Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

NOS op 3 legt het nieuws aan je uit, in duidelijke taal, zodat je het nieuws beter kunt volgen.

Programmaheaders

Burgerschap, mediawijsheid, welvaart en samenleving

NOS op 3

Programmalogo's

Naar het YouTube-kanaal NOS op 3

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

We beginnen bij het begin, maar echt het begin: het klimaatverleden. Welkom in de wereld van paleoklimatologie, de studie van klimaatveranderingen in het verleden met behulp van wat de wetenschap in de aardbodem vindt. Gegevens uit miljoenen jaren oude fossielen, sedimenten op land en op de zeebodem en minuscule luchtbelletjes in ijskappen. Die vertellen ons de verhalen over hoe het klimaat in het verre verleden veranderde. Prehistorische bodemschatten. Figuurlijk dan. Ik hoor sommigen van jullie denken: Je zegt het zelf, het klimaat verandert altijd al. Dus waarom maken we ons dan eigenlijk zo druk? Nou, juist vanwege die kennis over het verleden. Vrienden en vriendinnen, dat ga ik jullie uitleggen. Aan de hand van 'informatie vergaard uit jarenlange eenvoudige koolstofdatering'. Hé, Rachel, wel op blijven letten en jij ook. Want om dit goed te kunnen begrijpen, is je besef van tijd essentieel. Als het gaat over klimaatverandering wordt vaak genoemd hoeveel warmer het is geworden sinds de industriële revolutie, zo rond 1850, en waar we eind deze eeuw naartoe bewegen. En als jij nou denkt: zo, da's lang geleden. Of: dat is nog ver weg? Op de geologische tijdschaal, de totale geschiedenis van de aarde, is dat minder dan één keer knipperen met je ogen. Dus laten we even heel ver uitzoomen. De aarde is al 4,5 miljard jaar oud, verdeeld over tijdperken van vele miljoenen jaren, met tussendoor heel veel klimaatveranderingen. Dit is die tijdlijn van het ontstaan van de aarde, het tijdperk het Hadeïcum, tot het nu, het Holoceen. Het is een beetje een ingewikkeld plaatje, dus om het begrijpelijk te maken, gaan we hem even kantelen. Want die tijdperken vormen letterlijk die bodem waar paleoklimatologen naar kijken. In de diepste, onderste lagen vinden ze bijvoorbeeld fossielen van prehistorische pissebedden en andere vage wezens. In de lagen daarboven vinden ze weer dino botten en planten uit die tijd en in de bovenste, meest recente lagen ligt het weer bezaaid met zoogdieren en dus 'informatie uit eenvoudige koolstofdatering'. Deze paleoklimatoloog gaat je uitleggen hoe.
Dit is een boorkern uit de Middellandse Zee van ongeveer 20 à 25 duizend jaar tot het heden. Waar je bovenop kijkt is recent, dat is wat op de zeebodem zien. En dit is wat er verticaal onder zat. Deze kernen zetten we om in monsters. Als we die crushen en zeven, dan kunnen we daar uiteindelijk microfossielen uithalen. En afhankelijk van de soort die we vinden, kunnen wij iets zeggen over de temperatuur rond die tijd of het zoutgehalte. Wij reconstrueren dus temperatuur en CO2. Door het opnemen van CO2 krijgt die microfossiel een bepaalde waarde, afhankelijk van de CO2 in het water. En daarmee kunnen we dus reconstrueren wat de CO2 was in het water door de microfossielen te meten. En daarmee weten we ook wat de atmosferische CO2 was rond die tijd. In mijn onderzoek kijken we naar een periode in het verleden tussen ongeveer 17 en 15 miljoen jaar geleden. In die periode waren de omstandigheden wat betreft het klimaat in het algemeen, maar de CO2 en temperatuur waren vrij gelijk aan wat we verwachten in de komende decennia, dus zo 2040, 2050. Als ik in mijn onderzoek beter ga begrijpen hoe de CO2 en de temperatuur varieert afhankelijk van mekaar, maar ook wat voor invloed dat had op bijvoorbeeld de zeespiegelstijging, dan kunnen we die informatie weer gebruiken om wat te zeggen over de toekomst en de klimaatverandering die wij in de komende jaren gaan krijgen. 
Fascinerend, toch? Al sinds het ontstaan van de aarde is het klimaat heel vaak en sterk veranderd door allerlei natuurkrachten, van extreem heet in het vroegste tijdperk tijdens de vorming van de aarde, met oceanen van lava, tot extreem koud, met zelfs een volledig door ijs bedekte planeet en alles daartussenin. Maar ook op de aarde, zoals wij 'm kennen, als deze blauwe knikker, is het klimaat al meerdere malen drastisch veranderd. Met daarna steeds weer een nieuw geologisch tijdperk. En bij dat switchen tussen de tijdperken zijn er grote biologische veranderingen. Soorten die uitsterven en ook nieuwe die er juist bijkomen. Ik zou hier nog uren over door kunnen praten, maar ik licht twee klimaatveranderingen uit het verleden even uit in het bijzonder, met een reden. De eerste een enorme meteoriet. Of beter, de Chicxulub-planetoïde. Die veroorzaakte de sprong van het Mesozoïcum, de 150 miljoen jaar waarin deze vrienden op aarde rondliepen, naar het volgende tijdperk, het Cenozoïcum. De meteoriet van 11 kilometer breed stortte zo'n 65 miljoen jaar geleden met tientallen kilometers per seconde op aarde neer in wat nu Mexico is. Niet eens de inslag, maar wel de abrupte klimaatverandering die daarop volgde, de inslagwinter, nekte de dino's. De enorme hoeveelheid stof en as die in de atmosfeer werd geslingerd, blokkeerde langere tijd het zonlicht. De aarde koelde af. Planten groeiden niet meer en we weten hoe het met onze vrienden is afgelopen. Want ligt de ene grondlaag nog bezaaid met dinobotten, in de grondlaag daarboven... Niks meer. 
Dan de tweede, de sprong van het Paleoceen- naar het Eoceentijdperk. Het PETM. Een kleine 10 miljoen jaar later, toen het klimaat opnieuw in rap tempo veranderde. Het was toen al een stuk warmer op aarde dan nu, maar in slechts een paar duizend jaar kwam daar nog eens gemiddeld zo'n 6 graden bij. Zo warm, Groenland was ook daadwerkelijk een groen land met tropische regenwouden, krokodillen en zelfs de eerste apensoorten. Geen ijs en een zeespiegel die 60 meter hoger stond dan nu. De oorzaak: een zeer snelle stijging van de CO2-hoeveelheid in de atmosfeer. Over de bron van die CO2 is de wetenschap nog niet helemaal uit, maar een deel is te verklaren door een grote hoeveelheid broeikasgassen uit de zeebodem en Groenland. Toen dat stuk land wegdreef van het Europese continent, scheurde daar de aarde open. Door die extreme vulkanische activiteit kwam er een bom aan broeikasgassen vrij en dat zorgde voor een kettingreactie. Fun fact, even tussendoor: uit al die vulkanen daar is later uiteindelijk ook IJsland ontstaan. Maar laat IJsland nu vooral groen zijn en Groenland vooral ijs. Of ja, nog wel dan, maar dat terzijde. Punt is, na het PETM zag de aarde er opeens overal totaal anders uit. Andere planten, dieren, een hoger zeeniveau, verzuring van de oceanen. Snap je waar ik heen wil? Eerst nog even de laatste paar miljoen jaar in dit geschiedenisboek van de aarde. Het pleistoceen, met daarin meerdere ijstijden waarin het kon vriezen en dooien. En opnieuw en opnieuw en opnieuw en opnieuw. Sterker nog, wij zitten nu nog steeds in de cyclus van wel of geen ijstijd. Het is een natuurlijke cyclus, met dus een zekere regelmaat. Dat heeft te maken met de stand van de aarde ten opzichte van de zon, z'n tilt, de afstand tot en haar baan rond de zon. Maar waarom vertel ik dit? Over een terugtrekkende ijsgrens doet de aarde normaal gesproken zo'n 10.000 jaar. Wat zich nu voltrekt is niet het gevolg van die cyclus waar ik het net over had. Het tempo waarin de ijskappen nu smelten, terwijl de temperatuur nu eigenlijk constant zou moeten zijn, is echt next level. En de zee straks ook. En dat komt dus bewezen door ons, de mens. Door het verbranden van kolen, olie en gas. Die zijn ontstaan door het miljoenen jarenlang platdrukken van de bodem met oud levend materiaal. Vandaar dus ook fossiele brandstoffen. En op dat zwarte goud hebben wij onze beschaving gebouwd. Over prehistorische bodemschatten gesproken. Maar dan nu letterlijk. De afgelopen miljoen jaar volgde het CO2-gehalte in de atmosfeer het ritme van die ijstijden. En kijk nou eens naar dit lijntje, dat zijn wij. En vergelijk dat eens met die natuurlijke regelmaat van de miljoen jaar daarvoor. In andere woorden: dat lijntje is het klimaatprobleem. 
En nu komt alles samen. Want wat hebben wij nou te maken met enorme natuurkrachten als een reusachtige meteoriet of een opengescheurde aardplaat vol lava? Nou, wij, de mens, zitten daar wat betreft impact ergens tussenin. Wij zijn zo'n enorme natuurkracht door die fossiele verbranding. Misschien niet met de impact van één enorme vuurbal, laten we onszelf niet overschatten, maar met 7,9 miljard kleine vonkjes ligt ons tempo van opwarming wel tien keer hoger dan tijdens het PETM. Dus laten we onszelf vooral ook niet onderschatten. Feitje: wij stoten als mensen nu ongeveer 50 keer meer uit dan alle vulkanen op aarde bij elkaar opgeteld op dit moment. Er is zelfs al een naam bedacht voor het nieuwe geologische tijdperk dat zou zijn aangebroken. Het Antropoceen, het tijdperk van de mens.

Klimaatverandering: het klimaat in het verleden

Door grondonderzoek te doen, weten onderzoekers wat de temperatuur op aarde miljoenen jaren terug was. Hierdoor weten we ook dat de aarde warmere periodes en ijstijden gehad heeft. Dit is een natuurlijke cyclus. Maar de huidige stijging is veel extremer dan de natuurlijke regelmaat van de miljoen jaar hiervoor.

De bodem vertelt ons hoe warm het miljoenen jaren geleden was

Het klimaatheden. Hoe staat het klimaat er nu voor? Dat zetten we af tegen wat is afgesproken in het klimaatakkoord van Parijs. En dat is om voor 2050 de stijging van de gemiddelde wereldtemperatuur te beperken tot ruim onder de 2 graden Celsius. Liefst zelfs niet meer dan 1,5 graad. Wordt het warmer dan dat? Dan heeft dat rampzalige gevolgen voor mens en dier. Kom ik op terug. 
Nu is het gemiddeld 1,1 graden warmer op aarde dan voor de industriële revolutie. Hoe we dat nu al merken hoor je zo van NOS-weerman en meteoroloog Gerrit. Eerst de vraag: hoe zijn we hier beland? Het is eigenlijk heel simpel. Doordat we meer CO2 de lucht in pompen en er minder CO2 uithalen. Door verbranding van die fossiele brandstoffen dus. En ontbossing. Ik begin even bij die laatste. Het broeikasgas CO2, koolstofdioxide, is voor bomen wat zuurstof is voor ons. Bomen en planten ademen dus bij wijze van spreken CO2 in. Maar, komt 'ie. Zo'n 10.000 jaar geleden was 57 procent van het bewoonbare landoppervlak op aarde bedekt met bossen. De rest bestond uit grasland of struikgewas en een procentje zoetwater in meren en rivieren. Maar voor onze voedselvoorziening werd landbouw steeds belangrijker. Bossen moesten daarvoor wijken. De aarde heeft daardoor nu een ander gezicht, net als de biodiversiteit. Voorbeeldje. Neem je het totale gewicht van alle landdieren op aarde, dan is 30 procent daarvan mens, 67 procent vee en 3 procent wilde dieren. 10.000 jaar geleden was dat nog 99,95 procent wild. 70 procent van al die wildpopulaties verdween in de afgelopen 50 jaar. Inmiddels is de helft van al het beschikbare land voor de landbouw, en dan vooral voor de veeteelt. Van al die bossen is nu nog twee derde over, een gebied ter grootte van twee keer de Verenigde Staten ging verloren en de helft daarvan, dus een VS aan bos, alleen al sinds begin vorige eeuw. Dat draagt flink bij aan het huidige klimaatprobleem, omdat dus veel minder bomen CO2 uit de lucht filteren.
 Dan die andere. Fossiele verbranding. Begon in Engeland met de ontdekking van steenkool als brandstof, begin industriële revolutie. Dat verspreidde zich als een olievlek over Europa en de VS. En over olie gesproken, dat werd 100 jaar later ontdekt en bleek nog meer energie op te leveren. Tel daar later ook nog gas bij op en je hebt de economische voorspoed van Europa, de VS en later ook Aziatische landen te pakken. Door die industriële revolutie explodeerde de wereldbevolking, zeker als je dat afzet tegen de afgelopen 10.000 jaar. Maar, effe inzoomen. Na de Tweede Wereldoorlog ging het echt hard. Meer dan een verdrievoudiging sindsdien. We zijn gewoon met veel meer en daardoor zagen we ook dit gebeuren met onze consumptie van die fossiele brandstoffen. OK, en waar komt die uitstoot dan vandaan? Zoals je ziet vooral van de industrie, de landbouw, gebouwen en transport. En waar gebeurt dat? Er zijn een paar grootverbruikers die er met kop en schouders bovenuit steken, te verdelen in deze drie grote blokken, te beginnen met China. Dan volgt de VS en daarna komt Europa. En Nederland? Nou, dit kleine blokje, dat zijn wij. Ongeveer 900 terawattuur. Nou, valt eigenlijk best mee toch? Mmm. Bekijk je het per inwoner, dan liggen de verhoudingen ineens heel anders en blijken wij een grootverbruiker. Ook bijvoorbeeld vergeleken met Frankrijk, dat grotendeels draait op kernenergie, dat bijna geen CO2 uitstoot. En kijk gerust even naar de rest. Zet 'm anders effe op pauze. Maar het gaat er natuurlijk ook om wat er in het verleden al was uitgestoten, want daar hebben rijke landen hun rijkdom grotendeels aan te danken. Dan krijg je dit beeld. India en China komen eigenlijk pas net kijken. Historisch gezien zijn vooral de VS en Europa verreweg het meest verantwoordelijk voor het hoge CO2-gehalte in de atmosfeer en dus die 1,1 graden opwarming. Wat we daar nu al van merken? Hier volgt het klimaatbericht met klimaatman Gerrit Hiemstra. 
Normaal breng ik het weer, maar vandaag het klimaat, het gemiddelde over langere tijd. Gemiddeld is het al ruim een graad warmer, in Nederland zelfs al twee graden. En van de wereldwijd warmste 20 jaar ooit gemeten waren er 19 in deze eeuw. Door de opwarming verdampt er meer water en zit er veel meer vocht in de atmosfeer. En op sommige plaatsen is het daardoor ook juist veel droger, terwijl het op andere plekken juist steeds extremer wordt. Vooral de hoeveelheid regen die naar beneden komt, denk bijvoorbeeld aan alle overstromingen wereldwijd. Zoals ook in Limburg, waar deze foto vandaan komt. En natuurbranden zijn er ook, zoals in Australië en Siberië. Ook dat is iets wat vaker voorkomt en waar het echt hard gaat, dat is de Noordpool. Daar is het gemiddeld zelfs al 3 tot 5 graden warmer dan voor 1850. En daardoor smelt het ijs daar in rap tempo. Hier zie je dat in 34 jaar tijd de oppervlakte oud ijs flink is afgenomen. Hoe witter, hoe ouder. Daar zie je 1984 en dit is de situatie in 2018. En ook het landijs op Groenland en Antarctica smelt, waardoor de wereldwijde zeespiegel verder stijgt, zelfs harder dan eerder verwacht, zo meldt het KNMI. Nou, kijken we ook nog even naar het klimaat van morgen. 
Dank je wel Gerrit. Daarover straks meer. Maar we zitten niet stil. Op veel fronten werd het al veel groener en energiebesparender. Denk aan het sluiten van kolencentrales, veel zuinigere of zelfs elektrische auto's, alternatieven voor vlees of het steeds vaker opwekken van stroom met steeds goedkopere wind- en zonne-energie en meer innovatie en bewustwording in het algemeen. Toch kan die bewustwording niet zomaar. Nederland legde 25 jaar geleden als een van de eerste Europese landen een basis voor klimaatbeleid. "Het klimaat gaat veranderen en de gevolgen zijn gevaarlijk." Maar we waren zeker niet de eersten die doorhadden dat er een klimaatprobleem aan zat te komen. De olie-industrie zelf wist het toen al donders goed en is zelfs al meer dan 50 jaar op de hoogte van de schadelijke gevolgen van hun eigen product, fossiele brandstoffen. Onder meer onze eigen Koninklijke Shell en het Franse Total, lieten daar eind jaren zestig al wetenschappelijk onderzoek naar doen. En toen werden ook al de vermoedelijk gevolgen voor het broeikaseffect genoemd. In de jaren tachtig wisten ze het zeker en in 1991 maakten ze deze bedrijfsfilm. 
Maar ondanks dat ging de olie-industrie vooral door met waar het mee bezig was en werkte ook actief klimaatbeleid tegen. 
En wij? Als land scoren we geen voldoende. Ook al liepen we in de jaren negentig nog aardig voorop, van dat beginnende klimaatbeleid is in de jaren daarna weinig meer over. Jarenlang bungelde Nederland onderaan de Europese lijstjes, vooral als het ging om duurzame energie. Inmiddels is er een inhaalslag gaande, vooral door windenergie op zee. Wat betreft CO2-uitstoot staat Nederland nu ergens in de middenmoot. Sinds 1990 is die met 25 procent gedaald. Maar de doelen die we onszelf hebben gesteld, die lijken niet te worden gehaald. En zonder in details te treden geldt dat voor heel veel meer landen. Ondanks gemaakte afspraken, al vanaf 1997 met het eerste klimaatverdrag om uitstoot terug te dringen, het Kyoto-protocol. Kwam niet heel veel van terecht. In 2006 schudde de Amerikaanse oud-presidentskandidaat Al Gore iedereen weer even wakker met zijn film An Inconvenient Truth.
Maar daarna, ondanks torenhoge verwachtingen, kwam er ook weinig concreets uit de klimaattop in Kopenhagen, 2009. 
Maar toen... Parijs, 2015. Daar zou het echt gebeuren.  
En het gebeurt ook. Harde afspraken om ruim onder die twee graden te blijven. Maar critici wijzen op de tekortkomingen. De luchtvaart en de scheepvaart blijven buiten schot. Afspraken zijn niet bindend en landen liggen zwaar achter op koers van hun eigen doelstellingen. De uitstoot is alleen maar verder gestegen en rijke landen blijven meer investeren in fossiele brandstoffen dan in duurzame energie. De VS stapten zelfs even helemaal uit het akkoord van Parijs. Dus er is nog een hoop nodig om dit ingewikkelde vraagstuk op te lossen. Ideetje? Wat als we nou eens massaal gaan thuiswerken, fabrieken minder laten draaien en de meeste vliegtuigen aan de grond houden? Dat hebben we vorig jaar toch al gedaan? Ohja, klopt. En wat heeft dat opgeleverd? 7 procent minder uitstoot dan het jaar daarvoor. Inmiddels ronkt die motor weer volop en is de uitstoot weer terug op het oude niveau.

