Groep 6/7/8

Logo NTR zwart

Logo NTR wit

Het Klokhuis informeert kinderen van acht tot veertien over de wereld om hen heen, in de breedste zin van het woord. 

Nizar Klokhuis

Cultuur en geloof

Het Klokhuis

Website Klokhuis

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Hier in de kwastenfabriek worden kwasten gemaakt voor professionele huisschilders om de boel binnen en buitenshuis goed te kunnen schilderen. Deuren, kozijnen, trappen, muren, kasten: eigenlijk alles wordt geschilderd met deze kwasten. Maar kwasten maken, hoe doen ze dat eigenlijk? Dit is de enige en laatst overgebleven kwastenfabriek van heel Nederland. Al bijna 100 jaar worden hier in Culemborg kwasten gemaakt. Per jaar worden er zelfs meer dan een miljoen kosten geproduceerd. Een miljoen! De haren zijn natuurlijk super belangrijk voor een kwast. Hier gebruiken ze varkenshaar uit China. Even kijken hoe dat eruitziet. Is eigenlijk best wel lekker zacht, maar tegenwoordig worden nog maar 20 procent van alle kwasten gemaakt van dit varkenshaar en 80 procent van de gasten worden gemaakt van kunststof he. En in de toekomst zullen zelfs alle kwasten gemaakt worden van kunststofvezels. Het is eigenlijk net zo goed en net zo lekker zacht. Varkensharen en tegenwoordig dus ook kunststof haren zijn conisch. En conisch betekent dat de onderkant van het haartje, dus bij de wortel wat dikker is dan de bovenkant, het uiteinde. En dat is superbelangrijk voor een kwast. Op die manier kan de kwast namelijk de verf goed vasthouden en daarna mooi geleidelijk afgeven. Als je gaat verven. Het begint allemaal met het mengen van de verschillende haarlengtes. Een goeie kwast heeft namelijk lange en korte haren. In dit geval zijn de witte haren de korte haren en de zwarte de lange. En dan worden de haren opgebost. En dat gebeurt hier. Dit hier is de samenstelmachine. Hier komen alle onderdelen van de kwast bij elkaar. De ring. Dat noemen ze hier de bus. Natuurlijk het haar. En de lijm. De steel en zo wordt het stap voor stap een kwast. De kwasten moeten hier ongeveer uurtje rusten. Maar de kwast is nu nog niet klaar, want ze moeten nog ruien. Alle losse haren worden uit de kwasten geschud. De schilder wil natuurlijk niet dat er straks nog allerlei losse haren in de verf blijven zitten. Tot slot worden de kwasten opgebonden met een touwtje. Dat houdt de haren nog beter bij elkaar en maakt de kwast nog steviger. De kwast krijgt nog een jasje van folie en dan is het een kwestie van inpakken en op naar alle schildersklussen. Op deze manier verlaten per dag wel vijfduizend kwasten de fabriek. Kwasten maken, zo doen ze dat!

Hoe worden kwasten gemaakt?

Programmalogo's

Een kwast is niet zomaar een bosje haren. Kwasten worden gemaakt van varkenshaar en kunststof haren in verschillende lengtes. Dat is belangrijk, want de kwast moet de verf natuurlijk goed vasthouden en geleidelijk afgeven.

Verfkwasten van varkenshaar en kunststof

Hallo, ik ben Janine en ik ben Luca. Wij eten voor het ontbijt graag granola of andere ontbijtgranen. Onze vraag aan Het Klokhuis is: hoe wordt granola eigenlijk gemaakt? Hier in Brabant, in Heeswijk-Dinther, in de ontbijtgranenfabriek maken ze granola, dus daar hebben ze vast antwoord op jouw vraag. In granola en andere ontbijtgranen zitten verschillende granen, zoals haver, gerst, tarwe en rogge. Voordat de granen in de granola komen worden ze eerst in de machines bewerkt. Dat is namelijk nodig omdat de granen een schilletje bevatten die onze darmen niet zo goed kunnen verwerken. Haver en gerst worden eerst allebei gepeld. Haver wordt hier boven in de pelmachine gepeld. Door heel hard heen en weer te slingeren vliegt dat velletje eraf. En gerst wordt hier in deze machine gepeld. Er zitten vier grote schuurstenen boven elkaar en hier kunnen we even in de machine kijken. Hier zitten die schuurstenen en die korrels worden daar dus langs geleid. En dat gaat dan als volgt, kijk. Dan heb je die gerstekorrels en die stenen, die schuren er zo overheen waardoor het velletje eraf wordt gehaald. En uiteindelijk hou je dan deze gepelde gerstekorrels over. De gepelde korrels die worden in verschillende machines nog extra goed gezeefd, geschud en getrild zodat echt alle korrels uiteindelijk echt goed schoon en gepeld zijn. Na het pellen worden worden alle granen platgewalst met een grote wals. Toch gewoon stiekem even proeven. Is wel lekker, maar het is nog niet echt heel knapperig of zoet of zo. Dus misschien moeten we er gewoon nog een smaakje aan toevoegen, maar dat kunnen we oplossen. Met smaakmeester Anne. Zij test hier achterin de proefkeuken allerlei leuke recepten. Nu lijkt het mij heel leuk om een granola te maken met appeltaartsmaak. Ik denk dat dat wel gaat lukken. Je hebt dan de haver en daarbij kan je dus allerlei verschillende vlokken eraan toevoegen. Dan heb je ook nog de appel, de rozijntjes en dan natuurlijk wat lekker kaneel en de pitjes. Klinkt als een topgranola. Het recept is klaar en de granen zijn mooi geplet tot vlokken. Dus nu kunnen ze hier in de fabriek aan de slag met het recept van smaakmeester Anne. Dat wordt dan allemaal bij elkaar gemengd in deze bak, tot één grote granola appeltaartmix. Als alle granen, noten, fruit en smaken zijn gemengd, dan gaat het mengsel in de oven in. Oeh nou dit is hem hoor, de Klokhuis appeltaartgranola, moment van de waarheid. Even proeven. Mmm, echt superlekker. Ik vind wel dat je echt talent hebt hoor, als smaakmeester. Ik vind hem ook lekker! Goed krokant, lekker smaakje. Ja, dit vind ik toch wel de leukste vragen om te beantwoorden.

