communisme.  

René Descartes staat met die ene formulering aan de wieg van wat de moderne filosofie wordt genoemd: cogito ergo sum. Oftewel: ik denk, dus ik ben. Dat zinnetje staat voor een  nieuwe methode om onszelf en de wereld om ons heen te onderzoeken. 
Descartes stelt dat onbetwijfelbare kennis niet kan voortkomen uit traditie of gewoonte.  Zelfs onze eigen zintuigen zijn niet helder genoeg. Ware kennis begint bij een radicale twijfel aan alles wat we geloven, menen te weten of waarnemen. Pas als we aan alles twijfelen, stuiten we op iets wat onbetwijfelbaar is. Namelijk dat iets twijfelt, of denkt. Ons eigen verstand is volgens Descartes het startpunt van kennis. Vandaar:  ik denk dus ik ben. 
Met Descartes klopt de Verlichting aan de deur; niet blind een overtuiging volgen, maar kritisch nadenken. Durf te twijfelen. 
Maar, als het verstand de bron is van kennis, hoe zit het dan met ons lichaam? Volgens Descartes moeten we het lichaam beschouwen als een mechanisch systeem. Descartes maakt een scherp onderscheid tussen denken en onze lichamelijkheid. Het lichaam is te zien als een voorgeprogrammeerde machine, zonder gedachten of wil. Het denken is daarentegen vrij en bewust van zichzelf. Dit zogeheten dualisme stuit op veel kritiek, ook vandaag nog. 
Neurowetenschappers stellen dat wij niets meer zijn dan een biologische machine. Die vrijheid van Descartes is een illusie. Descartes zou hen deels gelijk geven. Ja, het lichaam is een machine. Maar over het denken kunnen we dat niet zeggen. Een machine voert immers blind zijn programma uit, maar het verstand kan twijfelen en alternatieve gewoontes ontwikkelen. ‘Iets’ in ons lichaam moet zich dan toch onttrekken aan dat gedetermineerde. Een zelfbewuste geest in de machine, in staat tot ethiek en politiek. 
Descartes woonde twintig jaar in Nederland, waar naar eigen zeggen het klimaat om te denken beter was dan in Frankrijk. Hier ontmoette hij ook de hoogbegaafde Elisabeth van de Palts. Tussen beide ontstond een wereldberoemde correspondentie, die voor Descartes de aanleiding was om De passies van de ziel te schrijven. Een studie over hoe hartstochten onze ziel beroeren.

René Descartes (1596 – 1650)

Met René Descartes kon de Verlichting beginnen. Hij bedacht een nieuwe manier om naar de wereld te kijken: door te twijfelen.