Klimaatverandering: het klimaat nu

De gemiddelde temperatuur is 1,1 graden warmer dan voor de industriële revolutie. Dat komt onder andere doordat we door verbranding van fossiele brandstoffen meer CO2 de lucht in pompen, terwijl er minder bomen zijn die het weer kunnen opslaan. Klimaatbeleid moet zorgen voor het verminderen van uitstoot, maar niet elk land haalt die doelstellingen.

De invloed van de mens

Het klimaat van de toekomst. 
Het is nu dus gemiddeld ruim 1 graden warmer dan in 1850. 
En afhankelijk van wat er de komende jaren gebeurt, schetst het IPCC vijf mogelijke toekomstscenario's, van de relatief optimistische scenario's met maximaal 1,5 of 2 graden opwarming tot scenario's met 3, 4 of zelfs 5 graden opwarming eind deze eeuw. 
En het tempo waarin het nu gaat, schurkt meer aan tegen die laatste scenario's. 
En waarom ik zei 'relatief optimistisch'? 
Dit gebeurt er als het blijft bij een opwarming van 1,5 graad. 
Zich verder terugtrekkend ijs, een hogere zeespiegel, meer risico op overstromingen, zwaardere stormen, hevigere neerslag, intensere droogte, extremere hitte. 
Ongeveer een miljard mensen, vooral in armere landen rond de evenaar, krijgen eens in de vijf jaar te maken met levensbedreigende hittegolven. 
En 2 graden? 
Dat halve graadje meer klinkt als weinig, maar maakt een groot verschil. 
Het is funest voor de biodiversiteit en een wereld zonder koraal. 
Een noordpool met regelmatig volledig ijsvrije zomers en verder eigenlijk alles wat ik net zei. 
Maar dan een stuk intenser. 
Extreme hittegolven bedreigen dan zo'n 3 miljard mensen. 
En, stel, 4 graden opwarming. 
Volgens het IPCC ook niet ondenkbaar. 
De wereld zal onherkenbaar veranderd zijn. 
Totale ecosystemen storten in. 
De zeespiegel is dan echt een groot probleem. 
Zeker ook voor ons, en zal onomkeerbaar doorstijgen. 
Gebieden rond de evenaar zijn door de hitte onbewoonbaar geworden en de Sahara is zelfs opgeschoven naar Zuid-Europa. 
En meer.
Mogelijke climate tipping points, kantelpunten. 
Bereiken we die, dan heeft de aarde ons helemaal niet meer nodig om verder op te warmen. 
Dat doet 'ie dan voortaan zelf wel. 
De bekendste tipping points zijn het verdwijnen van het ijs op de Noordpool, de Groenlandgletsjer en Antarctica, het verdwijnen van het Amazoneregenwoud en het dooien van de permafrost, de bevroren ondergrond rond de poolcirkel waarin heel veel broeikasgassen liggen opgeslagen. 
Beter laten we het zover niet komen. 
Het goede nieuws? 
Dat hoeft ook niet. Het is 2021. 
Het is nog niet te laat om ons voor de ergste gevolgen van klimaatverandering te behoeden. 
Maar wetenschappers zeggen wel dat hoe langer er wordt gewacht met ingrijpen, hoe korter de tijd waarin dat gedaan kan worden. 
Dat kun je zien in dit model, dat uitgaat van maximaal 1,5 graad opwarming. 
Beetje ingewikkeld plaatje, dus ik pel hem even van af, beginnend bij dit lijntje, en dat ken je. 
Dat is onze CO2-uitstoot tot nu toe. 
Hier zie je hoe snel we onze uitstoot zullen moeten terugdringen om in 2050 op nul uit te komen. 
En ook dat hoe langer daarmee gewacht wordt, hoe minder tijd daarvoor is. 
En ook hoe eerder ermee was begonnen, hoe meer tijd we daarvoor hadden gekregen. 
Acuut stoppen met fossiele brandstoffen kan trouwens niet, want we moeten tussendoor wel de samenleving draaiende houden. 
Dus die 1,5? Dat is een moeilijk verhaal. 
2 graden dan? Daar geldt eigenlijk hetzelfde. 
Er is weliswaar meer tijd, maar ook hier: hoe langer er wordt gewacht, hoe minder tijd om op nul uit te komen. 
Klimaatexperts zeggen overigens dat 2050 eigenlijk al te laat is en dat we moeten versnellen, dus dat 2040 het nieuwe streefjaar zou moeten zijn. 
Maar zolang dit nog de trend is... 
"Shell, het tweede commerciële olie- en gasbedrijf ter wereld, gaat een paar miljard per jaar investeren in duurzame energie. 
Maar het overgrote deel van de 20 miljard aan investeringen gaat naar olie en gas.
'Onze klanten vragen nog steeds om olie en gas. 
En als we daar morgen mee zouden stoppen, zouden ze gewoon naar iemand anders gaan.'" 
Oké, maar wat helpt dan wel? Heus wel wat. 
Er zit zand in de ronkende motor van de Big Oil Companies. 
Een Nederlandse rechtszaak van onder meer Milieudefensie tegen Shell werd wereldnieuws. 
'Voor het eerst in de geschiedenis heeft een rechter geoordeeld dat een grote vervuiler moet stoppen met het veroorzaken van gevaarlijke klimaatverandering.' 
En milieuorganisatie Urgenda won een belangrijke rechtszaak van de Nederlandse staat. 
Die moet nu sneller de Nederlandse uitstoot afbouwen. 
'Ik kan garanderen dat we er alles aan doen om dat doel te halen.' 
En dat een rechter zich daarmee heeft bemoeid, opent volgens kenners ook weer deuren om in andere landen misschien juridisch het een en ander af te dwingen. 
En ook bij steeds meer grote oliereuzen zoals Exxon Mobil en Chevron krijgen zogenoemde groene aandeelhouders meer bijval. 
Tijdens vergaderingen dienen zij verduurzamingsplannen in voor die bedrijven, waar door steeds meer andere aandeelhouders mee wordt ingestemd. 
Ook het invloedrijke Internationale Energieagentschap, de energiedenktank van de wereld, stelt in een rapport dat er gestopt moet worden met investeringen in nieuwe kolen-, olie- en gasprojecten. 
En ook: hoe dan. 
Bijvoorbeeld met energie-efficiëntie, gedragsverandering, elektrificatie, batterijtechnologie, duurzame energie, kernenergie, bio-energie, waterstof, CO2-opslag, infrastructuur, betaalbaarheid, belastingen, investeringen. 
Zeker is dat rijkere landen het voortouw moeten nemen en armere landen moeten helpen. 
En dus die bomen waar ik het over had blijven een belangrijke rol spelen om de lucht te filteren. 
Huidige bossen beschermen, maar ook nieuwe bijplanten. 
Dat gebeurt ook al wel. 
Wat dacht je van de actie Team Trees, gestart door YouTubers MisterBeast en Mark Rober, die 20 miljoen dollar bij elkaar wisten te crowdfunden om 20 miljoen bomen te planten. 
Klinkt inderdaad als veel, maar met 20 miljoen bomen kan je ongeveer Schiermonnikoog vullen. 
Daar zal nog wel heel wat bij moeten. 
En ook heel belangrijk: innovatie. 
Bijvoorbeeld op het gebied van kunstmatige fotosynthese of CO2-filters. 
Die bestaan trouwens al. 
Kweekvlees in plaats van echt vlees. 
Ook zijn er wilde ideeën om zwaveldioxide in de stratosfeer te pompen of snelgroeiende algen op zee te kweken die CO2 opnemen. 
Maar wat zijn de nadelen en de risico's van zulke technieken? 
En de kosten? 
Het gouden ei is nog niet gelegd en dat is er morgen of overmorgen ook nog niet. Dat geldt overigens ook voor die bomen die nog zullen moeten groeien en ook voor het bouwen van eventuele nieuwe kernenergiecentrales of het doorontwikkelen van waterstof als energiebron. 
Kost tijd. Dus voor de korte termijn blijven twee dingen echt over. 
Het terugdringen van die uitstoot dus, en, daar heb je vast ook al van gehoord, klimaatadaptatie, het voorbereiden op en aanpassen aan klimaatverandering. 
Op heel veel fronten overal ter wereld. 
Voor ons specifiek vooral goed voorbereiden op weersextremen. 
En natuurlijk onze strijd tegen het water. 
Goed. Wat vinden we ervan? 
Meer dan driekwart van de Nederlanders maakt zich zorgen voor toekomstige generaties. 
Maar ook driekwart is er positief over dat we in ieder geval deels klimaatverandering kunnen tegenhouden. 
En los van dingen die je kunt doen als minder vlees eten, op energieverbruik letten, minder vliegen, de trein pakken, recyclen etcetera, vroegen we ook aan jullie hoe creatief jullie bezig zijn. 
"Ik maak van lege wijnflessen drinkglazen, zodat mensen het verhaal kunnen delen van wat kan je allemaal doen met afval." 
"Wij maken vlees van krekels en sprinkhanen in Nederland, zoals deze krekelgehaktballetjes.” 
“Ik maak houten producten van lokaal resthout, ik red het van verbrandingsovens en maak er mooie dingen van voor bij jou thuis." 
"Een beweging die kerken inspireert en motiveert om te verduurzamen, zoals tuinen die worden omgezet tot moestuin of zonnepanelen die op het dak komen." 
"Als we onze wc doorspoelen of onze was doen, dan doen we dat met regenwater en zonne-energie die wordt opgeslagen in een accu die ze hier nu op het terrein aan het bouwen zijn." 
In het onderzoek van het CBS waar ik het net over had, staat ook dat ongeveer de helft van de Nederlanders ervoor vreest dat jij en ik klimaatbeleid van bovenaf gaan voelen in onze portemonnee. 
En inderdaad, wie gaat de lasten dragen? 
Linksom of rechtsom gaat dat geld kosten. 
Maar in hoeverre gaan de breedste schouders ook de zwaarste lasten dragen? 
Er zijn nu al mensen die hun energierekening niet eens kunnen betalen, laat staan als er ook nog kosten bijkomen. 
En dan heb ik het niet over wel of geen Tesla kopen of zonnepanelen op je dak leggen. 
Want wat als je nu al amper je auto kunt betalen, of een huurhuis waar je ook nog eens afhankelijk bent van de keuzes van je huisbaas. 
En zo komen bij het grote antwoord op dit grote vraagstuk, dat van boven moet komen. 
En dan bedoel ik de politiek en het bedrijfsleven. 
Regeringen gaan bijvoorbeeld over wetten, subsidies, belastingen, milieuregels en in de industrie en het bedrijfsleven, ook grote vervuilers, zit de kracht van het kapitaal. De top 100 bedrijven in de wereld genereren jaarlijks zo'n 15 biljoen aan inkomsten. 
Dus geld is er echt wel. 
Maar wie gaat dat uitgeven, waaraan en hoe? 
Belangrijk om erbij te vermelden is dat het inderdaad op korte termijn vooral een kostenpost is. 
Maar op de lange termijn is het ook een investering, omdat je nog veel hogere kosten als gevolg van klimaatverandering daarmee kan voorkomen. 
Tot slot nog even dit over de toekomst. 
Deze kubus is zoals je ziet niet zwart wit. 
Naast het wel of het niet halen van de klimaatdoelen blijft het ook vooral een spectrum. 
Elk vakje van deze kubus op de juiste plek beperkt de nadelige gevolgen van klimaatverandering in de toekomst. 
Zo, je hebt nu in elk geval een beknopt overzicht van dit superingewikkelde vraagstuk met zoveel lagen, vragen, mitsen, maren, haken en ogen waar tijdsdruk achter zit. 
De vraag is: zijn wij als mensheid in staat om binnen één generatie met baanbrekende nieuwe technologieën en een compleet nieuwe infrastructuur onze levens revolutionair te veranderen? 
Ohja, dat hebben we nog niet eens zo heel lang geleden gedaan. 
Kijk maar naar dat ding in je hand. 
Of het een eerlijke vergelijking is en of ook dit gaat lukken? 
Oordeel zelf, tieners, twintigers en dertigers. 
Want hoe dit probleem wordt aangepakt bepaalt onze toekomst. 
En die ligt in handen van de veertigers, vijftigers en zestigers die aan de knoppen zitten. 
We gaan het meemaken.