Hoe wordt granola gemaakt?

Granola is een soort muesli en wordt gemaakt van havervlokken en andere granen. Janouk laat zien wat er moet gebeuren voordat die granen zichzelf granola mogen noemen.

Gezoete ontbijtgranen uit de oven

Je hebt ze in allerlei kleuren, blauwe ogen, groene ogen, bruine ogen, lachende ogen, dus blij of verdrietig, misschien zelfs verliefde ogen. Je hebt grote ogen, smalle ogen, uitpuilende ogen, ogen met brillen, maar je hebt ook... ogen die scheel staan.
Meteen even wat weetjes, scheelzien is één woord. Het komt vooral voor bij jonge kinderen tussen de 2 en 4 jaar. Soms word je ermee geboren. Scheelzien staat op de tweede plaats van de meest voorkomende oogaandoeningen bij kinderen. En op de eerste plaats staat het dragen van een bril. 

Joy is al een keer geopereerd, hè? Ja, ze keek al scheel toen ze geboren werd. En met anderhalf jaar is ze in Rotterdam geopereerd. Toen is ze constant op controle geweest. Dat ging allemaal goed. En nu hebben ze gezegd dat ze weer geopereerd mag worden omdat haar oogjes wat schever zijn gaan staan. 
Op zich goed nieuws, maar wat vind je het vervelendste aan je ogen? 
Als kinderen iets vragen. Wat vragen ze dan? Ben je blind?
Nee! Dat zeggen ze tegen je? Dat je blind bent. 
Dat is wel vervelend, hè. We hebben thuis altijd gezegd: Iedereen heeft iets anders. Mama heeft scheve tanden. Wat heeft papa scheef? Neus. Wat heeft Senna scheef, je zusje? Haar hoofd. Ja, zo hebben we allemaal wel iets anders.
Ik heb scheve knieën. Iedereen heeft wel iets scheefs. 

Om te begrijpen wat er precies aan de hand is bij scheelzien, moet je eerst snappen hoe het oog werkt. Dit zijn je ogen. Het zijn eigenlijk bollen. Dat zie je hier ook. En aan de achterkant van je oog zit het netvlies. Alles wat je ziet wordt eerst afgebeeld, geprojecteerd, op je netvlies en doorgestuurd naar de hersenen. Zodat je snapt wat je ziet. Aan de voorkant van het oog zit het hoornvlies. En daarachter de iris, in dit geval blauw. Net als bij mij, maar het kan bijvoorbeeld ook bruin zijn. En daarachter zit de ooglens. En dat zwarte gaatje, in het midden van je oog, dat is je pupil. Superbelangrijk, zit er natuurlijk niet voor niets. Want via je pupil komt het licht van buiten je oog binnen. Dat heb je nodig om te kunnen zien. Daarvoor moet het hoornvlies glashelder zijn, net als de ooglens. En alles moet precies afgesteld zijn om scherp te kunnen zien. 
En als die beelden die binnenkomen op je netvlies staan eerst op z'n kop. Via de oogzenuw worden ze doorgestuurd naar de hersenen. Daar worden de beelden omgedraaid, zodat je recht ziet. Gelukkig maar, want anders word je knettergek.
Maar we hebben natuurlijk wel twee ogen. Elk oog ziet ietsje anders. Maar dat geeft niet, de hersenen leggen de beelden op elkaar en daardoor zie je heel goed scherpte en diepte. Alleen als we scheelzien hebben we een probleem. Dan lukt het de hersenen niet om de beelden op elkaar te zetten. Dan zie je niet meer goed scherp en niet goed diepte.
Hoe komt dat dan? Elk oog wordt aangestuurd door zes oogspieren. Vier rechte, eentje aan de bovenkant, eentje aan de onderkant, eentje links. En eentje rechts. En daarnaast hebben we ook nog twee schuine oogspieren. Hier eentje aan de bovenkant. En hier een aan de onderkant.
En hoe werken die spieren dan precies? Door die rechte oogspieren kun je het oog makkelijk naar boven bewegen. Of naar beneden, of naar links. Of naar rechts. Maar dan heb je ook nog die schuine oogspieren en die zorgen dat je schuin naar boven kan, of schuin naar beneden. En als al die spieren goed samenwerken, kun je bijvoorbeeld een eyeroll doen. Ja en dan kun je goed diepte zien en de hele wereld in 3D. Dus, eh, dat is top. 
Als je scheelkijkt, werken de oogspieren niet goed samen. Hier zie je de oogspieren weer. En als bijvoorbeeld je buitenste oogspier een beetje te zwak is, dan draait het oog naar binnen. En kijk je scheel naar binnen. Dus je ene oog kijkt naar iets anders dan het andere oog. Klopt. De hersenen krijgen daardoor twee beelden binnen die niet bij elkaar passen. Eén beeld wordt weggegooid en het ene oog gaat steeds slechter zien. 
En als je scheel bent, zie je dan ook altijd dubbel? Dat hoeft niet, want er is dus één beeld weggegooid, maar dat ene oog dat scheelkijkt en niet meekijkt, die gaat steeds slechter zien en wordt steeds luier. En daarom wordt het goede oog afgeplakt. Inderdaad. Om het luie oog te trainen.

Wat is scheelzien?

Elk oog wordt aangestuurd door oogspieren. Bij ogen die scheel staan, werken die spieren niet goed samen. Hierdoor lukt het je hersenen vaak ook niet meer om de beelden van beide ogen goed op elkaar te leggen. Dan zie je niet meer goed scherp en niet goed diepte.