Benedictus de Spinoza wordt geboren in Amsterdam en is de zoon van Portugees – Joodse ouders. Hij is dus een tweede generatie allochtoon. Spinoza komt al vroeg in conflict met de joods-Sefardische gemeenschap waarin hij opgroeit. Hij stelt dat een religieuze tekst vol aannames en tegenstrijdigheden geen leidend beginsel kan zijn voor echte kennis en voor de waarheid. 
Op 23-jarige leeftijd wordt hij uit de joodse gemeenschap verbannen. Hij schrijft het Theologisch-politiek tractaat en De Ethica. Beiden zijn anoniem gepubliceerd en na publicatie verboden. Het TTP is één van de oudste pleidooien voor vrijheid van meningsuiting dat we kennen. 
In zijn belangrijkste boek – De Ethica – probeert hij antwoord te geven op de vraag “Hoe goed, of  anders gezegd, gelukkig te leven?”. Het antwoord lijkt eenvoudig. Om een goed leven te leiden, moeten we doen wat het meest kenmerkende voor mensen is. Namelijk: nadenken. Volgens Spinoza moeten we daarom kennis verwerven, de rede volgen, en ons niet laten meeslepen door emoties. 
De rede, die Spinoza zo hoog acht, staat regelmatig haaks op traditie of religie. Daarom werd Spinoza ook in het redelijk tolerante Nederland van de Gouden Eeuw gehaat. 
Daarnaast poneert Spinoza een gevaarlijke stelling. Volgens hem is God geen bovennatuurlijk wezen. Nee, God valt samen met de natuur. Alles wat gebeurt heeft een natuurlijke verklaring: er bestaan geen wonderen en geen toevalligheden. Deze God is dus onpersoonlijk en heeft ook niets met ons voor. We kunnen hem wel beter leren kennen door de wetten van de natuur te ontdekken. (In De Ethica wil Spinoza uiteindelijk vanuit het gezichtspunt van de eeuwigheid, het universum en onze plaats daarin kennen. Pas dat leidt tot het ware volmaakte geluk en tot een intellectuele liefde tot god, ofwel tot al-wat-is.)
Spinoza wordt goddeloosheid verweten. Een vriend wordt veroordeeld voor godslastering wegens een spinozistisch geschrift en sterft in het Rasphuis. Enkele jaren later ziet Spinoza hoe de gebroeders De Witt door een woedende menigte worden gelyncht. Spinoza wil een plakkaat met daarop de tekst Ultimi Barbarorum (‘De ergste barbarendaad’) ophangen. Zijn huisbaas houdt hem tegen, uit angst voor nog een lynchpartij. De rede blijkt bij mensen nu eenmaal vaak ver te zoeken. Spinoza sterft op 44-jarige leeftijd in Den Haag. 

Benedictus de Spinoza (1632 – 1677)

Spinoza was een Nederlandse filosoof. Zijn opvattingen stonden haaks op zijn joodse opvoeding: hij vond dat kennis en rede de sleutel waren tot een gelukkig leven, en niet traditie of religie. En met zijn stelling dat god geen bovennatuurlijk wezen was, maar samenvalt met de natuur maakte hij ook bepaald geen vrienden. 

David Hume is pas 28 als zijn filosofisch debuut A Treatise of Human Nature verschijnt. Een boek dat tot zijn grote teleurstelling volkomen genegeerd wordt. Inmiddels geldt het als één van de belangrijkste filosofische studies. Het traktaat is een aanval op elke vorm van speculeren of gissen.
Het belangrijkste inzicht van Hume luidt dat de menselijke natuur de grond vormt van alle kennis. Een uitspraak over hoe de wereld in elkaar zit, of over het bestaan van God, zegt vooral iets over hoe wij zelf in elkaar zitten. Neem causaliteit ofwel de wet van oorzaak en gevolg. Een uitspraak dat alles een oorzaak heeft, lijkt objectief waar. Hume betwijfelt dat. We kunnen hooguit zeggen dat de mens van nature relaties legt tussen verschillende zintuiglijke gewaarwordingen. Maar wat de mens waarneemt of denkt waar te nemen hoeft niet de werkelijkheid te zijn. Het zegt meer iets over hoe onze geest werkt. 
Hume wil de menselijke natuur begrijpen en beseft dat de rede beperkt is. De rede is een slaaf van onze hartstochten. Begeerten en emoties zijn vaak allesbepalend, die moeten we dus onderzoeken. We kunnen bijvoorbeeld allerlei abstracte theorieën ontwikkelen, maar kijk liever naar de praktijk, zegt Hume. Dan zien we hoe de mens een natuurlijke neiging en heeft om zich goedwillend te gedragen. Hume keert zich af van de populaire opvatting dat de mens in wezen egoïstisch is. 
Hume schreef veel over religie, hij probeert, als een antropoloog, te ontdekken waar de natuurlijke behoefte aan religie vandaan komt. Bijvoorbeeld uit angst voor het onbekende. 
Hume, die op zijn sterfbed geestelijke bijstand weigerde, schreef zijn eigen grafrede, waarin hij zichzelf neerzet als een man met een mild karakter. Het past bij zijn onderzoekende temperament, wars van dogma’s.