Klimaatverandering: het klimaat van de toekomst

In de toekomst zal de aarde verder opwarmen. Warmt de aarde ‘maar’ 1,5 graad op, dan krijgen we een hogere zeespiegel, meer risico op overstromingen, hevigere neerslag, intensere droogte en extremere hitte. Een miljard mensen krijgt te maken met levensbedreigende hittegolven. Bij 4 graden wordt dit nog heviger en zullen complete ecosystemen instorten. Het terugdringen van onze CO2-uitstoot is een belangrijke maatregel om dit zoveel mogelijk te voorkomen.

De gevolgen van 1,5, 2 of 4 graden opwarming

Ik sta hier aan de rand van Nederland. Ooit was dit de grootste grenspost van Europa en streng bewaakt. "Het douanewerk is nodig, helaas hard nodig." "Gezegd moet dan ook worden, de controle die hier plaatsvindt, dat is pas controle." Maar inmiddels is de boel hier vervallen en loop je zo door. Omdat onze buitengrenzen dankzij vrij verkeer van goederen en personen zijn opgeschoven naar de randen van Europa. En daar, ver weg en buiten ons zicht, is de controle steeds strenger. "Een hek van 40 kilometer." "Illegale en gewelddadige pushbacks." "Opgepakt en terug in zee gedumpt." Hekken worden hoger, migranten beschoten of zonder pardon teruggezet de grens over. Zogenaamde pushbacks, zoals Don meemaakte. 
"Ze (politie) sloegen mensen, ze hebben ons gefouilleerd. Als je geld had, pakten ze dat af, als je een telefoon had ook." 

In deze video maken we ronde langs de randen van ons continent en leg ik je uit waarom ze daar, waar wij het niet zien, migranten terugduwen. 
De Nederlandse grens bewaken, zoals hier vroeger gebeurde, is met 1500 kilometer een uitdaging, maar de grens van een heel continent bewaken, tienduizenden kilometers, is bijna onmogelijk. En toch staat precies dat doel hoog op de Europese politieke agenda, sinds de migratiecrisis van 2015. Meer dan een miljoen vluchtelingen en economische migranten kwamen toen in korte tijd de grens over en inmiddels liggen die aantallen een stuk lager. Maar mensen blijven het stiekem proberen, want vliegen of een veerboot nemen? Dat kan niet. Heeft te maken met deze Europese richtlijn en die maakt vervoersmaatschappijen verantwoordelijk voor het controleren van de verblijfspapieren van passagiers. Er zijn die papieren niet op orde, dan moet de vervoerder de terugreis betalen. Tegelijkertijd worden asielzoekers hier beschermd door twee verdragen. De eerste is de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens en daarin biedt artikel 14 iedereen het recht aan om asiel aan te vragen. En de tweede: het VN-vluchtelingenverdrag, waarin staat dat vluchtelingen niet teruggestuurd mogen worden naar een land waar ze gevaar lopen. Dat is het non-refoulement-principe. En dat is een basisbeginsel in het internationaal recht. Voor de duidelijkheid: je mag als vluchteling asiel aanvragen in de Europese Unie, maar een vliegtuig nemen om te komen, dat gaat niet. En tegelijkertijd mag je als land best een hek bouwen of je grens bewaken. Maar er moet ergens een plek zijn voor mensen om asiel aan te vragen. Dat is de papieren werkelijkheid, nu de echte. Want in plaats van alle asielzoekers opvangen, worden ze steeds vaker teruggeduwd. Zoals in Spanje, waar migranten binnenkwamen op de stukjes Spaans grondgebied Melilla en Ceuta. In plaats van een asielprocedure te starten, werden duizenden mensen teruggestuurd. Dan de zee tussen Libië en Italië, waar migranten worden beschoten door de Libische kustwacht die wordt betaald door de EU. Migranten die uit het water worden gehaald, worden vastgezet en soms gemarteld in detentiecentra tot ze betalen voor hun vrijlating. Verder naar het oosten sleept de Griekse kustwacht migrantenbootjes zonder pardon terug naar Turkse wateren en worden migranten die langs de hoge muren Griekenland binnenkomen alsnog teruggezet de grens over. In Kroatië gebeurt hetzelfde, blijkt uit deze beelden. En aan de grens bij Polen zijn er mensen omgekomen van de kou terwijl ze vastzaten tussen de Poolse en de Wit-Russische grensbewaking. En hoe pijnlijk dat terugduwen is, weet Don. 
"De eerste reis was samen met mijn moeder. We kwamen aan op Samos. En we zagen de politie al in de verte. We vertrokken naar een haven die volstond met politieboten. Ze sloegen mensen, ze hebben ons gefouilleerd. Als je geld had pakten ze dat af, als je een telefoon had ook. Uiteindelijk werden we op een vlot gezet. En de politie startte hun boot en vaarde weg. Op een gegeven moment ging ons vlot lek en kwamen we in het water terecht. Toen verloor ik mijn moeder en nog een andere jongen. Ik heb het er nog steeds heel erg moeilijk mee. Ik slaap 's nachts niet want ik heb hierdoor mijn moeder verloren. De persoon die alles voor mij betekende." 

En deze praktijk aan de grens sleept ook anderen mee in ethische dilemma's, zoals de kapiteins van commerciële schepen. Een Nederlandse boot kwam op zee migranten tegen en moest kiezen tussen hen overdragen aan de Libische kustwacht of ze meenemen naar een Europese haven, wetende dat andere schepen soms een maand op zee dobberen totdat een Europees land de migranten toelaat, zoals deze olietanker overkwam. Een keuze die niet alleen levens beïnvloedt, maar ook kan kosten. Zo becijferde de Britse krant The Guardian deze zomer dat langs de grenzen van de EU in anderhalf jaar tijd veertigduizend mensen zijn teruggeduwd en dat 2000 omkwamen door de gevolgen daarvan. En volgens de UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties, kwamen er sinds 2014 meer dan twintigduizend mensen om langs de Europese grenzen. Ze noemen het de dodelijkste ter wereld. 
Op dat terugduwen van migranten is veel kritiek. Vanuit hulporganisaties: "Wij vliegen rond met vliegtuigen en zorgen dat Europese landen verantwoordelijkheid nemen om mensen in nood te helpen. De volledige opsporings- en reddingszone in Libië en ook de zogenaamde kustwacht is een product van de EU. Dat betekent dat zij geld en materieel van de EU krijgen. En zelfs getraind worden door hen. Dus zij zouden een partij moeten zijn geworden die opsporings- en reddingsmissies doet op een fatsoenlijke manier. Maar ze zijn in iets heel anders geïnteresseerd. Ze zijn totaal niet geïnteresseerd in reddingen op zee. Ze willen alleen maar zoveel mogelijk mensen als ze kunnen terugduwen. Want daar worden ze ook voor betaald." 
En vanuit de Europese Unie: "Het mishandelen van vluchtelingen, asielzoekers en migranten is onacceptabel en illegaal." Maar landen doen het toch.  "Griekenland wil zijn grenzen beschermen. Dat zijn ook de Europese grenzen." En wijst erop dat ze niet alleen hun eigen grenzen bewaken, maar die van de hele Europese Unie. En indirect dus ook deze hier. Tegelijkertijd zitten de opvangcentra in grensregio's overvol, omdat de rest van de EU hun migranten niet wil opnemen. En dat is eigenlijk de essentie van het probleem. Veel EU-landen zeggen migranten netjes te willen behandelen, in verdragen en op persconferenties. Maar in de praktijk zitten ze er niet altijd op te wachten, omdat de opvang geld kost en ze moeten uitzoeken wie er wel en geen recht heeft op asiel. Sommige politici vinden dat asielzoekers simpelweg beter opgevangen moeten worden. "Mensen komen hier niet omdat ze weten dat ze niet worden teruggestuurd, mensen komen hier omdat ze vluchten voor verschrikkingen." En anderen vinden dat we er minder of geen moeten toelaten. "Omdat Nederland opnieuw wordt volgepropt met mensen die hier niets te zoeken hebben. En u laat gewoon de grenzen open en u zegt 'wir schaffen das'. En dat is onverantwoord." En in Denemarken overwegen ze migranten helemaal niet meer toe te laten in hun eigen land en opvangcentra te bouwen in andere landen, zoals in Rwanda. Nederland onderzocht vorig jaar of we die vluchtelingenverdragen niet gewoon kunnen aanpassen, vanuit de gedachte dat ze vlak na de Tweede Wereldoorlog zijn opgesteld en de wereld sindsdien een stuk bereikbaarder is geworden, waardoor mensen uit oorlogsgebieden, maar ook uit arme landen makkelijker hierheen kunnen komen. Toen was de conclusie dat aanpassen niet zoveel zin heeft, omdat al die regels ook al zijn verweven in Europese wetgeving en dat het meer zin zou hebben om met andere landen samen te werken om de problemen op te lossen. Sinds we de grenzen hier niet meer zo streng bewaken, hebben andere landen het werk van ons overgenomen, maar de hulp die ze daarbij krijgen is niet altijd voldoende, waardoor landen aan de buitengrenzen, ver weg, dat op hun eigen manier doen.

Hoe gaan we om met vluchtelingen?

Aan de Nederlandse grens kan je tegenwoordig zo doorlopen, dankzij het vrije verkeer van goederen en personen binnen de EU. Onze buitengrenzen zijn daardoor opgeschoven naar de randen van Europa. Hier wordt steeds strenger gecontroleerd en soms ook gewelddadig opgetreden tegen migranten.

Zo dodelijk zijn Europa’s grenzen

Wat weet jij over Taiwan? 
"Nee, niks." "Taiwan... Ver land?" "Taiwan is een land..." "...een land in Azië volgens mij." "Volgens mij heeft het ook met China te maken." "Azië, een land..." "Een land in Azië." "Ik weet dat het een land is, maar verder eigenlijk ook niet zo heel veel." Ja, daar ga je al. Het eiland Taiwan, vlak voor de kust van China, is helemaal geen land. En o wee als je het wel een land noemt, zoals Fast and the Furious-acteur John Cena per ongeluk deed in een interview. Even sorry zeggen tegen China. 

Geen land dus. Toch heeft Taiwan een parlement, verkiezingen, een leger, een eigen munteenheid, een bloeiende economie en zelfs Taiwanese paspoorten. Dus hoezo geen land? Nou, Taiwan wordt gewoon niet als zodanig erkend door de Verenigde Naties en dat heeft dus alles te maken met China. China zegt: Taiwan is China, maar Taiwan zegt: als Taiwan al China is, dan wel het enige echte China. En als we dan historisch even doorredeneren, de rest van China ook. Nee, het ene China is het andere niet. Maar als dit China vindt dat Taiwan bij hun hoort, waarom walst deze Goliat dan niet gewoon over die kleine David heen? Dat heeft alles te maken met de USA. In deze video leg ik uit hoe dit vlekje op de kaart het strijdtoneel is in de geopolitieke twist tussen deze twee supermachten. Dit moet je weten over Taiwan.

Taiwan is dus een eiland, ongeveer even groot als Nederland en er wonen 23,5 miljoen mensen. De hoofdstad is Taipei. Ken je misschien wel van deze beroemde wolkenkrabber, tot 2007 zelfs het hoogste gebouw ter wereld. Maar om het Taiwan van nu te snappen gaan we eerst terug in de tijd. Eerste bewoners: Taiwanese Aboriginals. En die woonden er nog steeds. Van oudsher is er veel contact met omliggende gebieden, ook met China, slechts 180 kilometer verderop. En dan Europees kolonialisme. Eerst langsvarende Portugezen. Zij noemen het eiland Isla Formosa, dat betekent prachtig eiland. En waarom? Nou ja, hierom. Ook de Spanjaarden melden zich. Maar vooral Nederland krijgt er zo'n veertig jaar lang een koloniale vinger in de pap als de VOC de bevolking aan zich onderwerpt. Tot de militaire leider Koxinga van de Ming-dynastie Nederland eruit trapt en er zijn eigen koninkrijk vestigt. Het is van korte duur. Taiwan wordt ruim twee eeuwen lang onderdeel van het keizerrijk van de Qing-dynastie. En dan komen de Japanners die de macht overnemen tot het einde van de Tweede Wereldoorlog. En nu wordt het echt interessant. Taiwan komt opnieuw in Chinese handen. Binnen de Republiek China van de nationalistische partij de Kwomintang, een militaire dictatuur die de macht claimt over dit grondgebied, maar na de strijd tegen de Japanse bezetter is de Kwomintang ernstig verzwakt. In een burgeroorlog verslaat het Volksbevrijdingsleger van de communisten onder leiding van Mao Zedong de Kwomintang, die geen kant meer op kunnen en zich moeten terugtrekken op het eiland Taiwan. China werd communistisch en volgens mij gingen toen de kapitalisten (nationalisten) naar Taiwan. Dat weet ik ook. Dus dit was de Republiek China en dit is de Republiek China. En op het vasteland roept Mao de Volksrepubliek China uit. Mao wil dan doorpakken en Taiwan definitief inlijven. Maar precies dan breekt er een oorlog uit op het Koreaanse schiereiland. Oost-Azië wordt het strijdtoneel van de Koude Oorlog en dus is Amerika er als de kippen bij om tegen de communisten te vechten. Niet alleen in Zuid-Korea, maar ook op Taiwan, tegen communistisch China. Dus het is de Republiek China tegen de Volksrepubliek China. De militair oppermachtige Amerikanen dwingen Mao om zijn plannen op te geven Taiwan binnen te vallen. Anders krijgt 'ie met die nog grotere reus te maken. 

Waarom Taiwan strategisch zo belangrijk is? Dat vroeg ik aan onze correspondent in China, Sjoerd den Daas. 
"Nou, je kunt het een beetje zien als een vliegdekschip daar voor de kust van China. Een vliegdekschip waarvan de Chinezen vinden dat alleen het Volksbevrijdingsleger daar thuishoort. Men wil daar geen bemoeienis van andere landen. En al helemaal niet de Amerikanen natuurlijk. Het is een vliegdekschip met een levendige democratie, maar ook een hele florerende economie en heel veel hightech bedrijven zitten daar op het eiland. Dus ook technologisch is Taiwan ontzettend belangrijk. 