Als je oogspieren niet goed samenwerken

Hoe komt het dat het ene kind wel scheelziet en de ander niet? Het kan erfelijk zijn, dan word je ermee geboren. Maar het kan ook zijn dat je veel te laat erachter komt dat je een brilletje nodig hebt. En dan heb je eigenlijk gewoon dikke, vette pech.
Joy, wat staat er op mijn lampje? Kuiken. Een kuikentje, wat goed. En, eh, heeft-ie ook nog wat in z'n hand? Paasei. Heel goed. En wat voor kleur is dat eitje? Blauw. Een blauw eitje, heel goed.
Voordat Joy geopereerd wordt, gaat ze eerst naar Lieke. Zij is orthoptist en doet geen operaties, maar wel een aantal testjes om erachter te komen wat de stand van het oog is. Dan weten ze ook gelijk hoeveel millimeter de oogspiertjes verplaatst moeten worden. 
Deze is leuk, een piraat. Ik plak hem op m'n neus. Kun je hem zien? Dan pak ik deze lat... Wat ben je allemaal aan het doen? Ik heb een lat en hiermee kan ik precies meten hoe ver haar oog naar binnen staat. Dan weten we hoeveel millimeter we het spiertje moeten verplaatsen. Joy mag nu naar m'n sticker kijken. Wat zit er op m'n neus? Piraat. Kijk, dan hou ik deze er voor. Dan hou ik er net zo lang glaasjes voor totdat ik het oog niet meer zie bewegen. Kijk maar goed naar die piraat. Heel goed, Joy. En nu zie je het oog door het raampje niet meer bewegen. En dan weten we nu hoeveel millimeter we de oogspier moeten verplaatsen. Duidelijk. Ja.

Kom maar met je hoofd naar voren. Kin op het bakje, heel goed. En wat zie je daar? Waar is dit apparaat voor? Dit apparaat meet de stand van de ogen op hele lange afstand. Je mag naar de vis kijken. Zie je daar ook een hondje? Ja. Eigenlijk blijf ik verplaatsen totdat ik de ogen niet meer zie bewegen. Kijk maar naar de vis en weer naar de hond. Nog een keer naar de vis en nog een keer naar de hond. En de plaatjes zijn dan net iets verschillend? Een vis en een hond. En nu gaan we deze inderdaad erin doen. Dit is een beer met een appel en een banaan. Als je ogen samen kijken, zie je één beer met een appel en een banaan en anders zie je of de beer met een banaan of de beer met een appel. Dus deze halen we eruit. Deze doen we erin. En Joy, wat zie je nu? Zie je de beer? Ja. En wat gooit de beer? Appel en een banaan. Dus op dit moment kijken haar ogen wel samen. Mag je goed blijven kijken en als je nou twee beren ziet of als de appel of de banaan weg is mag je stop zeggen. Nu beweeg ik de armen uit elkaar. Is het nog één beer? Ja. Nog steeds één beer? Nu ook nog? Nee. Heel goed, zeg. Nu kijkt ze nog maar met één oog. 
Lieke heeft net alles opgemeten en nu gaan we weer terug naar Marta. Zij doet nog even een dubbelcheck en onderzoekt of de ogen gezond zijn. Want hoe zie je dat nou precies? Ik kan met dit apparaat heel dicht op het oog kijken. En als ik dan een speciaal lensje ertussen houd, kan ik goed inzoomen op het netvlies en omdat alles mooi roze is, weet ik dat alles goed doorbloed is en gezond is. Dat betekent dan dus ook dat de operatie door kan gaan. Zeker. Joy. Gefeliciteerd.

Zijn jullie er een beetje klaar voor? Zijn we er klaar voor, Joy? Ja. Ik zou zeggen, heel veel succes. High five. Jullie ook. 
Bij zo'n oogoperatie gaan we de spieren veranderen zodat het oog recht komt te staan. En bij Joy ga ik de buitenste oogspier strakker zetten. Lieke heeft gemeten dat zij 40 dioptrie in haar binnenschil staat. En dat komt overeen met 3 millimeter strakker zetten. Dat kan ik even laten zien aan de hand van dit elastiekje. Als je een elastiekje strakker wilt maken, kun je het een stukje innemen. En dat doe je ook bij de oogspier? Ja, dat werkt hetzelfde.
Kijk, daar komt ‘ie. Maar knip je hem dan af? Nee, ik plaats eerst wat hechtinkjes door de spier. Als je hem losknipt, dan schiet-ie naar achteren. Doordat-ie op de hechting is, kun je hem naar voren trekken en hem 3 millimeter strakker zetten. Het klinkt super ingewikkeld. Hoelang duurt dat? Een half uurtje. Dus dat valt mee. Dat valt mee, ja. Nou, de spier is weer vastgezet. We zijn klaar, we gaan haar lekker uitpakken.
En allebei de ogen moeten geopereerd worden. Als je oogspier aan de ene kant aantrekt, moet je dat aan de andere kant ook doen om te zorgen dat de ogen weer goed op elkaar afgesteld zijn. 
En? Gaat wel goed, maar ze wil liever even alleen met papa en mama zijn. Snap ik. Moet ze nog een keer terugkomen voor controle? Ja, over twee weken. Dan zien we hoe mooi haar ogen rechtstaan. Geef jij deze aan haar dan? O, dat vind ik wel hartstikke leuk. O, nee! Geef jij ze maar aan haar.

Hoe kan een operatie scheelzien verhelpen?

Soms is het nodig om ogen die scheel staan te verhelpen met een operatie. Voor de operatie worden er eerst wat testjes gedaan. Zo wordt gekeken hoe het oog staat en hoeveel de oogspieren aangepast moeten worden. Dan volgt een operatie van een halfuurtje.

