1 juli is de dag van Keti Koti, ketenen gebroken in het Surinaams. De dag waarop in 1863 21 vreugdeschoten klinken in Paramaribo en Willemstad, waarmee tot slaaf gemaakten formeel vrij worden verklaard. Al komt echte vrijheid voor velen pas later, straks meer daarover. Maar 1 juli is de dag die draait om herdenken en vieren.
Deze video gaat over het Nederlandse trans-Atlantische slavernijverleden en ik leg je uit, met wat hulp van Cheryl, wat excuses daarvoor zou betekenen.
Het is een erkenning van leed wat is aangedaan van een hele zware, duistere periode voor heel veel mensen.
Eerst die geschiedenis. Twee eeuwen waarin Nederland 600.000 tot slaaf gemaakte mensen uit Afrika verhandelde. Die handel neemt flink toe in de zeventiende eeuw, nadat de WIC, de West-Indische Compagnie, een deel van Brazilië inneemt. Daar hebben de Portugezen plantages laten aanleggen die met Afrikaanse dwangarbeid worden bewerkt. Nederland neemt dat over en richt langs de Afrikaanse westkust posten in voor de handel in mensen, met fort Elmina in het huidige Ghana als hoofdkwartier. Mannen, vrouwen en kinderen worden gevangengenomen en de handelaren verkocht aan de Nederlanders. Ze worden gebrandmerkt met het WIC-logo en op schepen geladen. En dit is nog maar het begin, want wat volgt is een maandenlange oversteek dicht op elkaar gepakt in een bloedheet ruim. Mannen worden vastgeketend, eten en drinken is er nauwelijks en één op de acht overleeft de overtocht niet. Wie de reis wel overleeft, staat een leven lang hard werken te wachten op plantages, schepen of in huishoudens, vaak onder onmenselijke omstandigheden.
Tegen die slavernij is altijd verzet geweest. In Haïti breekt een revolutie uit, waarbij de republiek uiteindelijk onafhankelijk wordt en op Curaçao leidt de tot slaaf gemaakte Tula een opstand waarbij duizenden weigeren nog langer te werken op plantages. De marrons van Suriname vluchten de bossen in en stichten de dorpen van waaruit ze plantages overvallen en andere bevrijden. Ook in Nederland is er in die tijd kritiek op de slavernij en het racisme wat het mogelijk maakt. Er volgen petities, boeken en er worden clubs opgericht om de slavernij te stoppen. En één club heeft waarschijnlijk de langste verenigingsnaam ooit: De vereniging tot uitgave van het tijdschrift Bijdragen tot de kennis der Nederlandsche en vreemde koloniën, bijzonder betrekkelijk de vrijlating der slaven. Hun tijdschrift en het verzet in de koloniën, de verenigingen, het verhoogt allemaal de druk op politici om slavernij af te schaffen en andere landen doen dat al. Nederland volgt als één van de laatste. 1 juli 1863 wordt slavernij formeel verboden in Suriname en op de Caribische eilanden. Maar in de praktijk moeten velen verplicht op dezelfde plek blijven doorwerken. In Suriname tien jaar lang, waardoor echte vrijheid er pas in 1873 volgt en op sommige plekken nog later. Compensatie komt er alleen voor de voormalige eigenaren, terwijl diegene die voor ze moesten werken hun leven uit het niets moeten opbouwen, waarin 1 juli voor velen een belangrijke dag wordt.
"Op het Oranjeplein in Paramaribo hebben honderden Surinamers op plechtige wijze de emancipatiedag gevierd. De dag waarop honderd jaar geleden de slavernij werd afgeschaft." Ook hier in Nederland wordt op steeds meer plekken gevierd en herdacht, zoals door Cheryl. "Keti Kot betekent voor mij vrijheid, vrijheid van mijn voorouders, van mijn betovergrootmoeder. Zij was een tot slaaf gemaakte, ze is in 1848 geboren. Vrijheid van 400 jaar onderdrukking, maar ook vrijheid voor mezelf, dat ik kan zijn wie ik ben vandaag de dag."
Dat herdenken en vieren, dat gebeurt elk jaar, maar dit jaar is bijzonder omdat er in Amsterdam excuses klinken. Niet namens individuele burgers, maar namens het stadsbestuur vanwege de rol die het speelde tijdens de slavernij waar de stad vorig jaar al onderzoek naar liet doen en waaruit bleek dat Amsterdam "...langdurig betrokken was bij de organisatie van slavenhandel en slavernij."
Sporen van die betrokkenheid zijn nog altijd zichtbaar, zoals de grachtenpanden die werden gebouwd met geld verdiend aan de plantages.