Er zijn dus eigenlijk twee China's, deze twee. Maar wat vindt de rest van de wereld? Ondanks dat van de Republiek China alleen nog maar dit vlekje over is, behoudt het zijn zetel die het land al had in de VN-Veiligheidsraad. Maar dat verandert als het enorme China van Mao steeds belangrijker wordt op het wereldtoneel en het strategisch allemaal logischer is om de Volksrepubliek te erkennen als het ware China. Op 25 oktober 1971 neemt de VN deze resolutie aan. Ook de VS ruilt de diplomatieke banden met Taipei in voor Beijing. Nog maar een paar kleine landen erkennen Taiwan als het ware China. Maar de rest van de wereld dat graag handel drijft met het grote China, erkent de Volksrepubliek. Status: ingewikkeld. Waar de Volksrepubliek de erkenning van het Westen heeft, krijgt Taiwan de sympathie en militaire steun van de Verenigde Staten. Zo gaat het nu al meer dan zeventig jaar. Maar tussendoor is er wel het één en ander veranderd. Vanaf de jaren 80 is het eerst Taiwan dat een economische groeispurt doormaakt. Ook wordt het een democratie met vrije verkiezingen. Taiwan ontpopt zich zelfs tot het meest progressieve land in de regio. Zo legaliseren ze bijvoorbeeld het homohuwelijk, "...het eerste Aziatische land waar homorechten... Waar het homohuwelijk was." 
En zijn er heel veel vrouwen in het parlement. Een groot contrast met China, dat vooral een autoritair bewind voert met nog altijd Taiwan op hun wensenlijstje. Want Bejing hanteert het 'één China'-principe, dus dat Taiwan gewoon bij hun hoort. Als dat goedschiks niet lukt door de economische banden te intensiveren, dan maar kwaadschiks, is de gedachte daar. In 1996 vuurt het land raketten af voor de kust van Taiwan. Maar dat laat zich niet intimideren en heeft de ruggensteun van de Amerikanen, die als reactie op China ter plekke hun militaire spierballen laten zien. China houdt zich weer even koest, maar ontwikkelt zich in de jaren daarna economisch razendsnel en wordt een grote speler op het wereldtoneel. En had ik al gezegd dat China Taiwan graag wil hebben? "China denkt dat Taiwan van China is en Taiwan is gewoon onafhankelijk." O wee als Taiwan denkt zichzelf onafhankelijk te verklaren. In 2005 neemt China zelfs een wet aan waarin formeel wordt vastgelegd dat als Taiwan dat zou doen, ze militaire middelen in mogen zetten. Maar wederom laat Taiwan zich niet intimideren. Dat lukt ook nog steeds best prima met deze backup. 

Dan de 21e eeuw. Taiwan en China groeien een aantal jaren een beetje naar elkaar toe en halen de economische banden aan. Maar door de jaren heen gaan de Taiwanezen zichzelf steeds meer Taiwanees voelen. In plaats van een soort alternatieve Chinees en vooral de jonge generatie. Zeker als ze zien dat iets verderop Hongkong steeds minder autonoom wordt en steeds meer 
China. 
De vraag is: is Taiwan de volgende? En hoe dan? Vorig jaar nog kwam de Chinese luchtmacht met deze Hollywood-achtige video, waarin gesuggereerd wordt dat Chinese bommenwerpers de Amerikaanse legerbasis op het eiland Guam, niet heel ver van Taiwan, platleggen. In andere woorden: Amerika, we zijn niet meer bang voor jullie. Beter steunen jullie Taiwan niet langer. En dit zei de Chinese leider Xi Jinping dit jaar nog. "De problemen in Taiwan stammen uit een tijd dat ons land zwak was. Dat gaan we oplossen, op weg naar de grote wederopstanding van ons land." Ook laat China steeds vaker provocerend gevechtsvliegtuigen rondom Taiwan vliegen. De voormalig hoogste Amerikaanse militair in Oost-Azië is er zelfs van overtuigd dat China Taiwan zal binnenvallen binnen nu en zes jaar. De Amerikanen zeggen Taiwan te zullen blijven steunen. Trump belde zelfs in 2016 hoogstpersoonlijk met de Taiwanese president en daar was China goed pissig over. Maar Biden zet die lijn door en noemt de onderlinge banden 'rock solid', keihard. Waar gaat dit heen? Wie het weet mag het zeggen. Sjoerd?
 "Ja, waar gaat het heen? De druk vanuit China, vanuit de Chinese bevolking, natuurlijk ook gevoed door de staatspropaganda om iets te doen aan dat 'Taiwanprobleem'. Die neemt al echt toe, maar heeft ook het gevoel dat Amerika langzaam wat zwakker aan het worden is, dus dat het moment om in te grijpen misschien wel veel dichterbij komt. Tegelijkertijd, de vraag blijft natuurlijk: is dat Volksbevrijdingsleger opgewassen tegen de Amerikanen? De Amerikanen die natuurlijk nooit hebben gezegd dat zij sowieso zullen ingrijpen als Taiwan wordt aangevallen, maar alleen al de dreiging dat dat zou kunnen, maakt dat het Volksbevrijdingsleger tot nu toe in elk geval in z'n hok blijft zitten. 

Conclusie: China wil Taiwan. Taiwan wil dat niets, de VS steunt Taiwan. En dus zou dit potentieel wel eens kunnen uitdraaien op een directe confrontatie tussen de twee supermachten van dit moment. Iets om in de gaten te houden.

Taiwan

Taiwan heeft een parlement, verkiezingen, een leger, een eigen munteenheid en Taiwanese paspoorten. China vindt dat Taiwan bij China hoort en de Verenigde Naties erkennen om die reden Taiwan ook niet als land. Toch heeft China Taiwan niet ingenomen. Taiwan speelt namelijk een rol in de geopolitieke twist tussen China en de Verenigde Staten.

Het land dat geen land is

Euthanasie is één van de meest gevoelige en ingewikkelde ethische dilemma's en een discussie zonder eind, waarin twee verschillende opvattingen over leven en dood lijnrecht tegenover elkaar staan. Dat leg ik je uit.
 
Artsen mogen onder strikte voorwaarden een patiënt die ernstig lijdt en een doodswens heeft, helpen met sterven. 
Voor de duidelijkheid: ook voordat de euthanasiewet er was, was er euthanasie en werd het in Nederland onder bepaalde voorwaarden ook al gedoogd en gebeurde het ook stiekem. Dat leidde tot meerdere rechtszaken. De eerste in 1973 als huisarts Truus Postma een dodelijke dosis morfine toedient aan haar doodzieke moeder, die daar meerdere keren om had gevraagd. "Nou, toen heb ik haar omhelsd. 'Mam, het komt nu echt allemaal goed.' En toen heb ik de spuit gegeven. En dat was het." 
Bosma krijgt een voorwaardelijke gevangenisstraf. De zaak is wereldnieuws en betekent de start van de euthanasiediscussie in Nederland. In de jaren erna volgen meer zaken en de rechters doen belangrijke uitspraken die later zullen worden gebruikt bij het vormgeven van die nieuwe euthanasiewet. Maar dat was alsnog heel lastig, want deze hele euthanasiekwestie wordt vanuit twee moeilijk met elkaar verenigbare opvattingen benaderd. 
Heel zwart wit komt het hierop neer. De ene opvatting gaat uit van het recht op zelfbeschikking, een diepgewortelde liberale gedachte. De vrijheid van het individu staat centraal en iemand zou dus zelf moeten kunnen beslissen over leven en dood. De andere overtuiging is vooral religieus van aard. Vanuit de geloofsgedachte is het aan God om te bepalen wanneer er een einde komt aan iemands leven en niet aan de mens. Vanuit dat oogpunt is euthanasie dus een grote zonde. "Eenieder heeft het recht op leven. Dat is een onvervreemdbaar recht. En onze stelling was en is dat dus de mens niet het recht heeft het eigen leven te vervreemden. Kortom, om actieve euthanasie te vragen." Wereldwijd is die laatste opvatting dominant. Bijna overal is euthanasie taboe. Laat staan dat er over een wet wordt gesproken, maar dus niet in Nederland. Volgens het CBS is bijna negen op de tien Nederlanders het erover eens dat euthanasie in bepaalde gevallen mogelijk moet zijn. Ook hier zie je hoe religie een rol speelt in die mening. Maar ook onder gelovigen vindt een meerderheid dat, mede doordat veel christenen euthanasie ook interpreteren als een invulling van het Bijbelse begrip barmhartigheid. Dat je je een beetje ontfermt over je medemens. Anders dan in de rest van de wereld, gaat in Nederland de discussie dan ook niet zozeer over de vraag óf we een euthanasiewet moeten hebben, maar hoe rekbaar die moet zijn. We gaan weer even terug in de tijd, want twintig jaar geleden was dat niet zo. Toen ging het ook hier ondubbelzinnig over wel of niet zo'n wet. Een game changer was een rapport uit 1991 van een speciaal in het leven geroepen onderzoekscommissie die ontdekte dat in Nederland artsen zo'n duizend keer per jaar actief een leven beëindigen zonder dat te melden. Ook lid van die commissie: Els Borst. En eind vorige eeuw vindt er een politieke aardverschuiving plaats in Nederland. Voor het eerst krijgen we een regering zonder christelijke partij. Als Els Borst namens het sociaal-liberale D66 minister van Volksgezondheid wordt, doet zij het voorstel voor de euthanasiewet. "In andere landen gebeurt het ook en gebeurt dat allemaal stiekem. En ik vind dat zoiets belangrijks als het leven beëindigen door een arts, ook al is het op verzoek van de patiënt, daar moet openheid over zijn, dat mag je niet in het donker laten." Met een ruime Kamermeerderheid, 104 stemmen voor en 40 tegen, wordt haar wetsvoorstel aangenomen, tot grote ontsteltenis van de christelijke partijen. "In het donker mag het niet gebeuren en in het licht ook niet." 

Oké. Wat staat er in die wet? Allereerst, euthanasie is ook in Nederland in beginsel nog altijd strafbaar. Dat moet ik even uitleggen. Op grond van artikel 293 van het Wetboek van Strafrecht bega je een misdrijf als je opzettelijk het leven van iemand anders beëindigt. Maar ook als die persoon daar zelf om vraagt. Maximale gevangenisstraf: 12 jaar. Maar puntje 2 van dat artikel biedt een 'tenzij'. Een arts heeft namelijk één uitzonderlijke mogelijkheid waarbij hij of zij bij euthanasie niet strafbaar is, een zogeheten strafuitsluitingsgrond. Maar er moet wel aan zes specifieke strenge voorwaarden worden voldaan. De zes zogeheten zorgvuldigheidseisen. 1: De arts moet ervan overtuigd zijn dat het een vrijwillig en weloverwogen besluit is van de patiënt zelf. 2: Er moet sprake zijn van uitzichtloos en ondraaglijk lijden. 3. De arts moet de patiënt goed informeren over de medische situatie en wat de vooruitzichten zijn. 4. De arts moet samen met de patiënt besluiten dat er geen enkele andere redelijke oplossing is, dus geen enkele andere mogelijke behandeling. 5. Ten minste één andere onafhankelijke arts moet worden geraadpleegd voor een objectieve beoordeling. En tot slot moet de arts de euthanasie zorgvuldig uitvoeren. Alleen als aan al deze voorwaarden wordt voldaan, mag het. Het lijkt zo op het oog een overzichtelijke checklist, maar bij het afvinken komt de arts voor zware dilemma's te staan. 
"Uiteindelijk is het toch aan de arts om te beoordelen of dat inderdaad naar zijn oordeel ook zo is. Ja, dat is steeds per geval dus aan de arts." Is een patiënt wel goed in staat om zelf zo'n keuze te maken? Hoe zit het bijvoorbeeld met dementerende ouderen of bij minderjarigen? En hoe zit het met mensen die niet ziek zijn, maar wel van mening zijn dat hun leven is voltooid en daardoor dood willen? En misschien wel de allermoeilijkste vraag: hoe zit het met psychiatrische patiënten? Ook vaak jongeren. Hoe bepaal je wat ondraaglijk of uitzichtloos lijden is op mentaal vlak? Of dat er geen enkele andere behandeling meer mogelijk is? "Psychiatrische patiënten die ernstig lijden en om stervenshulp vragen, krijgen vaak nee te horen van hun behandelend psychiater." Veel artsen schrikken daarvan terug. Artsen zijn er dan ook niet toe verplicht. In de praktijk wordt een euthanasieverzoek veel vaker afgewezen dan toegekend. Volgens artsenfederatie KNMG zijn er jaarlijks zo'n 68.000 euthanasieverzoeken in Nederland. Slechts één tiende daarvan wordt daadwerkelijk ingewilligd. En in verreweg de meeste gevallen gaat het dan om terminale kankerpatiënten. Maar dat betekent dus dat voor negen op de tien patiënten hun doodswens geen gehoor krijgt. Want één misser als arts en je kunt worden aangeklaagd voor moord. 

Dan het buitenland. Daar wordt de Nederlandse euthanasiewet vaak geïnterpreteerd als het recht om te sterven. Dat klopt dus niet. Maar de kritiek is er niet minder om. "Vrijwel alle kranten in Europa schrijven erover. Volgens het Franse Libération is er euthanasie op doktersrecept te verkrijgen en de Belgische Le Soir stelt dat er voortaan sterfvergunningen worden afgegeven." "Nu al doen wilde verhalen de ronde dat Nederlandse bejaarden naar Duitsland verhuizen omdat ze bang zijn dat ze worden opgeruimd." Soms ook heel extreem. Een Italiaanse minister maakte in 2006 tijdens een radio-interview deze vergelijking "...met nazi-praktijken, tot woede van de Nederlandse regering. 'Een kind dat op de wereld wordt gezet, moet perfect zijn. Als het een ondraaglijke ziekte heeft, moet het maar dood. En ouderen ook. Dat is nazisme.'" 
En in 2012 zei Rick Santorum, toen in de running voor de Republikeinse kandidatuur voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen, dit: "In Nederland dragen mensen armbandjes met de tekst 'ik wil geen euthanasie'. Ze hebben er vrijwillige euthanasie, maar bij de helft gaat het om een onvrijwillige dood omdat ze oud en ziek zijn. Oudere mensen in Nederland durven niet naar het ziekenhuis. Ze zijn bang dat als ze er ziek binnen gaan, ze er niet meer levend vandaan komen." Totale nonsens, maar wel tekenend voor onze internationale reputatie. En dat terwijl we bij andere controversiële liberale beleidskeuzes toch vaak te boek stonden als gidsland. Zo was Nederland in 2001 het eerste land in de wereld waar mensen van hetzelfde geslacht met elkaar mochten trouwen. En decennialang had Nederland als enige een vooruitstrevend cannabisbeleid. En let op: inmiddels wordt het homohuwelijk in al deze landen erkend en als het gaat om het legaliseren en decriminaliseren van wiet, mag in veel van deze landen zelfs nog veel meer dan in Nederland. Maar wat betreft euthanasie loopt de wereld niet zo makkelijk achter Nederland aan. Kort op Nederland volgde wel België met zijn eigen euthanasiewet en een aantal jaren later volgde ook Luxemburg. Maar buiten de Benelux kwamen daar de afgelopen jaren alleen deze landen bij, met ook strengere voorwaarden dan in Nederland. Hoewel er in progressieve kringen ook met veel interesse naar onze euthanasiewet wordt gekeken en er bijvoorbeeld in Spanje en Portugal serieuze gesprekken op gang zijn, blijven we in dat opzicht een vreemde eend in de bijt. 
En zijn we keer op keer weer wereldnieuws. Heel recent gaat de euthanasiediscussie in Nederland over wat te doen met mensen die vinden dat ze een voltooid leven hebben, over ernstig dementerenden en over minderjarigen met telkens weer die internationale media-aandacht. De discussie gaat dus nationaal... "Ik vind dat mensen ten alle tijde zelf moeten kunnen kiezen en als het aan de orde is, dan is er een mogelijkheid." "Nu dreigt dat we de verkeerde volgorde kiezen, namelijk dat we eerst de pil mogelijk gaan maken waarmee mensen een einde aan hun leven kunnen maken en dan pas gaan investeren in een samenleving waarin ouderen erbij horen. Wat mij betreft draaien we die volgorde om." ...en internationaal onverminderd door. "Elk jaar worden er in Nederland de grenzen van euthanasie verder opgerekt, waardoor er steeds weer opnieuw discussie is." Dat die discussie nooit echt af is, dat wist Els Borst twintig jaar geleden ook al. "Is wat u betreft met het aannemen van deze wet de discussie over euthanasie gesloten?" "Ik denk het niet. Er zijn natuurlijk nog situaties, denkt u maar aan een arts die overweegt het leven te beëindigen van een kind wat het zo zwaar en zo moeilijk heeft dat ook de ouders zeggen: kunt u er geen eind aan maken? Dat zijn nog zaken waar we de discussie nog niet over beëindigd hebben." 
Een gesprek waar zij niet meer aan mee kan doen omdat ze zelf onvrijwillig aan haar einde kwam. Op 10 februari 2014 wordt Els Borst in haar eigen huis op brute wijze met messteken om het leven gebracht. De dader, Bart van U., zei te hebben gehandeld in opdracht van God vanwege haar verantwoordelijkheid voor de Nederlandse euthanasiewet. Daar moet bij gezegd worden dat hij door een geestelijke stoornis volledig ontoerekeningsvatbaar was en aan waanideeën leed. Tot zover de discussie. 
Het gesprek over euthanasie gaat door. De wet zal voortdurend worden blijven gewogen en de ogen van de wereld zullen op Nederland gericht blijven.