Eerst testjes doen, dan een korte operatie

De Romeinen bouwden voor het eerst in de geschiedenis een compleet wegennetwerk. Met een oude Romeinse wegenkaart ben ik op weg naar het centrum van het Romeinse Rijk. Gaan we even een mooi oud stukje over. Hou je vast. Ook als je televisie kijkt, want het schommelt alsof het een kermisattractie is. Eens even kijken. Zo. 
Ja hoor, we zijn in Rome. Het centrale deel van de kaart. Kijk hier, de grote cirkel met de letters Roma. Op dit moment sta ik bij de beroemdste van allemaal, de Via Appia Antiqua. Ruim 2000 jaar geleden aangelegd door de Romeinen en ik rij er nog gewoon overheen. Kom, gaan we.
Dat is met een motor al niet makkelijk, laat staan met paard en wagen of wandelend. In al die eeuwen na de Romeinse overheersing is er veel met de Via Appia gebeurd. Originele stukken zijn vaak vervangen en hier kun je dat mooi zien. Het is het grensvlak tussen het heden en het verleden. Kijk, deze vierkante steentjes worden ook wel 'sanpietrini' genoemd. Die liggen hier nu pakweg 20-30 jaar, zijn nog hartstikke jong. Maar deze basaltblokken neergelegd door de Romeinen zijn ongeveer 2000 jaar oud. Welke van de twee zou langer blijven liggen? 
Ik denk de oudste van de twee. En waarom? De Romeinen bouwden hun wegen op een bijzondere manier. Hoe deden ze dat? Allereerst goed nadenken, niet meteen beginnen, werken met een strak plan. Stel je voor, dit is de grond en er ligt nog helemaal geen weg. Wat ze dan allereerst deden, was het graven van een greppel aan de zijkant. Dan hou je het weggedeelte over, maar eerst werd er dan vaak aarde weggehaald daar op de plek waar de weg moet komen. En dan is het tijd voor de eerste laag steentjes, heel fijn grind. Dat vormt een beetje het fundament van de weg. Goed aanstampen. Daar bovenop een laag zand. Een beetje dik zand, gravelachtig. Klei, lijkt het ook wel op. Om de boel goed bij elkaar te houden. En dan is het tijd voor de zo kenmerkende Romeinse stenen. Ze beginnen met het leggen van de stenen in de lengterichting van de weg. Hier zie je ze ook aan de zijkanten staan. Daar beginnen we even mee. Ja, en dan wordt het een soort puzzel. Geen enkele steen is gelijk, dus het wordt gewoon een beetje passen en meten. Als het maar goed in elkaar schuift, is het goed. En dan blijft het ook stevig tegen elkaar aan zitten. Zo. Een kleintje hier. Komt hij daar mooi tussen? Nee. Toch andersom, dat is beter. De laatste steen erin, en mijn Romeinse weg is af.

Hoe legden de Romeinen hun wegen aan?

De Romeinen zijn de eersten in de geschiedenis die een flink wegennetwerk aanleggen. Hier hebben ze een bijzondere eigen manier voor. Eerst graven ze de grond een stukje af. Dan komt er een laagje grind als stevig fundament, gevolgd door een laag zand. Dan komen de grote, kenmerkende stenen.

Grind, zand en grote blokken basalt

Waar zouden we zijn zonder de Romeinen? Met hun bouwwerken zetten zij 2000 jaar geleden de wereld op zijn kop. Voor die tijd heel hightech: de Romeinse weg! 
Dit hier was de grens van het Romeinse Rijk, De Rijn. De Romeinen kwamen dus tot in Nederland. Het hele Romeinse Rijk was gigantisch groot, van Turkije tot Noord-Afrika, bijna heel Europa, Engeland en dus ook hier, Nederland. Al die steden moesten goed verbonden worden met elkaar. Om erachter te komen hoe ze dat voor elkaar kregen, heb ik afgesproken met Jasper de Bruijn van het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. 
Hee. Daar ben ik. Hee Jasper. Hai Bart. Hoe weten we zeker dat die Romeinen echt in Nederland geweest zijn? Door archeologische vondsten, die we in het museum hebben liggen. Maar ook door de vondst van zulke mijlpalen. Die stonden langs de Romeinse wegen en ze gaven de afstand aan naar de volgende plaats. Dus een soort borden langs de weg. En dat wegennetwerk was heel uitgebreid. Ja, daarvoor heb ik ook een kaart. Dit is een Romeinse wegenkaart? Dit is een Romeinse wegenkaart. Het is een dikke rol, best wel smal, maar het idee was dat je hem heel makkelijk kon meenemen op je paard. Dan kon je de ene kant inrollen, en de andere kant uitrollen. Zo kun je steeds ieder stukje toch goed bekijken. Hoe lang is dit ding wel niet? Hij is echt meters lang, een gigantisch ding. En hierop stonden dus alle hoofdwegen, de snelwegen van het Romeinse Rijk? Ja. En alle plaatsen ook. Dat meen je niet! Ja. Staat Nederland dan ook op de kaart? Ja, dat is eigenlijk dit stukje. Dus dit gedeelte. Hier heb je Nijmegen, en hier ligt de Noordzee. Dit is de plaats Praetorium Agrippinae, nu Valkenburg. En op dit rode lijntje zitten we. Maar hij werkt ook als een metrokaart. Als je in een grote stad bent, pak je de metro en gaat het er alleen om welke route je ergens heen moet nemen. Echt een stap voorwaarts in de geschiedenis. Ja. Want je kreeg contact tussen mensen, die konden brieven sturen. Dus je kreeg koeriersdiensten, handel en het leger kon zich goed verplaatsen, zodat ze het rijk goed konden controleren.
Waarom was dat vernieuwend, want daarvoor waren er toch ook al wegen? Wel paden, maar die waren niet het hele jaar door te gebruiken, want als het regende werd het blubber. En die waren niet altijd voor iedereen toegankelijk. Dat brachten de Romeinen echt als nieuw onderdeel.

Het wegennetwerk van de Romeinen

Het Romeinse Rijk was gigantisch groot. Overal legden ze goede wegen aan, ook in het stukje Nederland dat zij bezetten. Al die wegen staan op een grote, lange wegenkaart. De kaart zit op een rol en kon zo makkelijk meegenomen worden op een paard.

Ook Nederland staat op de kaart

Op deze wegen verplaatsten keizers, koeriers, handelaren, wandelaren zich eeuwenlang door het Romeinse Rijk. Dit waren de vierbaanssnelwegen van de oudheid. En altijd de kortste weg, want zoals je ziet, de wegen waren kaarsrecht. Van de ene naar de andere stad. Maar hoe doe je dat als je de andere stad niet kunt zien? Als er bergen of heuvels tussen liggen. Daar hadden de Romeinen iets slims op bedacht.