David Hume

Hume was een Schotse filosoof en historicus uit de tijd van de Verlichting. Volgens Hume vormt de menselijke natuur de basis van alle kennis. Hij wees erop dat wat wij waarnemen als werkelijkheid dat niet hoeft te zijn.

David Hume (1711 – 1776)

Vrijheid. Dat is voor John Stuart Mill het belangrijkste woord. In On Liberty komt hij tot de meest scherpe formulering ervan: een individu heeft het recht te doen wat hij wil, zo lang hij anderen geen schade berokkent. Dit zogeheten ‘no harm principle’ zou het liberalisme diepgaand beïnvloeden. 
Individuele vrijheid dient ons allemaal, vindt Mill. Hij verdedigt een radicale vrijheid van meningsuiting. Zelfs als iedereen dezelfde mening is toegedaan behalve één persoon, dan nog heeft de meerderheid niet méér recht om die ene het zwijgen op te leggen dan andersom. Omdat ook een enkeling de waarheid kan spreken – zelfs als die waarheid ongemakkelijk is, en wordt gecensureerd door wat Mill de tirannie van de meerderheid noemt. 
Vrijheid is bij Mill niet gelijk aan vrijblijvendheid of onverschilligheid. Vrijheid van denken en spreken komt de waarheid ten goede, en dan zijn we uiteindelijk allemaal beter af. Individuele vrijheid en maatschappelijke vooruitgang gaan bij Mill dan ook hand in hand.
Dat laatste is een duidelijke invloed van het utilisme, een ethische stroming die het algemene geluk voorop stelt. Mill kreeg het utilisme met de paplepel ingegoten. Zijn vader was goed bevriend met Jeremy Bentham, één van de grondleggers. Maar hoe belangrijk maatschappelijke progressie ook is, voor Mill ligt het einddoel ervan nooit vast. 
Omdat één individu de opvatting van de meerderheid al onderuit kan halen, is vooruitgang een kwestie van zoeken en proberen. Individuele vorming is zeer belangrijk, want van het individu hangt veel af. Ontwikkeling, emancipatie en onderwijs zijn voor Mill sleutelwoorden. Kritisch denken is belangrijker dan materiële welvaart. Liever een ontevreden Socrates dan een tevreden varken, aldus Mill.  
Mill was een strijder voor vrouwenrechten. Zijn grote liefde, Harriet Taylor, was tevens zijn intellectuele voorbeeld. Ze hadden een langdurige, intieme vriendschap – hoewel Taylor getrouwd was. Een schandaal in het victoriaanse Engeland, waar sociale druk weinig ruimte liet aan individuele expressie en liefde.

John Stuart Mill (1806 – 1873)

John Stuart Mill was een Engelse filosoof en econoom. Mill vond vrijheid het belangrijkste dat er is. De mening van 1 persoon is niet minder belangrijk dan die van een hele groep, als die een andere mening heeft. Ook was Mill een groot voorvechtster van vrouwenrechten.