Euthanasie, de moeilijkste discussie ter wereld

Euthanasie is één van de meest gevoelige en ingewikkelde ethische dilemma's. In deze discussie staan twee principes tegenover elkaar. Het ene is het recht op zelfbeschikking, en dus ook het recht om zelf te bepalen wanneer het leven klaar is. Het andere is het recht op leven, waarbij een mens een leven niet mag beëindigen of hierom mag vragen. Nederland is één van de weinige landen waar euthanasie onder strenge voorwaarden mogelijk is.

Toegestaan in Nederland maar controversieel in veel andere landen

11 september 2001. 20 jaar geleden. Terroristen van al-Qaida kapen die dag in de VS meerdere vliegtuigen met passagiers aan boord. Rond kwart voor negen 's ochtends boort het eerste van die vliegtuigen zich in een van de twee World Trade Center-torens in New York. Vlammen heter dan duizend graden. Dikke, dikke rook. Ongeveer een kwartier later de tweede, in de andere toren. Nog een half uur later nog een crash. 'Er komt rook uit het Pentagon.' Het hart van de Amerikaanse strijdkrachten. Een vierde gekaapt toestel, vlucht 93, crasht in Pennsylvania. Duizenden mensen in de torens kijken de dood in de ogen. 
En dan... Stort de eerste toren in. En dan de tweede. Het is de grootste terroristische aanslag in de VS ooit en kost direct duizenden doden, honderden overlijden later nog aan verwondingen, ziektes door het inademen van giftige stoffen of psychische problemen. Voor veel twintigers en dertigers zijn de aanslagen van 9/11 de eerste grote nieuwsgebeurtenis die ze nog helder bijstaat. De impact daarvan is gigantisch. Twintig jaar later kijken we terug naar de kettingreactie die toen wereldwijd in werking trad. Ook in Nederland. Dit is hoe 9/11 de wereld veranderde. 
En wij beginnen met deze man. Osama bin Laden, want als hij er niet was geweest, was 9/11 ons misschien wel bespaard gebleven. Bin Laden is de oprichter van de islamitische terreurorganisatie Al-Qaida. Een jihadistengroep, die streeft naar een fundamentalistische staat en dus leven volgens de strenge interpretatie van shariawetten. Al-Qaida verafschuwt de westerse levensstijl en wil af van de westerse invloed op islamitische landen. En om dat te bereiken, schuwen ze extreem geweld en onderdrukking allerminst. Bin Laden riep al in de jaren negentig op tot verzet en strijd tegen de invloed van de westerse wereld, vooral van de VS. Want met hun bemoeienis en aanwezigheid in onder meer het Midden-Oosten onderdrukken ze moslims, was zijn overtuiging. In 2001 kaapten zijn Al-Qaida-strijders de vier vliegtuigen in de VS. De rest is geschiedenis. De VS zweert wraak en deze man, president George W. Bush, verklaart: "De oorlog tegen terreur begint met Al-Qaida, maar stopt daar niet". 
Het doel van de VS: Terroristen opjagen, doden en netwerken en overheden die ze steunen ontmantelen. "Ze zijn tegen ons, omdat we in hun weg staan. Ze haten onze vrijheden." Bush valt Afghanistan binnen, waar de Taliban aan de macht zijn en die Bin Laden en andere terreurgroepen een vrijhaven bieden. "Hij kan zich verstoppen of vluchten, maar geen grot is te diep voor de Amerikaanse arm der gerechtigheid." En de Amerikanen zijn niet alleen, want een aanval op één van ons is een aanval op ons allemaal. Dat staat in een artikel van de NAVO, een militair bondgenootschap met op dat moment 19 lidstaten, waaronder ook wij, Nederland. En dus sturen we militaire steun, zoals Tim. 
"Van 2005 tot ongeveer 2012 ben ik bij Defensie werkzaam geweest. Ik denk dat de meeste mensen zich die dag nog heel goed kunnen herinneren. Ik ook. Ik denk dat die dag en de dagen erna bij heel veel mensen invloed hebben gehad op dingen zijn gaan spelen in de toekomst, maar ik wilde wel iets gaan doen met dat gevoel van onrecht dat ik had. In 2009 zijn we uitgezonden naar Afghanistan. Ik kijk daarop terug met een heel trots gevoel dat we onze taken goed hebben kunnen uitvoeren. Dat we er met z'n allen naartoe zijn gegaan en ook met z'n allen weer terug zijn gekomen. In mijn opzicht zijn daar absoluut hele mooie resultaten gehaald. Het is natuurlijk heel erg spannend in hoeverre dat nu bestand gaat zijn in de nabije toekomst. Er is een bepaalde periode van stabiliteit, van rust geweest waarin mensen zich hebben kunnen ontplooien, ontwikkelen. Nee, voor niks is het absoluut niet geweest. 
Wat een korte oorlog had moeten worden, werd een verblijf van 20 jaar. 
Twee jaar na de inval in Afghanistan valt Amerika Irak binnen. Want Bush zegt dat het Irak van dictator Saddam Hoessein Al Qaida-terroristen traint en bovendien dat het land massavernietigingswapens heeft. Samen met de Britten beginnen de Amerikanen aan een duidelijke missie: Hoessein moet weg. "Saddam Hoessein en zijn regime zullen niet stoppen, totdat iemand hem stopt." Maar de eensgezindheid zoals bij de inval in Afghanistan is verdwenen. Niet alle NAVO-landen staan achter de Irak-inval. Ze twijfelen eraan of zo'n grote invasie verstandig is. "Frankrijk betreurt dat deze actie zonder toestemming van de VN genomen is." En er wordt geen enkel massavernietigingswapen gevonden. De VS houdt vol. Deze inval was nodig, verdrijft de dictator en werkt aan een nieuwe regering. "Ladies and gentlemen, we've got 'em." Saddam Hoessein wordt opgehangen en de Amerikanen delen min of meer de lakens uit in Irak. Maar een echt overtuigend plan voor na die inname lijkt er niet te zijn. Er ontstaat een machtsvacuüm. Een land zonder leiding waarvan iedereen een stukje wil pakken. En dat blijkt het recept voor een nog grotere chaos en een burgeroorlog. In het land waar de Amerikanen kwamen om terrorisme de kop in te drukken, gebeurt nu juist het tegenovergestelde. 
Door de enorme puinhoop die is ontstaan tijdens de Irak-oorlog is het land een perfecte voedingsbodem geworden voor terrorisme. Niet in de laatste plaats omdat Amerikanen zich tijdens de oorlog van hun slechtste kant lieten zien. Bijvoorbeeld in de Abu Ghraib-gevangenis. In 2004 doken beelden op van de mensonterende martelingen en vernederingen van Iraakse gevangenen door leden van het Amerikaanse leger. Dat werd door de VS afgedaan als incidenten, maar later werd duidelijk dat dat op veel grotere schaal gebeurde, bijvoorbeeld ook in Guantanamo Bay, waar extreme verhoortechnieken zoals waterboarding van terreurverdachten werden gebruikt. 
Onthoud even die voedingsbodem voor terrorisme, want in 2010 begint de Arabische Lente. Door heel Noord-Afrika en het Midden-Oosten breken dan revoluties uit. Lang niet allemaal met dezelfde oorzaak, maar de kern is hetzelfde. Burgers willen af van corrupte overheden en de elite die al jarenlang in het zadel zit. Ze willen perspectief na jarenlange economische malaise. Geen werk, geen eten, geen drinken. Ook in Syrië, waar dictator Bashar al-Assad die revoluties met extreem geweld de kop indrukt. En op dat excessieve geweld reageren weer gewapende groepen. En zo ontstaat een burgeroorlog. En hoe langer die oorlog duurt en hoe groter de chaos ook wordt, hoe meer rebellen en terroristische groepen richting Syrië komen om te vechten. Ook die goed getrainde terroristen uit de voedingsbodem van Irak waar ik het net over had. Terroristische groeperingen voegen zich samen en hebben één doel: een islamitische staat in delen van Irak en Syrië. Oftewel ISIS. De terreurbeweging wil een kalifaat en gebruikt extreem geweld. Met de VS als continu aanwezige factor, omgeven door verschillende terroristische groepen, lijkt een stabiel Midden-Oosten verder weg dan ooit. Het imago van de VS, nog niet zo lang geleden een onbetwiste wereldmacht, brokkelt langzaam af. We zouden hier liefst nog zoveel meer over vertellen, maar we proberen onze video's waar het kan beknopt te houden. Dus tot zover de internationale militaire kettingreactie. We gaan naar hier, nationaal. 
"Sinds 11 september, de dag van de aanslagen in Amerika, lijken ook in Nederland de tegenstellingen zich te hebben verscherpt. Dichtgespijkerde ramen van een moskee in Apeldoorn als stille getuigen van een brand die is gesticht na de aanslagen in de Verenigde Staten. Ze voelen dat er na 11 september anders naar moslims wordt gekeken." 9/11 zorgde niet alleen voor een kettingreactie aan oorlogen en aanslagen. De invloed daarvan was ook voelbaar hier in Nederland. Op ons leven en hoe er naar elkaar werd gekeken. Soms moeten moslims zich ongewild voor hun geloof verantwoorden, vertellen Hajare en Achraf aan ons. 
S6
00:10:06:07
"Mijn naam is Achraf, ik ben 24 jaar oud. Ik doceer aan de opleiding hbo rechten aan de Hogeschool van Amsterdam en ik ben masterstudenten rechten." "Ik ben Hajare, ik ben 33 jaar oud. Ik ben docent Frans en coach leerlingen op een middelbare school. Ik kan me echt nog wel de les herinneren de volgende dag. Dat we twee minuten stilte moesten houden voor de slachtoffers van 9/11. En het was vooral de tirade van de docent. Onze westerse waarden en normen, zij, jullie, wij. Zou hij mij bedoelen, of... Waarom doet 'ie zo? Hij was heel vriendelijk, maar het was wel veranderd." "Als ik mijn leven zou moeten definiëren, dan is dat inderdaad een kentering in de geschiedenis, maar ook tegelijkertijd een kapstok waar heel veel islamofoben hun opvattingen aan konden hangen." Wat vind jij nou van de aanslagen? "Wat moet ik daarvan vinden? Het wordt niet gevraagd aan Annemieke, of Sjors. Het werd toch echt aan Hajare gevraagd. Ik word daar zo moe van." "Heel erg herkenbaar. Diezelfde loyaliteitsvragen die ook aan mij werden gesteld. En dat ik pas na de aanslagen van 9/11 me eigenlijk wel bewust werd van mijn identiteit, van mijn moslim-zijn. Ik moest mij gaan verdiepen, opeens, in mijn eigen religie, wat ik voorheen eigenlijk niet hoefde te doen. Dus ik was eigenlijk munitie aan het opsparen die ik misschien wel nodig had in discussies over wie ik ben, waar ik vandaan kom, mijn identiteit." 
Een Nederlandse onderzoeker noemt 9/11 een 'focus event' voor Nederland, één van meerdere gebeurtenissen die volgens hem zorgden voor een kritische houding tegenover moslims. Hoewel er soms wordt gesproken over 9/11 als kantelpunt, was er volgens hem daarvoor al een debat gaande over de islam. "VVD-leider Bolkestein wil van het debat over de positie van minderheden een volwassen en robuuste discussie maken." "Ritueel slachten? Ja. Andere zaken? Besnijdenis van meisjes? Nee. Polygamie? Nee, heel duidelijk." In Amerika daarentegen zag die onderzoeker 9/11 als 'shock event', iets dat zorgt voor een radicale ommezwaai. In hun geval ging het over nationale veiligheid. Daar kwam naast de vraag vooral ook de vraag naar boven drijven: Hoe kon dit gebeuren? Westerse inlichtingendiensten waren niet goed genoeg voorbereid. "Het lukte ze niet de puzzel op te lossen." Achteraf bleek dat veel informatie wel bekend was, maar niet op de juiste plek was verzameld. Komt onder andere hierdoor: Vóór 9/11 waren Amerika's vijanden vooral landen. Denk aan de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog of nazi-Duitsland. Diensten waren toen vooral bezig met het materieel waarmee hun vijanden vochten. Hoever komen hun raketten? Winnen onze tanks van die van hun? Maar de controle op terroristen zoals die van al-Qaida ligt anders. Het is een netwerk. Ineens moet je als inlichtingendienst niet kijken naar een land, maar in de hoofden van potentiële aanslagplegers en infiltreren in terroristische netwerken. En die zijn anders georganiseerd dan landen. Met subafdelingen, verschillende leiders en noem maar op. 
En tot slot veranderde er nog iets. Vliegen. Bij de toegangspoorten van vliegvelden wordt strenger gecontroleerd. Je wordt van top tot teen gefouilleerd, soms aan een behoorlijk vragenvuur onderworpen en ook je vloeistoffen moeten voor de veiligheid in van die doorzichtige zakjes door scanners. Al met al een behoorlijke kettingreactie. Sommige dingen waren misschien hoe dan ook wel gebeurd. Anderen zijn direct te linken aan 11 september 2001, toen in Amerika na aanslagen met vier gekaapte vliegtuigen bijna drieduizend doden vielen en vele duizenden gewond raakten.

Hoe 9/11 de wereld veranderde

De aanslagen van 11 september 2001 hebben twintig jaar later nog steeds grote impact. Niet alleen op het gebied van de wereldpolitiek, maar ook in Nederland merken miljoenen mensen de gevolgen - direct én indirect. NOS op 3 legt je uit welke invloed ‘9/11’ heeft gehad op de wereld.

De nasleep van de aanslagen in Amerika op 11 september

De aarde staat in de fik. Hier in Canada bijvoorbeeld, waar het eind juni bijna 50 graden werd. Of neem Siberië. Dat ziet er in de winter zo uit, maar deze zomer zo. Of hier. 
"Terwijl wij hier in Europa te maken hebben met extreme regen en overstromingen, beleeft aan de andere kant van de wereld het westen van de Verenigde Staten een vierde hittegolf van deze zomer." "De vraag is: bereiken we zo langzamerhand een punt dat dit soort steden echt onbewoonbaar worden?" 