Zo, stel je even voor, dit hier is Rome. Niet echt, we zijn weer in Nederland, het is een stuk kouder. Maar bij wijze van spreken. En we willen een rechte weg aanleggen naar Napels. Vanaf hier niet te zien, Napels ligt aan de kust, en de kust ligt ongeveer daar, dat weten we wel. Maar waar precies, en hoe we een rechte weg krijgen, dat is de uitdaging. Ik pak twee herkenningsvlaggen en ga eerst op zoek naar hoge punten in de omgeving. Ik zie daar een mooi punt voor mijn herkenningvlag. Ja, dit is een perfecte plek. Aan de ene kant zie ik de zee, dus ik weet dat dit de juiste route is. Napels zie ik nog niet. En aan de andere kant zie ik nog Rome liggen. Daar kom ik vandaan, dus hier plant ik mijn vlag. Zo, en ik zie ook al meteen verderop een ander hoog punt. Voor mijn tweede vlag. 
Wat belangrijk is hier vandaan, is dat ik het andere hoge punt met het andere oranje vlaggetje nog goed zie liggen. Hier plant ik mijn vlag, en draai ik me om, dan zie ik daar de zee. En als ik nog beter kijk, daar beneden bij het Oranje vlaggetje: Napels! We hebben Napels gevonden. Er is alleen nog een probleem. Mijn vier vlaggen vormen nog niet een rechte lijn, en dat moet wel. Daar hadden de Romeinen een uitvinding voor. 
Dit hier is een Romeinse groma, een soort liniaal voor de weg. Ik plant hem in de buurt van mijn eerste vlag en je ziet hier een kruis van metaal, vroeger was dat vaak van hout. En vier touwtjes met daaraan een gewichtje. En nu plaats je de groma in de richting van de punten die je op een lijn wilt hebben. We beginnen daar bij Rome. En ik zorg er nu voor door langs de groma en langs de touwtjes te kijken dat de groma precies in een lijn komt te liggen met Rome. 
Dit is precies de lijn met Rome. Nu loop ik om de groma heen, en kijk ik of mijn derde vlag ook precies in die lijn te zien is. Aiaiai, nee. Die zit er net naast. Ik neem de groma mee, en verplaats de vlag. En dan hoop ik dat deze ook goed is. Ja, top, die hebben we. Door naar de tweede vlag met mijn groma. Daar is Napels, en ik ga nu een rechte lijn met Napels maken vanuit dit punt. Dan kijken we weer de andere kant op, hoe het zit met de eerste vlag. Helaas, nog geen rechte lijn. Dus de groma weer een stukje verplaatsen zodat ook deze drie punten een lijn vormen. Om de complete weg recht te krijgen, moet je telkens met de groma heen en weer. In je eentje ben je hier een tijd zoet mee. De Romeinen hadden waarschijnlijk op elk belangrijk punt iemand staan met een groma, om alles supersnel kaarsrecht te krijgen. In Rome is het een stuk warmer, ik ga weer terug.

Hoe zorgden de Romeinen voor rechte wegen?

Romeinse wegen lopen in een rechte lijn van stad naar stad. Hierdoor zijn ze de kortste en dus snelste weg. Maar soms is de volgende stad niet te zien. Om de wegen toch recht te laten lopen, hadden de Romeinen een handige uitvinding: de groma, een soort liniaal voor wegen.

De kortste route van de ene naar de andere stad

Hoe maak je stroom? Om stroom te maken, heb je een bron nodig. Dat kan zijn gas. Olie, kolen. Maar het kan ook wind zijn, of water, of zon. In deze fles zit gas. Als ik 't pitje aan ga steken, dan zorgt het vlammetje ervoor dat het water in de ketel warm wordt. Zodra het water in de ketel kookt, komt er stoom vrij. En die stoom zet dit wieltje met schoepjes in beweging. De energie die daarbij vrijkomt, wordt door dynamo omgezet in stroom. En die stroom kan ik dan weer gebruiken om de radio aan te zetten. Oh, nu heb ik dat nummer in mijn hoofd.
En dit gebeurt dus ook in de kerncentrale. Alleen gebruiken ze geen gas om het water op te warmen, maar uranium. En uraniumatomen kunnen splijten. Daarbij komt heel veel warmte vrij. 
Hoe werkt splijting? Dit zijn uraniumatomen. Daarvan zitten er miljoenen in een kerncentrale. Die uraniumatomen kun je kapotmaken, oftewel splijten. Dat doen ze in een kerncentrale door een neutron op zo'n atoom te laten botsen. Dan gebeuren er drie dingen. Er komt warmte vrij. Die heb je nodig, dus dat is goed. Er komt afval vrij en er komen nieuwe neutronen vrij. Die botsen op hun beurt ook tegen een atoom aan. Daar gebeurt hetzelfde, er komen weer nieuwe neutronen vrij. En die botsen ook weer tegen een atoom aan. Zo gaat dat proces maar door. En wordt er dus steeds meer warmte opgewekt. Dit noem je een kettingreactie. En dat is ook meteen de truc van een kerncentrale. Een kettingreactie die uit zichzelf door blijft gaan.
Met deze muizenvallen ga ik een kettingreactie in gang zetten. Als ik dit balletje hierin gooi, zul je zien dat-ie het eerste balletje activeert. En dat activeert weer het volgende balletje. En dat weer het volgende, en dat weer het volgende. Een kettingreactie. 3, 2, 1.
Een kernreactor heeft veel meer atomen. Dus dan duurt zo'n kettingreactie, oftewel kernreactie, zo'n vier jaar. Daarna zijn de atomen uitgewerkt en moeten er nieuwe atomen komen.

Hoe wordt kernenergie opgewekt?

