Groep 6/7/8

Logo NTR zwart

Logo NTR wit

Het Klokhuis informeert kinderen van acht tot veertien over de wereld om hen heen, in de breedste zin van het woord. 

Nizar Klokhuis

Cultuur en geloof

Het Klokhuis

Website Klokhuis

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Dat een project om ruimte aan de rivieren te geven niet alleen goed is voor droge voeten, maar ook de natuur een goede boost kan geven, dat kun je hier heel mooi zien.
Dit is de Hemelrijkse Waard aan de Maas bij Oss. Hier is het graafwerk al jaren geleden gedaan.
Oh, moet je toch eens kijken wat een prachtig gebied er is ontstaan. Nu kun je ook mooi die nevengeulen zien, want dat achterste water is de Maas. En die twee geulen ernaast hebben ze erbij gegraven om zo meer water kwijt te kunnen.
Dus als er ooit echt hoog water komt, ja, dan komt dit hele gebied dus onder water te staan.
Maar Lianne, voordat de rivier ruimte kreeg, was dit er allemaal niet. Nee. Helemaal niks gewoon, eigenlijk. Het is bijna niet meer voor te stellen, maar hier waren vijf jaar geleden nog maisakkers. Maisakkers? Ja, en eentonige graslanden. Dit ontstaat dus gewoon vanzelf? Ja. Dit is, eh... Ja, helaas uitgebloeid, maar rode ogentroost. Alleen die naam al. Rode ogentroost? Ja. Wat is dat? Moet je eens ruiken.  Oeh, munt! Ja. Volop aan de waterkant, watermunt noemen we het dan. Meteen zin om thee te drinken. Ja.

Elk plantje en bloemetje is hier gewoon vanzelf gekomen? Ja, dat is zelf meegekomen met de rivier of met de wind. En het zoekt z'n eigen plekje waar-ie zich thuisvoelt. De ene plek is wat meer afgegraven en de andere wat minder. En ieder plekje heeft zo z'n plantjes die zich daar thuisvoelen. En zo krijg je veel verschillende planten en dieren die van die plant afhankelijk zijn. En zo krijg je diversiteit in je planten, biodiversiteit. Biodiversiteit, mooi.
O, kijk hier. Ja, daar zie je ze al, dat is ook precies waarom we het doen. Op de Maas hebben we de grote vissen, maar die kunnen daar niet goed paaien. Een jonge vis kan daar niet goed opgroeien, in die snelstromende donkere bak. Maar hier vinden ze wat beschutting. Ondiep water wordt sneller warm door de zon. Dus moet je kijken, je ziet honderden kleine visjes.
Ja, je hebt 'm. Wow! Kijk eens. O, ja, wauw! Dit is een zoetwatermossel. 
We hebben planten, we hebben onderwaterleven. Hoe zit het met vogels? Nou, misschien heb je ze al gehoord, maar we hebben ontzettend veel watervogels erbij gekregen. Je moet je voorstellen dat in een maisakker natuurlijk niet veel te zoeken is voor een meerkoet of een visdief of een kluut.
Allemaal soorten die je hier ziet terugkomen, massaal. Duizenden vogels zie je hier. En die boom, stond die er al toen dit nog een maisveld was? Nee, die stond daar niet, die hebben we er expres ingelegd. Die zorgt dat daar eigenlijk een soort bos onder water ontstaat. Waar een mossel zich aan kan hechten, waar planten op kunnen groeien. Een visje schuilt er mooi onder, terwijl het visdiefje hem probeert te pakken. Met de plannen om meer ruimte voor de rivieren te maken, sla je dus eigenlijk twee vliegen in een klap.
Enerzijds zorg je ervoor dat het water weg kan, dus dat de kans op overstromingen kleiner wordt. En aan de andere kant krijg je er een prachtig stuk natuur voor in de plaats! Toppie.

Natuur in de nevengeul

Programmalogo's

Langs de Maas zijn twee extra geulen gegraven om meer ruimte aan de rivier te geven. Dit zorgt er niet alleen voor dat de rivier minder snel overstroomt, maar er is ook een mooi gebied ontstaan waar verschillende planten, vogels en vissen zich thuisvoelen.