Door klimaatverandering komen op steeds meer plekken gevaarlijke hittegolven voor. En niet alleen steeds vaker, ze zijn ook heter. Kunnen we dat wel aan? 
Deze zomer was het iedere maand wel ergens raak. Zoals dus eind juni. Toen bezweken honderden Canadezen door ondenkbaar hete hittegolven, die ook zorgden voor allesverwoestende bosbranden. Dit plaatsje, Lytton, werd in de as gelegd. Zo'n intense hitte zagen we in Canada nog nooit. Die bosbranden wel, maar ook nog nooit op deze manier, zo vroeg in het jaar. Daarna Siberië. Omdat het juist in het verre noorden steeds warmer wordt, ontstaat er ook meer onweer en dus ook meer blikseminslagen. En die veroorzaken op hun beurt ook weer meer bosbranden. En dat heeft flinke gevolgen. In de zomer is het ook in Siberië lekker weer, maar in de winter is het steenkoud en daarom is de bodem daar nooit helemaal ontdooid. Het is permafrost en dat is maar goed ook, want er zit een flinke hoeveelheid van de broeikasgassen methaan en CO2 in opgeslagen. Als die ontsnappen komen de gassen in de atmosfeer, waardoor de aarde verder opwarmt. Maar ook op plekken waar het het hele jaar door heet is, worden dit jaar warmterecords verbroken, bijvoorbeeld in Californië in juli. 
"Het zal extreem, gevaarlijk heet worden." "Het is nog nooit zo heet geweest." 
Of in Oregon, waar het met 46,7 graden vijf graden heter was dan het vorige record. Zulke extreme hitte is een uitzondering. Maar door klimaatverandering wordt de kans daarop wel steeds groter, zegt onder meer het KNMI. Kijk even mee. Je ziet in dit model hoe groot de kans is dat de temperatuur afwijkt van het gemiddelde. De kans op een gemiddelde dag is dus veel groter dan dat het extreem koud of extreem warm wordt. Maar door klimaatverandering schuift dat gemiddelde op. Vergeleken met nu krijgen we dus meer warme dagen en stijgt de kans op extreme hitte. En daarnaast verwacht het KNMI ook dat de spreiding toeneemt. Minder gemiddelde dagen en meer kans op uitschieters dus. Dat er vaker uitschieters zijn, dat weten klimaatwetenschappers wel. En toch schrokken ze zich kapot toen ze de hittegolven in Canada en de VS zagen. Zij dachten dat zulke temperaturen daar helemaal niet konden. 
Op dit moment hebben ze er twee verklaringen voor. 1: Het zou kunnen dat door de opwarming van de aarde hittegolven niet geleidelijk warmer worden, maar dat de hitte boven een bepaalde temperatuur kan ontsporen, bijvoorbeeld door uitdroging van bomen, planten en de bodem. Er is dan geen druppel vocht meer over om de lucht af te koelen en dus kan de warmte zijn gang gaan. Die hitte creëert dus nog meer hitte. Of twee: Puur toeval. Misschien zijn die extreem hoge temperaturen eenmalig en is er helemaal geen verklaring voor te vinden. Waar de klimaatwetenschap wel zeker over is: Door klimaatverandering zijn er vaker hittegolven, veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgassen als CO2. Dat die klimaatverandering ook op koelere plekken te zien is, daar maken wetenschappers zich zorgen over. Want als je een hittegolf van 50 graden Celsius op 50 graden noorderbreedte hebt, zoals in Canada, kan het dan ook op andere plekken in de wereld op diezelfde hoogte? Zoals in Nederland. Sinds de metingen in 1901 begonnen, kwamen er 29 hittegolven voorbij. Dertien daarvan in de afgelopen twintig jaar. Hittegolven komen hier dus steeds vaker voor en ze worden ook steeds warmer. En na 75 jaar sneuvelde in 2019 het Nederlandse all-time hitterecord. Misschien weet je nog. Het werd voor het eerst warmer dan 40 graden of meer. 

Bijna 50 graden in Canada en meer dan veertig graden hier in Nederland. Waar houdt het op? Dat vragen we aan klimaatwetenschapper en NOS-weerman Peter Kuipers Munneke. 
“Waar het ophoudt, dat weet ik eerlijk gezegd niet. Ik denk niet dat het in Nederland 50 graden kan worden, maar bedenk wel: in Zuid-Frankrijk werd het twee jaar geleden 45 graden. Als de opwarming zo doorgaat, dan hebben we in Nederland aan het einde van de eeuw hetzelfde klimaat als nu in Zuid-Frankrijk. Dus die 45 graden, die gaan we deze eeuw in Nederland misschien wel aantikken.” 

Het Rode Kruis noemt hittegolven zelfs de dodelijkste natuurrampen ter wereld, met duizenden doden per jaar, vermoedelijk zelfs honderdduizenden doden. Het Rode Kruis is bezorgd omdat hitte steeds vaker voorkomt in gebieden die daar niet goed op zijn voorbereid. Ook Nederland. Extreme hitte is dus niet alleen desastreus voor de natuur, zeker ook voor de mens. Dat zagen we ook hier. Tijdens een hittegolf in de zomer van 2020 zag je tussen de twee coronagolven nog een duidelijke piek in de sterftecijfers. Hoe goed jij en ik tegen de hitte kunnen, hangt samen met de luchtvochtigheid. Bedenk maar eens, van die klamme warme zomerdagen zijn niet heel chill. Komt omdat je lichaam dan amper kan afkoelen. Hoe we dat doen? Door te zweten. Maar als de luchtvochtigheid en de temperatuur te hoog zijn, kunnen we niet meer zweten. Dat gebeurt als de lucht 35 graden of heter is en de lucht compleet verzadigd is met vocht. Dat is levensgevaarlijk. Na acht uur ben je dood. Vorig jaar werden voor het eerst zulke omstandigheden gemeten in Pakistan en de Perzische Golf. Weliswaar niet langer dan twee uur, maar als de aarde verder opwarmt kan dit vaker voorkomen. Terug naar die hittegolven. Bij de opwarming van de ene graad waar we nu op zitten, komen die extreme hittes zoals in Canada vermoedelijk één keer in de duizend jaar voor. Maar als de opwarming zo doorgaat tot 2 graden, zien we dit waarschijnlijk iedere 5 tot 10 jaar. En daar zit het hem in. Met de huidige wereldwijde klimaatmaatregelen zitten we in 2040 boven die 2 graden. 

Het is dus belangrijk om die opwarming onder de 2 graden te houden. Sterker nog, het zou beter zijn om niet meer dan anderhalve graad opwarming te hebben en dus moeten de klimaatdoelen verder aangescherpt worden. Want zolang we CO2 uitstoten loopt de temperatuur op. Als we stoppen met CO2 uitstoten dan komt er niet meer CO2 in de atmosfeer bij en dus stijgt de temperatuur ook niet verder. Maar hij gaat ook niet dalen. De opwarming van 1 graad die we nu hebben gehad, die kunnen we niet terugdraaien. 

Onomkeerbaar dus. We zullen ons moeten aanpassen. Meer schaduwplekken in steden, meer groen, woningen niet alleen voor de winter, maar ook voor de zomer isoleren en je hoorde Peter net al zeggen: die CO2-uitstoot zo snel mogelijk naar nul. Daarmee pak je het probleem bij de wortel aan. Ik weet het, niet bepaald een vrolijke boodschap. Je zou hier maar iedere dag mee bezig zijn. Peter? 
"Ik put er echt hoop uit dat we controle hebben over hoe ver de temperatuur nog oploopt. We kunnen stoppen met het verbranden van fossiele brandstoffen en eigenlijk hoop ik dat ik over 15 jaar dit filmpje terugkijk en denk: jeetje, waar hebben we ons toen druk over zitten maken?" 
Toch nog een beetje positief dus. Thanks voor het kijken.

Hoe intense hitte ons bedreigt

Door klimaatverandering komen er op steeds meer plekken gevaarlijke hittegolven voor. Daarnaast zijn ze ook heter. Door die warmte en droogte ontstaan er ook sneller bosbranden door blikseminslagen, in Siberië bijvoorbeeld. Het KNMI verwacht dat we meer warme dagen krijgen en dat de kans op extreme hitte stijgt. Ook verwachten ze dat er vaker extreme dagen zullen zijn.

Hoeveel hittegolven kunnen we aan?

Afgelopen tijd werd maar weer eens duidelijk: 'Vele straten, huizen en tuinen zijn ondergelopen.' We zijn een prooi voor het water. 
"Wat ik gisteren meegemaakt heb is dat ik gisteren in een rivier in mijn tuin had, overal water en heel veel huizen zijn echt kapot." Zelfs het leger is ingezet om te helpen. Als we het over de dreiging van het water hebben, hebben we het meestal over de zee. Geef mij dat ding anders even. Maar dit keer kwam de vijand via de rivieren ons land in. Maar wat je niet ziet zijn de overstromingen die er niet waren omdat we de rivieren al meer ruimte hebben gegeven om het water af te voeren. Dat is het goede nieuws. Maar op veel plaatsen had het heel weinig gescheeld of het had er ook zo uitgezien. En dat roept de vraag op: Zijn we klaar voor nog meer gevaar? 

Want kijk, los van die enorme vlek op de kaart van de Lage Landen onder de zeespiegel, zie je dat we vooral ook langs de rivieren kwetsbaar zijn voor overstromingen. We zijn namelijk het doucheputje van Europa. Dit is het volledige stroomgebied van de Maas, waarin uiteindelijk allemaal kleine riviertjes samenkomen met vooral heel veel regenwater uit de Ardennen en Noord-Frankrijk. En dit is het stroomgebied van de Rijn met vooral regenwater uit Duitsland en smeltwater uit de Alpen. En dat moet allemaal naar zee via onze dichtbevolkte delta. Soms met grote bakken tegelijk. Het ging al een keer vreselijk mis bij de Maas en helemaal niet zo lang geleden. Halverwege de jaren negentig. Eind december '93. In Noord-Frankrijk en de Belgische Ardennen regent het uitzonderlijk hard en lang. En ja, dat water moet via de Maas naar zee. Het water staat extreem hoog en de rivier treedt op meerdere plekken in Limburg buiten zijn oevers. De regio's Roermond en Venlo worden zwaar getroffen door overstromingen, maar vooral de dorpen Gennep, Itteren en Borgharen. "Grote problemen worden verwacht bij Itteren. Op de weg naar de wijk stond gisteravond het kolkende water tweeënhalve meter hoog." En een jaar later opnieuw. Januari 1995, weer Limburg, maar ook verderop. "De hoge waterstand in Gelderland is een regelrechte bedreiging geworden voor tienduizenden mensen." In de regio Rivierenland worden een kwart miljoen mensen geëvacueerd. "Wat betekent dat voor die beesten?" "Die hebben allemaal stress, hoor. De helft van de melk minder." Als de dijken het begeven, waar het op lijkt, komen veel plaatsen in de Betuwe, Bommelerwaard en het Land van Maas en Waal tot wel vijf meter onder water te staan. Zo hoog dus: de eerste twee verdiepingen van je huis onder water. Maar dat gebeurt net niet, want de dijken houden het. Maar de watersnood van de jaren negentig is een keiharde wake up call. 

Dijken in het rivierengebied worden versneld versterkt en langs de Maas komen op bepaalde plekken nieuwe dijken in het Deltaplan Grote Rivieren. Maar je kan niet tot in den treure dijken blijven bouwen of versterken. De Maas, maar ook de vertakkingen van de Rijn, dus de Waal, de IJssel, de Nederrijn en de Lek moeten vooral grotere hoeveelheden water kunnen afvoeren. En dat vergt een andere aanpak. Ze hebben meer ruimte nodig. We starten twee programma's: Ruimte voor de Rivier en Maaswerken. Op deze plekken zijn sinds de jaren negentig maatregelen getroffen, bijvoorbeeld door de dijken te verleggen. Door ze landinwaarts te verplaatsen worden de uiterwaarden breder. Dat zijn de gebieden tussen de rivier en de dijk die in principe droog liggen, maar vol mogen lopen bij hoogwater. Hoogwatergeulen, een extra vertakking graven voor de rivier met twee extra dijken eromheen. Zo wordt een deel van het water via een andere route afgevoerd. Waterberging, tijdelijk overtollig water opslaan in laaggelegen gebieden. Dit is nodig als de stormvloedkeringen gesloten zijn en het water verder nergens heen kan. Of zomerbedverlaging. Heel simpel, de rivierbodem wat dieper graven, dan kan er meer water door. En zo zijn er nog meer manieren om de rivier meer ruimte te geven. Al dit soort werken worden gecombineerd met een nieuwe inrichting van het landschap. Denk aan nieuwe natuur of recreatiegebieden. En, belangrijk: naast nieuwe maatregelen zullen we vooral ook oude dijken moeten onderhouden. Een monsterklus, maar met extremer weer op komst, des te urgenter. 

En heeft die ruimte voor de rivier zich al uitbetaald? Yep. Sterker nog, dit is een spiksplinternieuw natuurgebied in de Maasvallei bij Ooijen. Het laatste pronkjuweel van de Maaswerken werd vorige maand geopend. Inmiddels staat 'ie nu met zijn poten in de modder, maar dit stond dus midden juli, tijdens die overstromingen, helemaal onder water. Doordat het Maaswater hierin kon stromen, stond het water verderop in het dichtbevolkte Venlo 30 centimeter lager. Scheelt nogal. En op nog veel meer plekken hielden ze het droog dankzij die Maaswerken, maar niet overal ging het goed. Het dorp Bunde bij Maastricht werd geëvacueerd vanwege kwelwater. Dat is water dat zich door de bodem onder een dijk door perst. In heel Limburg moesten uiteindelijk 10.000 mensen hun huis uit, op de vlucht voor het water. Valkenburg veranderde in een rampgebied en het is maar de vraag of die wel voorkomen had kunnen worden, zeggen experts. In de Ardennen viel in 36 uur evenveel regen als normaal gesproken in twee maanden. Daardoor stroomde er zoveel water door het kleine riviertje de Geul dat dit kon gebeuren. En daar zit het 'm in, die gigantische hoeveelheden water, die kon de brede Maas al bijna niet aan. Maar mede dankzij de maatregelen ging het net. Waar het met name misging zijn de zijrivieren van de Maas. In die zijrivieren is vaak helemaal geen extra ruimte om te geven aan een bassin of aan een geul. En dan krijg je dus dit. 

Veel andere plekken blijven dus wel droger dankzij de inspanningen van de afgelopen jaren, maar veel mensen die in de buurt van de Maas wonen, zijn door het oog van de naald gekropen en aan een grotere ramp ontsnapt. Het is dat snel de zon weer ging schijnen, maar het had maar één dag extra hoeven regenen, en dan... Een scenario waar veel Limburgers liever niet aan denken. Niet voor niets worden nu na deze overstromingen alsnog op zeventien zwakke plekken de dijken en kades versneld aangepakt. Maar als daar dus kennelijk eerst een ramp voor nodig is, kan je je afvragen: Doen we wel genoeg? Die vraag leggen we voor aan overstromingsdeskundige Nathalie Asselman. 
"We hebben in het verleden dus met Maaswerken al een hele hoop gedaan, maar het is niet zo dat we toen dachten: Klaar, achteroverleunen. Ik denk zeker dat deze gebeurtenis een aanleiding gaat zijn om nog eens kritisch te kijken naar alle klimaatmodellen die we hebben. Misschien toch dingen over het hoofd gezien. Wat kunnen we hiervan leren, zeg maar? Er is echt reden om er nog eens kritisch naar te kijken. Maar daarnaast is het gewoon belangrijk om te realiseren dat we kunnen proberen met maatregelen de kans zo klein mogelijk te maken. Maar de kans op een overstroming wordt nooit nul en dat is onwijs vervelend. Maar het is helaas niet te voorkomen. 