Bij het splijten van uranium gebeuren drie dingen. Er komen neutronen, afval en warmte vrij. Die warmte wordt gebruikt om water om te zetten in stoom. Die stoom zet een rad in beweging. De energie daarvan wordt door een dynamo omgezet in stroom. Doordat er ook nieuwe neutronen vrijkomen, ontstaat er een soort kettingreactie.

Stroom maken door uranium te splijten

Hier in Borssele, in de provincie Zeeland staat de enige kerncentrale van Nederland. Kijk, hier ligt Zeeland. En hier staat de kerncentrale. 
Hoe werkt zo'n kerncentrale nou precies? En hoe maken ze daar stroom? Straks gaan we naar binnen en zijn we in het hart van de kerncentrale. De kernreactor. 
Ik ben nu in nucleair gebied, dus ik heb een dosismeter bij me. Die meet de hoeveelheid radioactieve straling. Die staat nu op nul. Ik ben heel benieuwd wat-ie straks aangeeft. 
We gaan nu door een dikke sluis naar 'de bol'. This is where the magic happens. Daar, onder die platen, vindt het splijten van uranium plaats. Dat die kernreactie zoveel energie oplevert, is heel handig. Maar het heeft ook een nadeel. Want als je uranium splijt, komt er radioactieve straling vrij. Dat zie je niet, dat voel je niet. Maar te veel straling kan cellen kapotmaken. Ook bij mensen, dus je kunt er kanker van krijgen. Daarom wordt het uranium dat gespleten wordt goed opgeborgen in splijtstofelementen. Zodat de radioactiviteit geen kant op kan. Daar in het reactorvat zitten 121 van die elementen. Je snapt dat dit deel van de kerncentrale heel goed beschermd moet worden. Want hier mag echt niks misgaan. Het dak bijvoorbeeld is een koepel, gemaakt van dik staal met daar overheen dikke lagen beton. Er kan een aardbeving plaatsvinden, of een overstroming. Het kan knetterhard gaan onweren of stormen. Er kan zelfs een vliegtuig neerstorten op dit dak. En toch blijft dit gebouw gewoon staan. 
Dit is de turbinehal. De stoom die vrijkomt in de bol komt via die buizen naar binnen. Die stoom zorgt ervoor dat deze drie enorme turbines in beweging komen. Denk bijvoorbeeld aan ons wiel. Die turbines drijven dan weer via een as die enorme dynamo daar aan. Die dynamo zet die beweging weer om in stroom. Dat wordt afgegeven aan ons lichtnet. Zo komt het bij ons thuis uit het stopcontact.
Het grootste nadeel van kernenergie zie je daar. In die bak met water staan splijtstofelementen die niet goed genoeg meer zijn om warmte op te wekken. Maar nog wel radioactief zijn. Ze zijn uit de kernreactor gehaald en worden hier verzameld totdat ze opgehaald worden. Het water zorgt voor afkoeling en houdt de radioactieve straling tegen. Voordat ik het nucleair gebied uitga, effe een safety check. Nou, die staat nog gewoon op nul. Gelukkig.

Wat gebeurt er in een kerncentrale?

In een kerncentrale wordt uranium gespleten. Hierbij komt warmte vrij en wordt stoom gemaakt. De stoom die vrijkomt, zet de turbines in beweging. Die drijven een dynamo aan, die de beweging omzet in stroom.

Turbines wekken stroom op

In dit oranje gebouw wordt het radioactieve afval heel veilig opgeborgen. Als een persoon z'n hele leven lang alleen maar kernenergie gebruikt, dan hou je kernafval over ter grootte van een appeltje. Dat is niet zoveel, maar het is wel heel gevaarlijk, want als je er dichtbij in de buurt komt, kun je heel ziek worden. Je kunt er zelfs dood aan gaan. Dus het moet heel veilig opgeborgen worden.
Zo, pittig deurtje. Nou, moet je kijken. De muren van dit gebouw zijn gewoon bijna 2 meter dik. 
De splijtstofelementen die ze niet meer gebruiken worden van de kerncentrale naar een fabriek gebracht. Daarvan wordt 95% hergebruikt en 5% is afval. Dat afval wordt in glas gegoten, want gestold glas houdt radioactieve stoffen vast. Het kan geen kant meer op. En dat gestolde glas zit in deze bus. Dat noemen we ook wel een 'canister'. Die canisters met radioactief afval komen uit de recyclingsfabriek en worden per trein vervoerd. En die rijden hier zo het gebouw binnen. Achter deze rode deur ligt het radioactieve afval. Effe deurtje opendoen. 
Hier, onder deze cirkels, ligt het afval opgeslagen. En de vloer is ook hier weer zo'n 2 meter dik. Je voelt hier nog een klein beetje de warmte. Maar het is niet gevaarlijk, want ik meet hier namelijk totaal geen straling. Gewoon nul. Onder deze cirkel zit een buis van 9 meter diep. En met die kraan kunnen die canisters 1 voor 1 op elkaar gestapeld worden. En er passen er vijf in. In deze buizen zit het afval om af te koelen. Dat duurt ongeveer 100 jaar. Daarna geeft het geen warmte meer af maar zal het nog wel duizenden jaren radioactief blijven. Na die 100 jaar, als het is afgekoeld, wordt het diep onder de grond begraven in speciale ruimtes. Maar als het nodig is kunnen we het wel weer gewoon omhoog halen.
Voordeel van kernenergie is dat er geen CO2 vrijkomt. Dus het vervuilt niet de lucht. En een kerncentrale heeft geen wind of zon nodig. Dus hij doet het altijd en levert ook best wel veel energie. Maar ja, nadeel is dat het heel duur is om zo'n centrale te bouwen en als het misgaat en er komt radioactieve straling vrij, dan is het ook meteen supergevaarlijk. En dat afval dat straalt dus duizenden jaren na onder de grond. Ja...

Wat gebeurt er met kernafval?

Bij het opwekken van kernenergie komt kernafval vrij. Dit is radioactief materiaal dat gevaarlijk is als je erbij in de buurt komt. Daarom wordt het veilig opgeborgen in gestold glas, in een gebouw met 2 meter dikke muren.