“Dit is een goed voorbeeld. Vandaag de dag de burgemeesterswoning, maar in de zeventiende eeuw woonde hier Paulus Godin, bewindhebber van de West-Indische Compagnie en ook echt heel direct betrokken.”
Naast de huidige bewoner van het pand, Femke Halsema, overweegt ook de burgemeester van Rotterdam excuus en die vindt dat ook de landelijke politiek stappen moet zetten. “Ik roep daartoe dan ook het kabinet op dit gebaar te maken.”
In een paar andere landen werd het woord excuus eerder uitgesproken, zoals in Benin, Ghana en de VS. "De Senaat maakt vandaag unaniem excuses." En in Engeland deden de steden Londen en Liverpool het. In 2001 sprak een Nederlandse minister namens de regering al diepe spijt, neigend naar berouw uit en in 2013 werd dat "Diepe spijt en berouw over hoe Nederland is omgegaan met de menselijke waardigheid." Maar excuses komen er voorlopig niet volgens Rutte.
"Dat vind ik nogal wat om te zeggen 'Ja, maar er nog eens op terugkijkend, mijn voorgangers hebben dat toen fout gedaan en daar bied ik dan excuses voor aan.' Als kabinet hebben wij niet besloten om die excuses te maken."
De meerderheid van de Nederlandse bevolking, 55 procent, is ook tegen het maken van excuses, blijkt uit een peiling van I&O Research. 31 procent vindt dat de excuses er wel moeten komen. Dus ik geef je de argumenten van beide kanten. Tegenstanders vinden vooral dat je de mensen die nu leven niet verantwoordelijk kunt houden voor de acties van vorige generaties.
"Ik vraag me af wat wordt opgelost daarmee." "Waar houdt het dan op?" "Nee, ik vind niet dat we dat hoeven te doen." "Je kan er nu geen sorry meer tegen zeggen, want het is gebeurd." Het is te lang geleden en alle direct betrokkenen zijn inmiddels al dood. Daarnaast vrezen ze dat het einde zoek is als er excuus komt voor de slavernij. Want in Nederland is veel meer gebeurd wat nu niet meer zou kunnen. En je zou dan in theorie voor talloze dingen excuses kunnen gaan maken. Voorstanders noemen vooral de erkenning van aangedaan leed als de belangrijkste reden. "Het zou toch wel op zijn plaats zijn, denk ik." "Erkennen is heel belangrijk. Nu heb ik het gevoel dat het eindelijk erkend wordt." "Had al in 1861 moeten gebeuren." Een moment om echt stil te staan bij wat er is gebeurd en daarmee een manier om mensen bewuster te maken van hoe de geschiedenis doorwerkt in het heden. En daarbij wijzen ze op racisme en achterstelling. Er is dus volop discussie. Maar wat betekent zo'n excuus? Nou, Cheryl hoopt dat dit het begin is van meer begrip.
"Het is een erkenning van: ok, er is een scheefgroei. Mensen hebben een achterstand ontwikkeld, niet omdat ze heel graag een achterstand willen ontwikkelen. Die is er gewoon vanuit de geschiedenis. Zo'n excuus is een teken van, ja, er zijn heel veel dingen misgegaan in het verleden, maar moving forward en kijken naar de toekomst: Wat kunnen we doen om de verhoudingen recht te trekken? Dan kan je ook weer werken richting begrip.
Het gaat er in ieder geval een stuk verder dan alleen spijt uitspreken. Daarmee toon je medeleven, maar met het maken van excuses zet je ook een stap richting het nemen van verantwoordelijkheid, zeggen kenners. Nederland deed het eerder in Indonesië. "Spijt en excuses is voor de geweldsontsporingen van Nederlandse zijde." Toen vanwege het geweld tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog en de Nederlandse regering maakte excuses voor de hulp aan de Duitsers bij de Holocaust. "...bied ik vandaag namens de regering excuses aan voor het overheidshandelen van toen." Maar het nemen van verantwoordelijkheid kan ook juridische gevolgen hebben voor eventuele herstelbetalingen, waar ook discussie over is. "Juridisch betekent dit dat je misschien toch een stapje dichter bij bent bij een schadevergoeding. Dat is wel een heel moeilijk juridisch proces, maar het is niet onmogelijk."
Al wil een rechter precies weten wie wat, waar en wanneer is overkomen. En dat is volgens experts moeilijker als het gaat over iets wat meerdere generaties terug gebeurde. Er wordt daarnaast nagedacht over andere stappen, zoals de komst van een slavernijmuseum en het instellen van Keti Koti als nationale feestdag. "Het is very important om op die dag stil te staan." Wat al zeker is: een herdenkingsjaar in 2023 met extra aandacht voor het Nederlandse slavernijverleden.