Even over dat extreme weer. Door een zeldzame samenloop van weersomstandigheden bleef het boven delen van Duitsland, België en Nederland non-stop regenen in heuvelachtig gebied waar het water niet goed weg kan en meteen het laagste punt opzoekt, waar vaak stadjes en dorpen liggen. Vooral in Duitsland en België voltrok zich zo een ramp met veel schade, maar vooral veel doden tot gevolg. Roept de vraag op: is dit extreme weerfenomeen klimaatverandering in de praktijk? Angela Merkel legde tijdens haar bezoek aan het rampgebied duidelijk die link. We vroegen het onze eigen kenner Peter Kuipers Munneke. 

Klimaatverandering zorgt ervoor dat extremen extremer worden, dus hittegolven worden heter, droge periodes worden droger en natte periodes, die worden natter. En dat heeft er alles mee te maken dat als het warmer wordt, er meer verdamping is. Dus als je een droge periode hebt met flink wat verdamping, wordt zo'n droge periode droger. En als je regenval hebt, kan er veel meer vocht in de lucht zitten, waardoor de regenval ook zwaarder wordt. En we weten uit metingen dat voor elke graad dat de temperatuur stijgt, de hoeveelheid regen bij zware buien met ongeveer 10 tot 15 procent toeneemt. In de toekomst verwachten we dat de temperatuur nog verder gaat stijgen en dat betekent dat we dit soort extreme gebeurtenissen steeds sneller opeenvolgend gaan zien. 

Het is niet leuk, maar we zullen met extremer weer moeten leren leven en dus ook met meer water. En dat betekent ook meer dan alleen dijken versterken of de rivieren meer ruimte geven. Dat weten ze in Duitsland ook. "We moeten sneller handelen in de strijd tegen klimaatverandering. Maar de tweede les is dat we ons vooral ook sneller en beter zullen moeten aanpassen." 
Adaptatie, aanpassen dus aan de effecten van klimaatverandering. Denk bijvoorbeeld aan manieren om het regenwater op te vangen waar het valt, of manieren waarop landbouw kan bijdragen aan watermanagement, geavanceerde waarschuwingssystemen, goed uitgedachte evacuatieplannen. Hier ga ik je even onderbreken, want klimaatadaptatie, dat is een video op zich. Maar no worries, die hou je natuurlijk van ons tegoed.

Hoe beschermen we ons tegen overstromende rivieren?

Als het hard regent in de Franse en Belgische Ardennen en in Duitsland, krijgen de Nederlandse rivieren zoals de Maas veel water te verwerken. Soms is dit te veel in korte tijd. Al dit water moet naar zee door ons dichtbevolkte land. Door middel van dijken en ruimte voor de rivier, bijvoorbeeld met uiterwaarden, wordt geprobeerd om overstromingen zoveel mogelijk tegen te houden.

Nederland is het doucheputje van Europa

Wat was er eerst, de kip of het ei? Met die vraag houdt de mens zich al duizenden jaren bezig, van filosoof Aristoteles tot natuurkundige Stephen Hawking. En met succes, want dankzij de evolutietheorie zijn wetenschappers heel zeker: "Het ei kwam eerst. Het werd alleen gelegd door een vogel die geen kip was." Al zijn er natuurlijk ook mensen die zeggen... Nee, wacht, daar gaan we het in deze video niet over hebben. Want deze video gaat niet over of de kip of het ei eerst was, maar over welke kip er in het ei zit: een mannetje of vrouwtje. Een uitkomst van levensbelang, omdat een haantje (man) geen eieren legt en een hennetje (vrouw) wel. Dus willen kippenboeren een vrouwtje. En die haantjes dan?
 
"Ik weet niet meer precies hoe het zit." Je weet niet wat ermee gebeurt? "Nee." "Die worden toch gewoon geslacht voor vlees?" "Vast iets ergs, anders zullen jullie dat niet vragen denk ik." "Ook nooit over nagedacht eigenlijk, nee. Nee, ik ook niet." 
Kleine spoiler: Het loopt jaarlijks met 40 miljoen haantjes in Nederland slecht af, al is er ook steeds meer hoop voor de haan. "De motie Beckerman-Vestering over een verbod op het doden van haantjes. Wie is voor deze motie?" 

We beginnen bij het eierschap in de supermarkt, waar voor jou als consument veel keus is. Wit of bruin, scharrel, vrije uitloop of biologische eieren. Het heeft allemaal invloed op het leven van de kip. Bijvoorbeeld of ze met vijf of negen kippen per vierkante meter zitten, wel of geen daglicht zien en wat voor soort voer ze krijgen. Al die eieren komen van de vrouwelijke legkip. En dat is weer een ander kippenras dan de vleeskip. Die worden gefokt en gehouden voor, de naam zegt het al, hun vlees. Het worden ook wel vleeskuikens genoemd die na zes tot tien weken worden geslacht en dus überhaupt niet oud genoeg worden om zelf eieren te leggen. Daar maakt het geslacht niet zoveel uit. Ook haantjes van vleesrassen kunnen worden vetgemest. Het probleem voor de haantjes zit 'm dus echt bij de legrassen die er zijn voor jouw eieren. En een haantje, die legt ze niet.
 
Al die kippen leven op 2000 bedrijven in Nederland. Het zijn er samen 100 miljoen, waardoor er op veel plekken in ons land meer kippen leven dan mensen. De Nederlandse pluimveesector is hoogontwikkeld en enorm gespecialiseerd met losse bedrijven voor het fokken van kippen, het uitbroeden van de eieren, het grootbrengen van de kippen en het houden van ofwel vleeskuikens, ofwel leghennen. OK, dus waar blijven dan die haantjes? Daarvoor moeten we naar het begin van de keten. De broederij, waar ze eieren met daarin de legkippen machinaal uitbroeden. De helft bevat een mannetje en de andere helft het zo geliefde vrouwtje. Dus worden kuikens na het uitkomen gesekst. Klinkt een beetje vreemd, maar is echt een kunst. Door te kijken naar de vleugelveren, bepaalt een sekser razendsnel of het om een haantje of een hennetje gaat. Zijn de veren even lang, dan is het een mannetje en zit er verschil in de lengte, dan is het een vrouwtje. En voor de helft van die kuikens, de haantjes, stopt het leven daar na één dag. Elk jaar worden er zo 40 miljoen haantjes in Nederland vergast en als diervoer verkocht, bijvoorbeeld aan dierentuinen. Sommige landen kiezen voor een andere methode, de shredder. Het is nogal een contrast met het klassieke beeld van een paar kipjes en een haan op het erf, dus hoe is die keten zo geworden? Het heeft alles te maken met efficiëntie, want na twee wereldoorlogen en veel honger besloot de overheid dat voedsel goedkoper en op grote schaal geproduceerd moest worden. En kippen broeden werd een vak. Miljoenen kippeneieren gaan er elk jaar in ons land de broedmachines in. Dankzij die efficiëntie werd honger iets van vroeger, voedsel goedkoper en ontstond die harde zakelijke wereld van de mensen waarin de haantjes om economische redenen minder gewenst zijn. Ze eten maar voedsel en leggen geen eieren. Ook bij andere diersoorten zijn de mannetjes het bokje, zoals bij stieren en bokjes, die geen melk geven en waarvan het vlees niet populair is. 
Terug naar het doden van die eendagskuikens. Lang was er geen haan die ernaar kraaide. Maar in de loop der tijd ontstaat er steeds meer ongemak over. Een aantal dierenartsen maakt bezwaar en dierenwelzijnsorganisaties noemen het onethisch. Dus volgt er in 2008 een onderzoek naar de alternatieven. Eén daarvan is het bepalen van het geslacht als de kip nog in het ei zit, al was het op grote schaal uitvoeren daarvan toen wel een heel futuristisch idee, maar inmiddels niet meer. 

Dit is een machine waarmee je van broedeieren het geslacht kan bepalen. Hier komen de eieren de lopende band binnen en in dit station gaan we een heel klein sampletje, een klein monstertje uit dat ei halen. Een druppel vloeistof halen we eruit. Daar zit een stof in die verschilt tussen mannetjes en vrouwtjes. Dus wij weten op basis van het druppeltje: dit is een mannetje of vrouwtje. Het gaatje dat we in het ei maken, dat is echt maar iets meer dan een millimeter groot. En dat maken we ook eigenlijk gelijk weer dicht nadat hij open is geweest. Dus dat dat ei merkt er eigenlijk niet veel van. Wat we dan doen, hier zitten stempelaars en die stempelen een ei roze of blauw, mannetje of vrouwtje. Dat kun je zien, deze is gestempeld. Het is een mannetjesei. En hier kun je de vrouwtjeseieren zien. Dat betekent dat we die uit kunnen laten komen en deze zullen nooit uitkomen. Dit is een hele bijzondere techniek. Uit Zuid-Amerika, Zuidoost-Azië, de VS is er heel veel interesse in dit onderwerp. 

En er zijn nog een paar Nederlandse en Duitse bedrijven waarvoor geslachtsbepaling inmiddels een eitje is. De Dierenbescherming noemt dat een mooie stap, maar wijst ook op de alternatieven, zoals de haantjes van legrassen wel gewoon laten leven en hun vlees verkopen. Het komt ook wel voor, maar op kleine schaal, omdat de kosten voor al dat extra hanenvoer hoger liggen. 
"12 weken of één dag. Wat maakt dat nou eigenlijk uit?" "Wel leven of geen leven, dat is het verschil." En de consument moet dat wel willen betalen. "Ik zou wel extra betalen." "Ik zou dat wel doen. Ja, ik vind dat heel belangrijk om daaraan bij te dragen." "Liever dat ze vrij rondlopen natuurlijk." "Stel, ik zou 1 euro extra moeten betalen voor een pakje, doosje. Dan zou ik dat er wel voor overhebben denk ik." 

Daarmee zijn we terug bij de supermarkten. Een aantal ketens verkoopt inmiddels al de iets duurdere eieren zonder kuikendoden. Daarmee volgen ze de Duitse supermarkten. En Duitsland speelt een belangrijke rol in dit verhaal. En die begrijp je als je ziet waar de Nederlandse eieren belanden. Twee derde gaat naar Duitsland en daar is het doden van eendagskuikens vanaf volgend jaar verboden. Duitse supermarkten zijn er als de kippen bij. Dus moeten Nederlandse pluimveehouders zich nu al aanpassen als ze straks aan Duitsland willen verkopen. In Nederland is het nog niet zover, maar nu geslachtsbepaling op grotere schaal wordt ingezet, vindt ook Den Haag dat het tijd is voor een verbod. "De motie Beckerman-Vestering over een verbod op het doden van haantjes. Verbod op haantjes, PVV? Voor, ja. Dan is de motie aangenomen." 
De minister moet daar nog mee aan de slag en dus ligt de bal voorlopig nog bij de consument en is het afwachten welke eieren ze kiezen voor hun geld.

De harde wereld achter jouw ei

Hanen leggen geen eieren en zijn dus nutteloos voor boeren die legkippen houden. Hierom wordt er bij kuikentjes gekeken of het een mannetje of vrouwtje is. Voor de haantjes loopt het niet goed af. Elk jaar worden er zo 40 miljoen haantjes in Nederland vergast. Maar er lijkt verbetering aan te komen, met een machine die al in het ei kan bepalen of het ei een mannetje of een vrouwtje wordt.
Let op: sommige beelden kunnen als schokkend worden ervaren.

Wat gebeurt er met mannelijke kuikens?

1 juli is de dag van Keti Koti, ketenen gebroken in het Surinaams. De dag waarop in 1863 21 vreugdeschoten klinken in Paramaribo en Willemstad, waarmee tot slaaf gemaakten formeel vrij worden verklaard. Al komt echte vrijheid voor velen pas later, straks meer daarover. Maar 1 juli is de dag die draait om herdenken en vieren.
Deze video gaat over het Nederlandse trans-Atlantische slavernijverleden en ik leg je uit, met wat hulp van Cheryl, wat excuses daarvoor zou betekenen. 

Het is een erkenning van leed wat is aangedaan van een hele zware, duistere periode voor heel veel mensen. 

Eerst die geschiedenis. Twee eeuwen waarin Nederland 600.000 tot slaaf gemaakte mensen uit Afrika verhandelde. Die handel neemt flink toe in de zeventiende eeuw, nadat de WIC, de West-Indische Compagnie, een deel van Brazilië inneemt. Daar hebben de Portugezen plantages laten aanleggen die met Afrikaanse dwangarbeid worden bewerkt. Nederland neemt dat over en richt langs de Afrikaanse westkust posten in voor de handel in mensen, met fort Elmina in het huidige Ghana als hoofdkwartier. Mannen, vrouwen en kinderen worden gevangengenomen en de handelaren verkocht aan de Nederlanders. Ze worden gebrandmerkt met het WIC-logo en op schepen geladen. En dit is nog maar het begin, want wat volgt is een maandenlange oversteek dicht op elkaar gepakt in een bloedheet ruim. Mannen worden vastgeketend, eten en drinken is er nauwelijks en één op de acht overleeft de overtocht niet. Wie de reis wel overleeft, staat een leven lang hard werken te wachten op plantages, schepen of in huishoudens, vaak onder onmenselijke omstandigheden. 
Tegen die slavernij is altijd verzet geweest. In Haïti breekt een revolutie uit, waarbij de republiek uiteindelijk onafhankelijk wordt en op Curaçao leidt de tot slaaf gemaakte Tula een opstand waarbij duizenden weigeren nog langer te werken op plantages. De marrons van Suriname vluchten de bossen in en stichten de dorpen van waaruit ze plantages overvallen en andere bevrijden. Ook in Nederland is er in die tijd kritiek op de slavernij en het racisme wat het mogelijk maakt. Er volgen petities, boeken en er worden clubs opgericht om de slavernij te stoppen. En één club heeft waarschijnlijk de langste verenigingsnaam ooit: De vereniging tot uitgave van het tijdschrift Bijdragen tot de kennis der Nederlandsche en vreemde koloniën, bijzonder betrekkelijk de vrijlating der slaven. Hun tijdschrift en het verzet in de koloniën, de verenigingen, het verhoogt allemaal de druk op politici om slavernij af te schaffen en andere landen doen dat al. Nederland volgt als één van de laatste. 1 juli 1863 wordt slavernij formeel verboden in Suriname en op de Caribische eilanden. Maar in de praktijk moeten velen verplicht op dezelfde plek blijven doorwerken. In Suriname tien jaar lang, waardoor echte vrijheid er pas in 1873 volgt en op sommige plekken nog later. Compensatie komt er alleen voor de voormalige eigenaren, terwijl diegene die voor ze moesten werken hun leven uit het niets moeten opbouwen, waarin 1 juli voor velen een belangrijke dag wordt. 
"Op het Oranjeplein in Paramaribo hebben honderden Surinamers op plechtige wijze de emancipatiedag gevierd. De dag waarop honderd jaar geleden de slavernij werd afgeschaft." Ook hier in Nederland wordt op steeds meer plekken gevierd en herdacht, zoals door Cheryl. "Keti Kot betekent voor mij vrijheid, vrijheid van mijn voorouders, van mijn betovergrootmoeder. Zij was een tot slaaf gemaakte, ze is in 1848 geboren. Vrijheid van 400 jaar onderdrukking, maar ook vrijheid voor mezelf, dat ik kan zijn wie ik ben vandaag de dag." 
Dat herdenken en vieren, dat gebeurt elk jaar, maar dit jaar is bijzonder omdat er in Amsterdam excuses klinken. Niet namens individuele burgers, maar namens het stadsbestuur vanwege de rol die het speelde tijdens de slavernij waar de stad vorig jaar al onderzoek naar liet doen en waaruit bleek dat Amsterdam "...langdurig betrokken was bij de organisatie van slavenhandel en slavernij." 
Sporen van die betrokkenheid zijn nog altijd zichtbaar, zoals de grachtenpanden die werden gebouwd met geld verdiend aan de plantages. 
“Dit is een goed voorbeeld. Vandaag de dag de burgemeesterswoning, maar in de zeventiende eeuw woonde hier Paulus Godin, bewindhebber van de West-Indische Compagnie en ook echt heel direct betrokken.” 