Veilig ondergronds opgeborgen in een gebouw met dikke muren

Stel je voor je woont aan zee en plotseling komen er vanaf de horizon vreemde schepen aan gevaren. Aan boord zitten honderden mannen. Ze komen om met je te handelen, maar ze bouwen ook een fort. En als je pech hebt, pikken ze je grond in. Of ze nemen je gevangen en nemen je mee naar de andere kant van de wereld om je vervolgens te verkopen. Klinkt nogal angstaanjagend hè? En toch is het echt gebeurd. En die schepen kwamen uit Nederland. Dat waren schepen van de VOC en de WIC. De Republiek der Nederlanden voert aan het einde van de zestiende eeuw al tientallen jaren oorlog tegen de Spanjaarden en de Portugezen. Het is een dure oorlog, dus er is heel veel geld voor nodig. De Spanjaarden en Portugezen verdienen hun geld met de handel in allerlei specerijen uit Azië. Kaneel, kruidnagel, nootmuskaat, peper, maar ook porselein en zijde. Spullen uit Azië die rijke Europeanen graag wilden hebben en waar je dus heel veel geld mee kon verdienen. En dat wilden de Nederlanders ook wel. Dus begonnen ze op en neer te varen. Met dit soort schepen. Dit is natuurlijk geen echt VOC schip. Dit is een replica van het Scheepvaartmuseum. Hij is nagemaakt. Voor de handel richtte Nederland twee speciale bedrijven op. De VOC en de WIC. De schepen van de VOC, de Verenigde Oost-Indische Compagnie, voeren van Nederland naar het oosten, waar nu Indonesië ligt. Maar om het oosten te kunnen bereiken moesten ze helemaal om Afrika heen varen. En de schepen van de WIC, de West-Indische Compagnie voeren naar het westen. Dus van Nederland naar West-Afrika en naar Noord en Zuid-Amerika. Maar ja, die schepen van toen, die hadden natuurlijk helemaal geen motoren. Ze moesten zeilen op de wind. Ze waren dan ook maanden onderweg. Honderden mensen hutje mutje in zo'n schip. Het was een hele zware reis en er waren een heleboel enge ziektes. Een derde van de bemanning kwam zelfs nooit meer levend thuis. De VOC en de WIC waren geen gewone bedrijven. Ze kregen hele speciale rechten van de Nederlandse overheid. Dit is de scan van het oprichtingsdocument uit 1602. Toen werd de VOC opgericht en werd dus dit octrooi door de Staten-Generaal uitgevaardigd aan die onderneming en werd er gezegd in welk gebied ze handel mochten drijven en wat ze daar dan allemaal mochten doen. En daar staat dus ook in dat ze van de Staten-Generaal, de overheid van toen, het recht hadden gekregen om zich ook te vestigen op andere plaatsen, maar ook om oorlog te voeren. Dus het waren eigenlijk bijna overheden op zichzelf. Dat is toch eigenlijk best gek? Ja, dat is heel anders dan dat het nu is. Maar dat was de manier waarop ze dachten van ja, als we al over een lange afstand handel moeten organiseren en daar veel in moeten investeren en moeten concurreren met bijvoorbeeld de Portugezen, dan moeten deze compagnies ook het recht hebben om dat ja gewapenderhand te verdedigen of verder uit te breiden. Varend, handelen en oorlogvoerend werden de compagnieën steenrijk. Ze groeiden uit tot enorme bedrijven met vestigingen over de hele wereld. Oké Karwan, ze begonnen dus in Nederland. Ja ze ff, ze varen vanuit Nederlands en ze willen naar Azië, dus ze moeten helemaal om Afrika heen. En dan wordt hier kaap de Goede Hoop, wordt een soort steunpunt eigenlijk voor die hele lange reis. En hier wordt Batavia gesticht op een eiland Java. Sri Lanka... Sumatra. Suriname en Brazilië. Zo Karwan, ik ben wel goed aan het werk gezet. Die hele kaart ligt vol. Ja, die hele kaart ligt vol. Op heel veel plekken was er een Nederlandse aanwezigheid. Maar dat zijn niet allemaal dezelfde soort van plekken. Dus je hebt handelsposten. Die zijn wat kleiner, is gewoon een plek waar vanuit handel wordt gedreven. Of echt een ja, een kolonie, waar echt land in bezit werd genomen. Waar mensen naartoe werden gestuurd om dat land ook, ja daar iets mee te gaan doen. Dus daar een plantage te beginnen, om daar koffie te produceren, suiker te produceren. In de gebieden die de Nederlanders innamen woonden al mensen. Vaak gebruikten de Nederlanders veel geweld om de oorspronkelijke bewoners te onderdrukken. Op het eiland Banda bijvoorbeeld ontdekte de Nederlandse zeevaarder Jan Pieterszoon Coen dat de Bandanezen hun nootmuskaat ook aan anderen verkochten. Met zijn legers vermoordde hij bijna alle vijftienduizend bewoners van het eiland. Aan de West-Afrikaanse kust kochten de Nederlanders 600 duizend mensen die ze tot slaaf maakten. Ze werden in schepen geladen en als ze de lange reis overleefden, werden ze in Noord en Zuid-Amerika verkocht aan plantagehouders. Daar werden ze gedwongen het zware werk te doen, net als hun kinderen, kleinkinderen, achterkleinkinderen, achterachterkleinkind. Hier in het Rijksmuseum wordt de geschiedenis van Nederland bewaard en verteld en daar horen ook de verhalen bij van de mensen die in Afrika, Azië en Zuid-Amerika woonden voordat de Europeanen daar kwamen. En als je goed kijkt, kun je ook hun verhalen terugvinden in het museum. Valika, jij bent hoofd-geschiedenis in het Rijksmuseum. Wat kunnen we in het museum allemaal terugvinden van de compagnieën? Heel veel. Het hart van het Rijksmuseum, dat is de zeventiende eeuw en daar hebben we wereldberoemde schilderijen van. We staan hier voor de meest beroemde. Maar elders in het museum zie je nog veel meer. Schilderijen bijvoorbeeld van de scheepvaart die Nederland toen aan het ontwikkelen was. Schilderij van de gebieden waar ze heen gingen. Schilderijen van de forten die daar toen neergezet zijn. De handelsposten. En als je goed kijkt zie je dus ook de welvaart die hier werd opgebouwd en de mensen die soms werden meegenomen uit die gebieden. Oh ja, ik zie inderdaad wel dat er hele rijke vrouwen op dit schilderij staan. Ja, dat is heel duidelijk inderdaad. En je ziet heel veel kinderen. Ja. Tussen al die kinderen is een kind dat anders is dan de rest. Zie je hem? Oh ja, ik zie hem denk ik in die linker kamer toch? Ja, klopt.Ik zie denk ik een jongetje uit Afrika. Ja, het is een donker jongetje inderdaad. En hij is ook anders gekleed dan de andere kinderen. Ja, hij heeft een net uniform aan en staat ook heel rechts terwijl die andere kinderen aan het spelen zijn. Dus dit jongetje, dat was niet één van de kinderen van het gezin. Het jongetje werkte daar. Hij was een bediende. Maar hoe is dat jongetje dan hier in Amsterdam terechtgekomen? Ja, absurd hè? Die handelscompagnieën waar we het over hadden die namen vaak jongetjes uit West-Afrika of uit Amerika mee naar Nederland. En daar gaven de kapiteins deze jongens dan weer door aan de families die ze erkenden. Families die graag zo'n jongetje in hun huishouden wilden hebben. En hij had een soort van halsband om? Ja, afschuwelijk hè? Op die manier lieten gezinnen zien dat zo'n jongetje bij hun hoorde. Het was dus eigenlijk een soort kleding van: je bent ons bezit. Nou, dit schilderij gaat over het ideale huishouden. In het ideale huishouden hoorde dus zo'n jonge Afrikaanse bediende met halsband. Hier zien we ook een voorbeeld van zo'n jongen die op jonge leeftijd naar Nederland is gehaald. En je ziet dat hij midden op het schilderij is geplaatst en dat je toch bijna over hem heen kijkt, want hij is zo onduidelijk geschilderd. Mensen vonden het belangrijk dat hij er was, maar vooral om hun eigen macht over de wereld te onderstrepen. Ik vind ook wel dat hij een beetje angstig kijkt alsof hij zich helemaal niet fijn voelt hier. Ja ja, je wordt weggehaald uit je eigen land, weg van je eigen familie, je omgeving, alles wat je kent. En dan kom je hier terecht tussen allemaal vreemde mensen die een andere taal spreken. Het moet heel beangstigend zijn geweest. Ja, kan je niet voorstellen eigenlijk. Ja ja, ja, dat is ook moeilijk voor te stellen. En misschien dat je dat ook aan z'n gezicht afleest. Dat hij zich ook afvraagt wat doe ik hier? De Compagnieën hebben bijna 200 jaar bestaan. Rond 1800 werden ze opgeheven. Suriname en Indonesië werden pas in de twintigste eeuw onafhankelijk. Wat nog rest van de VOC en de WIC zijn forten, over de hele wereld. En ook de vergaarde rijkdom is nog goed terug te zien in het Nederland van nu.