Filosoof, wiskundige, essayist en politiek activist Bertrand Russell is een van de meest markante en veelzijdige intellectuelen van de twintigste eeuw. Russell is uitermate kritisch over religie. 
De argumenten voor het bestaan van God deugen niet en godsdienstige dogma's zijn niet te bewijzen, zo toont hij met zijn zogenoemde 'theepotargument'. Iemand die beweert dat zich tussen Aarde en Mars een theepot bevindt, die je zelfs met de sterkste telescopen niet kan zien, wordt voor gek verklaard. Maar als het in een religieus geschrift zou staan, moeten we het dan opeens wel geloven? Onzin, stelt Russell. Voor hem is er tussen God en deze bovennatuurlijke theepot geen verschil. 
Als filosoof levert hij belangrijke bijdragen aan de logica. De paradox van Russell is de meest bekende. Het klassieke voorbeeld van de barbier uit Sevilla illustreert dit. Stel, een barbier zegt dat hij uitsluitend alle mannen scheert die zichzelf niet scheren. Scheert hij dan zichzelf, of niet? Zo ja, dan scheert hij dus weldegelijk ook mannen die zichzelf scheren. Zo nee, dan scheert hij niet alle mannen die zichzelf niet scheren. Hoe dan ook eindig je in een paradox.  
Naast logicus is Russell een essayist en een uitgesproken politiek activist. Zijn Geschiedenis van de Westerse filosofie is nog steeds een veelgelezen inleiding tot de wijsbegeerte. Albert Einstein roemt de kostelijke frisheid van het werk. In 1950 ontvangt Russell de Nobelprijs voor Literatuur.
Zijn pacifisme brengt hem gedurende zijn lange leven meerdere malen in de problemen. Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog belandt hij vijf maanden in de cel wegens protesten tegen de Britse deelname. In 1967 organiseert hij met Jean Paul Sartre het eerste zogeheten Russell-tribunaal om mensenrechtenschendingen aan de kaak te stellen. Bijzonder aan dit tribunaal, is dat het een initiatief van burgers is. Om het tribunaal te financieren, richt Russell de Russell Peace Foundation op. Ook na zijn dood blijven de Russell-tribunalen voortbestaan.

Betrand Russell

Russell was een Britse filosoof. Hij had weinig op met religie, en vergeleek God met een bovennatuurlijke theepot. Maar behalve denker was hij ook een uitgesproken politiek activist en pacifist: hij zat zelfs even in de gevangenis omdat hij zich uitsprak tegen de Eerste Wereldoorlog.  

Bertrand Russell (1872-1970)

In 1947 publiceert Martin Heidegger zijn Brief over het humanisme, op uitnodiging van de Franse filosoof Jean Beaufret. Heidegger is op dat moment een besmet figuur. In de jaren dertig sympathiseerde hij met de nazi’s. Toch werd zijn kritiek op de moderniteit gretig opgenomen door Franse denkers als Jean Paul Sartre. 
In de ogen van Heidegger heeft de moderne filosofie, en in haar kielzog de wetenschap en techniek, de mens en de wereld uit elkaar gedreven. De mens staat tegenover de wereld. Die wereld wordt vervolgens voorgesteld als een verzameling dingen die wetenschappelijk verklaard en technisch beheerst kan worden.
Neem bijvoorbeeld een rivier. In onze, moderne tijd zien we de rivier als iets dat ons wat kan opleveren. Met een stuwdam kunnen we bijvoorbeeld elektriciteit opwekken. Maar we vergeten dat die rivier ook een meer oorspronkelijke betekenis heeft voor een gemeenschap, die eromheen woont. Voor hen is die rivier geen te beheersen object, maar ten diepste bepalend voor wie ze zijn.
Heidegger spreekt eerder al, in zijn hoofdwerk Sein und Zeit, van ‘zijnsvergetelheid’.  We vergeten een manier van zijn, die voorafgaat aan de technische kijk op de wereld. Namelijk dat we ons niet tegenover, maar in de wereld bevinden. In een even vanzelfsprekende als zinvolle betrokkenheid tot alles om ons heen. Bijvoorbeeld een rivier.
Volgens Heidegger is ook het humanisme onderdeel van die moderne, technische visie, met de nadruk op individuele autonomie, rationaliteit, en maakbaarheid. Heidegger is daarom zeer kritisch over het humanisme.
Maar Heidegger wijst de legitimiteit van de technische of wetenschappelijke blik beslist niet af. Alleen is ze allesoverheersend geworden. In 1947 niet zo’n vreemde opmerking. Twee jaar eerder bleek de verwoestende kracht van techniek, toen een atoombom Hiroshima verwoestte.

Martin Heidegger (1889-1976)

Heidegger was een Duitse filosoof. Omstreden omdat hij openlijk sympathiseerde met Hitler’s ideeën. Toch vormde hij een grote inspiratiebron voor vele filosofen na hem.

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

Strooigoed en pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Grote geesten

Type videos