Naast de huidige bewoner van het pand, Femke Halsema, overweegt ook de burgemeester van Rotterdam excuus en die vindt dat ook de landelijke politiek stappen moet zetten. “Ik roep daartoe dan ook het kabinet op dit gebaar te maken.” 
In een paar andere landen werd het woord excuus eerder uitgesproken, zoals in Benin, Ghana en de VS. "De Senaat maakt vandaag unaniem excuses." En in Engeland deden de steden Londen en Liverpool het. In 2001 sprak een Nederlandse minister namens de regering al diepe spijt, neigend naar berouw uit en in 2013 werd dat "Diepe spijt en berouw over hoe Nederland is omgegaan met de menselijke waardigheid." Maar excuses komen er voorlopig niet volgens Rutte. 
"Dat vind ik nogal wat om te zeggen 'Ja, maar er nog eens op terugkijkend, mijn voorgangers hebben dat toen fout gedaan en daar bied ik dan excuses voor aan.' Als kabinet hebben wij niet besloten om die excuses te maken." 

De meerderheid van de Nederlandse bevolking, 55 procent, is ook tegen het maken van excuses, blijkt uit een peiling van I&O Research. 31 procent vindt dat de excuses er wel moeten komen. Dus ik geef je de argumenten van beide kanten. Tegenstanders vinden vooral dat je de mensen die nu leven niet verantwoordelijk kunt houden voor de acties van vorige generaties. 

"Ik vraag me af wat wordt opgelost daarmee." "Waar houdt het dan op?" "Nee, ik vind niet dat we dat hoeven te doen." "Je kan er nu geen sorry meer tegen zeggen, want het is gebeurd." Het is te lang geleden en alle direct betrokkenen zijn inmiddels al dood. Daarnaast vrezen ze dat het einde zoek is als er excuus komt voor de slavernij. Want in Nederland is veel meer gebeurd wat nu niet meer zou kunnen. En je zou dan in theorie voor talloze dingen excuses kunnen gaan maken. Voorstanders noemen vooral de erkenning van aangedaan leed als de belangrijkste reden. "Het zou toch wel op zijn plaats zijn, denk ik." "Erkennen is heel belangrijk. Nu heb ik het gevoel dat het eindelijk erkend wordt." "Had al in 1861 moeten gebeuren." Een moment om echt stil te staan bij wat er is gebeurd en daarmee een manier om mensen bewuster te maken van hoe de geschiedenis doorwerkt in het heden. En daarbij wijzen ze op racisme en achterstelling. Er is dus volop discussie. Maar wat betekent zo'n excuus? Nou, Cheryl hoopt dat dit het begin is van meer begrip. 

"Het is een erkenning van: ok, er is een scheefgroei. Mensen hebben een achterstand ontwikkeld, niet omdat ze heel graag een achterstand willen ontwikkelen. Die is er gewoon vanuit de geschiedenis. Zo'n excuus is een teken van, ja, er zijn heel veel dingen misgegaan in het verleden, maar moving forward en kijken naar de toekomst: Wat kunnen we doen om de verhoudingen recht te trekken? Dan kan je ook weer werken richting begrip. 

Het gaat er in ieder geval een stuk verder dan alleen spijt uitspreken. Daarmee toon je medeleven, maar met het maken van excuses zet je ook een stap richting het nemen van verantwoordelijkheid, zeggen kenners. Nederland deed het eerder in Indonesië. "Spijt en excuses is voor de geweldsontsporingen van Nederlandse zijde." Toen vanwege het geweld tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog en de Nederlandse regering maakte excuses voor de hulp aan de Duitsers bij de Holocaust. "...bied ik vandaag namens de regering excuses aan voor het overheidshandelen van toen." Maar het nemen van verantwoordelijkheid kan ook juridische gevolgen hebben voor eventuele herstelbetalingen, waar ook discussie over is. "Juridisch betekent dit dat je misschien toch een stapje dichter bij bent bij een schadevergoeding. Dat is wel een heel moeilijk juridisch proces, maar het is niet onmogelijk." 
Al wil een rechter precies weten wie wat, waar en wanneer is overkomen. En dat is volgens experts moeilijker als het gaat over iets wat meerdere generaties terug gebeurde. Er wordt daarnaast nagedacht over andere stappen, zoals de komst van een slavernijmuseum en het instellen van Keti Koti als nationale feestdag. "Het is very important om op die dag stil te staan." Wat al zeker is: een herdenkingsjaar in 2023 met extra aandacht voor het Nederlandse slavernijverleden.

Het slavernijverleden en het excuus-dilemma

Op 1 juli elk jaar viert Nederland de formele afschaffing van de slavernij in Suriname en de Caribische eilanden. Dit jaar heeft de burgemeester van Amsterdam excuses gemaakt namens het stadsbestuur voor haar rol in het slavernijverleden. NOS op 3 legt je dat verleden en de discussie rondom het excuus uit.
In deze video ligt de focus, vanwege Keti Koti en de excuses, op het trans-Atlantische slavernijverleden. Maar ook in Nederlands-Indië handelde Nederland in mensen. Meer informatie daarover vind je in de video ‘Het eeuwenlange geweld in Nederlands-Indië’.

Trans-Atlantische slavernij door Nederland in het verleden

Meer dan een miljoen mensen in strafkampen, ouders gescheiden van hun kinderen, gedwongen abortussen, dwangarbeid, verkrachtingen en marteling. Dat is wat er gebeurt met Oeigoeren in China. 
"Ik hoorde pas vorig jaar oktober dat m'n vader in een kamp is doodgemarteld. Maar er is geen land dat actie onderneemt." 

Eerst: Hoe zat het ook alweer? De Oeigoeren zijn een islamitische minderheid in China, verwant aan de Turken. Ze wonen vooral hier, in de provincie Xingjiang. China heeft daar grote belangen. Een nieuwe zijderoute loopt erdoorheen, een infrastructureel megaproject voor de internationale handel van China waar ze miljarden in investeren én Xingjiang zit vol met grondstoffen. In het gebied is het al langer onrustig. Een deel van de Oeigoeren wil namelijk een eigen staat. Gevolg: protesten en soms aanslagen. Volgens de Chinese leider Xi Jinping is precies dit de reden voor extreme surveillance, cameratoezicht en kampen. Sinds 2017 stopt China Oeigoeren in, wat de Chinezen zelf noemen, heropvoedingskampen, een soort scholen die ervoor moeten zorgen dat ze hun islamitische denkwijze opgeven. Of, in de woorden van China: een goedaardige methode van terrorismepreventie. Volgens China gaat dat ongeveer zo. 
"Ik dacht aan vuurwapens, mensen doodschieten. Het onderwijs heeft mij gered."
Maar tegenover dit beeld dat China schetst, staan verhalen die via andere wegen naar buiten komen, over gevangenenkampen waar wordt gemarteld en waar je al terecht kan komen voor het dragen van een hoofddoek of het hebben van een baard. 
"Ik werd gearresteerd op het vliegveld en mijn twee maanden oude drieling werd van me afgenomen. Ik kreeg handboeien om, een zak over mijn hoofd en werd naar een gevangenkamp gebracht. Ik werd ook gemarteld. De bewakers zetten een helm op mijn kaalgeschoren hoofd. Elke keer dat ik werd geëlektrocuteerd schokte mijn hele lichaam hevig en ik kon de pijn in mijn aderen voelen." 

Hoeveel kampen er zijn, weten we door satellietbeelden: ongeveer 380. Op die beelden is ook te zien dat die kampen alleen maar groter worden. De schattingen zijn dat er tussen de 1 en 3 miljoen mensen in de kampen zitten, maar wat er aan de binnenkant precies gebeurt, weten we niet. Het is heel lastig om aan betrouwbare en actuele informatie te komen. China zit namelijk niet te wachten op pottenkijkers en zegt: dit zijn interne aangelegenheden, bemoei je met je eigen zaken. 
"Je kan er niet in. Het maakt niet uit wat daar is." Het zijn plekken waarvan men niet wil laten zien wat daar precies binnen gebeurt.

Toch komt er steeds meer bewijs naar buiten over wat er met de Oeigoeren gebeurt, zoals bewijzen voor massale gedwongen sterilisatie van vrouwen, zodat de Oeigoerse bevolking niet groeit. Er zijn getuigenverslagen over arrestaties, marteling en verkrachting. Vorig jaar lekten Chinese overheidsdocumenten uit die beschrijven hoe de massadetentie georganiseerd is, er is een rapport van Amnesty dat laat zien dat ouders gedwongen gescheiden worden van hun kinderen en, het meest recent, een onderzoek van vijftig internationale onderzoekers met een glasheldere conclusie: Dit is genocide. Het is de grootste massa-opsluiting van etnische minderheden sinds de Tweede Wereldoorlog. 
Volksvertegenwoordigers uit verschillende landen spreken nu ook over genocide. Het begon met de Amerikaanse regering en daarna volgde het Canadese en, als eerste in Europa, het Nederlandse parlement. 
"Mannen die moeten knielen voor treinen op weg naar deportatie. Ja, er is stelselmatig onderzoek naar gedaan. En er is eigenlijk maar één conclusie mogelijk, dit is genocide." Let op: zegt de Tweede Kamer. Demissionair minister Blok wil namens de regering zo ver nog niet gaan. 
"Het begrip genocide is een heel zwaar begrip en dat is de reden dat er internationaal een aantal criteria worden gehanteerd voordat je dat gebruikt. En die criteria zijn bijvoorbeeld dat de Verenigde Naties het oordeel hebben uitgesproken dat dat zo is, of een internationaal gerechtshof." 

Hoe dan ook, genoeg om China boos te krijgen. "De motie van het Nederlandse parlement is gebaseerd op leugens, heeft geen juridische basis, zet China bewust in een kwaad daglicht en is pure bemoeienis met binnenlandse aangelegenheden. China veroordeelt dit en verwerpt deze motie." 
Kortom, klopt niet en bemoei je daar niet mee. Dit zijn interne aangelegenheden. 
Maar met die opstelling lijken Amerika, Canada, het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie nu geen genoegen meer te nemen. Zij komen met sancties. Welke, daar kom ik zo op. Maar eerst even waarom dit uniek is. Dit is namelijk de eerste keer in ruim dertig jaar dat de Europese Unie strafmaatregelen neemt tegen China. En dat heeft alles te maken met handel. Leg ik uit. We hebben het hier over 's werelds op één na grootste economie. Heel veel landen profiteren enorm van de handel met China en dat geeft het land een machtspositie. Voorbeeld: Australië liet zich kritisch uit over China met betrekking tot corona en Hongkong. China noemde het commentaar een 'vergiftiging van bilaterale betrekkingen' en reageerde door Australische export een hak te zetten. Een fles Australische wijn werd door nieuwe heffingen opeens 212% duurder om te exporteren naar China en dit akkefietje kost Australië miljarden dollars. Maar China is ook afhankelijk van het Westen. Ze kunnen heel veel zelf maken, maar chips bijvoorbeeld halen ze uit Europa. Dus aan de ene kant heb je de groeiende morele zorgen over de Oeigoeren, maar aan de andere kant al die handelsbelangen. De economische realiteit is dat landen financieel afhankelijk van elkaar zijn en Australië weet: als je in je eentje iets roept tegen China, dan snijd je jezelf in de economische vingers. Dus daarom proberen grote machten nu samen een vuist te maken. 
"Omdat we China het meest effectief kunnen benaderen als we samenwerken." 

Met sancties dus. Strafmaatregelen. Een organisatie en vier Chinese individuen zijn op een zwarte lijst gezet. Het gaat om hooggeplaatste functionarissen van de provincie Xinjiang. Zij krijgen een inreisverbod en hun tegoeden op Europese bankrekeningen worden bevroren. "Het pakket aan sancties richt zich op ernstige mensenrechtenschendingen." "De sancties bestaan uit inreisverboden en bevroren tegoeden van personen." China reageert direct. "De VS, het VK, Canada en de EU beroepen zich op mensenrechten, maar verspreiden valse informatie. Ze hebben sancties afgekondigd. Wij veroordelen die sancties." En China slaat terug. Een aantal Europese politici, diplomaten en onderzoekers is per direct niet meer welkom in China, onder wie de Nederlandse politicus Sjoerd Sjoerdsma, die zich kritisch uitliet over het schenden van de mensenrechten door China. En volgens onze correspondent is dit pas het begin. "Ik denk dat Europa vooral hier een signaal wilde geven, maar het ook niet te veel wil laten escaleren in deze fase. Maar reken maar dat dit gevecht tussen Brussel en Peking echt nog lang niet voorbij is." 
China gaat nog een stapje verder, met een consumentenleger. Er verschijnt een oproep op Chinese social media om westerse merken zoals H&M, Adidas en Nike te boycotten. Het zijn bedrijven die eerder hebben aangegeven geen katoen meer uit Xinjiang te willen gebruiken vanwege de mensenrechtenschendingen. "Ik negeer de H&M." "Ik koop er nooit meer iets." "Ze gaan aan mij geen geld verdienen als ze kwaadspreken over China." 
Dit lijkt online spontaan te zijn ontstaan, maar het is toch echt een georganiseerde actie vanuit de Chinese overheid. En niet veel later gaat H&M in China op zwart. En daarmee pakt China een consumentenmarkt van 1,4 miljard mensen af. "Wat China nu dus zegt is: als jij hier als westers bedrijf profiteert van die enorme Chinese markt, dan moet je je mond houden. Blijf met je poten van China af, anders kan het slecht met je aflopen." En zo zitten we in een nieuwe fase, eentje van oplopende spanningen en geopolitiek getouwtrek tussen China en het Westen, met als inzet een hele bevolkingsgroep. En wat dat voor de Oeigoeren zelf betekent?
"Dit is iets waar China echt niet bereid is om enige concessies te doen. Bottom line is dat er geen fuck gaat veranderen. Maar goed, de hoop is wel dat een meer verenigd front, niet meer landen individueel, maar meer in een coalitie nu opstaan tegen China en daardoor wel wat verandering gedaan kan krijgen." 
China blijft erbij, interne aangelegenheden en bemoei je er niet mee.

China, de Oeigoeren en het oordeel van de wereld

De Oeigoeren zijn een islamitische minderheid in China. Sinds 2017 worden Oeigoeren door China in ‘heropvoedingskampen’ gezet, een soort scholen die ervoor moeten zorgen dat ze hun islamitische denkwijze opgeven. Als andere landen reageren op de misstanden, stelt China vervolgens dat dit binnenlandse aangelegenheden zijn en roept haar bevolking op Westerse merken te boycotten.

Martelingen, seksueel misbruik en gedwongen sterilisaties in ‘heropvoedingskampen’

ijsjes 

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

NOS op 3

Type videos