VOC en WIC

200 jaar lang maken de Nederlandse handelscompagnieën de VOC en de WIC de dienst uit in overzeese gebieden als Indonesië en Suriname. Nederland is schatrijk geworden van de handel in grondstoffen en specerijen. Maar deze rijkdom heeft ook een keerzijde. Reizen op de VOC- en WIC-schepen waren gevaarlijk en in de koloniën vond veel geweld plaats tegen de lokale bevolking.

Handel en uitbuiting onder de Nederlandse vlag

Zo'n nest is echt een knap staaltje bouwkunst. Moet je kijken hoe al die takjes en andere materialen in elkaar gevlochten zijn. Want zo'n nest moet natuurlijk hartstikke stevig zijn. Het moet tegen water kunnen, regen. Of wind. En het moet ook tegen die golfslag kunnen. Hoe zit dat in elkaar? Hoe bouwen ze dat?
Auke-Florian, je hebt verlaten meerkoetnesten uit elkaar gehaald om te kijken wat er allemaal inzit. Het uit elkaar halen lijkt me makkelijker dan het in elkaar zetten. En die vogels hebben alleen een snavel en pootjes. Hoe doen ze dat? Het is echt een kunstwerkje. Het zijn prachtige bouwsels. Het mannetje komt aan met materiaal, 't vrouwtje verwerkt dat. Zal ik het eens proberen? Ik heb natuurlijk deze 10 jongens. Ik ben benieuwd of ik dat ook kan. Ik wens je veel succes. Zoiets? En dit zo erop. Ze gebruiken grote takken voor de basis. Het wordt steeds verfijnder naar de nestkom toe. Bovenin moet je een kommetje hebben. Het doet mijn zelfvertrouwen goed om te weten dat meerkoeten dit ook niet in een keer kunnen. Het kost jonge vogels meerdere broedseizoenen om het onder de knie te krijgen. Maar de oordopjes helpen. Niet het groen wat er normaal in hoort, natuurlijk. Een festivalbandje erbij. Zo. Het is nog niet heel zacht. Kijk, dit is een soort piepschuim.
En wat vind je ervan? Om te zien of het een goed nest is, moet je er een ei in leggen. Dit is een meerkoet-ei. Leuk. Kijk maar hoe dat eruitziet. Ja. Meerkoet erbij. Ja, aardig. Een aardig nest. Maar of een meerkoet daar trots op zou zijn, dat weet ik niet. Nee. En die meerkoet doet het alleen met die snavel en die poten. Respect.

Hoe bouwt een vogel een nest?

Een vogel bouwt een stevig nest om zijn eieren beschermd in te kunnen leggen. Het mannetje komt aan met materiaal, het vrouwtje verwerkt dat. De basis bestaat uit grote takken en wordt steeds verfijnder, met een kommetje bovenin.

Een knap staaltje bouwkunst met snavel en pootjes

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Het Klokhuis

Type videos