Biodiversiteit en minder kans op overstroming in één

Vandaag staat het land hier in Limburg droog.
Maar wist jij dat de gebieden rond de Maas in 1993 en 1995 bijna helemaal onder water kwamen te staan?
Veel van onze rivieren beginnen in het buitenland en stromen door ons land richting de zee. Ze voeren het water af dat ergens in West-Europa als regen valt of als gesmolten sneeuw uit de bergen naar beneden is gekomen.
Als de sneeuw in bijvoorbeeld de Alpen snel smelt en het ook nog eens veel regent, dan kunnen die rivieren dat water maar moeilijk verwerken. Dat gebeurde in 1993 en 1995.
Iedere seconde stroomde er wel 12,5 miljoen liter water Nederland binnen.
Tijdens dit hoog water moesten 250.000 mensen uit de omgeving van de rivier hun huis op zoek naar een veiligere plek.
Ook werden er een miljoen dieren geëvacueerd. Het scheelde niet veel of er hadden nog veel meer delen van Nederland onder water gestaan.
Zo'n gevaarlijke situatie moesten we koste wat het kost voorkomen, dachten we in Nederland. Maar, ja, hoe dan?
Nederland is echt een waterland. We liggen onder de zeespiegel en hebben grote rivieren die water vanuit heel Europa afvoeren naar de zee. En daarom bouwen we al bijna 1000 jaar dijken om ons tegen dat water te beschermen.
Maar juist het plaatsen van die dijken zorgt ervoor dat het water minder ruimte heeft. Dat water moet zich tussen die dijken door persen richting de zee. Als je je dan bedenkt dat er door klimaatverandering steeds vaker zware regenval voorkomt, dan kun je je ook voorstellen dat er ook steeds vaker veel water tegelijkertijd moet worden afgevoerd.
Nu zou je de dijken steeds een stukje kunnen verhogen, maar dat is een hele kostbare operatie en dat kan niet overal.
Dus daarom hebben ze na het hoog water in de jaren 90 gezegd: Weet je wat we doen, we gaan het water mee ruimte geven, bijvoorbeeld door de dijken verder van de rivier af te schuiven. En daardoor wordt het uiterwaardengebied groter. Dat is het gebied tussen de rivier en de dijken. En heeft het water dus meer ruimte om te stromen. Ja!
Nou, het werkt, de dijk houdt het.

Maar dijken verplaatsen is niet het enige. Je kan nog meer doen om de rivier ruimte te geven. Je kan dat uiterwaardengebied ook afgraven, verlagen waardoor er nog meer ruimte ontstaat om het water af te voeren. Ook kan je de rivier dieper maken en je kan naast de rivier een tweede rivier graven. Zo'n extra rivier noem je een nevengeul.
En al het water dat door die nevengeul stroomt, zorgt ervoor dat het water niet meer door de rivier zelf hoeft te stromen. En daardoor stijgt het waterpeil dus minder snel. Ja!

Eén van die plekken waar ze dat doen is hier in Noord-Limburg. Bij de dorpen Wanssum en Ooijen. En ik mag zo met die graafmachine daar meehelpen om een tweede stuk rivier te graven naast de bestaande om op die manier meer water kwijt te kunnen.
Op wel 50 plekken is de afgelopen jaren hard gewerkt om meer ruimte te maken voor rivierwater. Maar dat heeft ook nadelen. Er moesten 250 huizen worden afgebroken en er moest heel veel boerenland worden aangekocht. Maar er moest iets gebeuren om overstromingen in de toekomst te kunnen voorkomen. Kom maar, kom maar, kom maar naar Sosha. Ja!

Hoe creëren we ruimte voor de rivier?

Dijken beschermen ons tegen overstromende rivieren, maar zorgen ook dat die rivieren minder ruimte hebben. Door de dijken te verplaatsen en ze verder van de rivier af te bouwen, worden de uiterwaarden groter en is er meer plaats voor water.

Dijken verder van de rivier af

Vorig jaar kreeg ik veel pijn in mijn been maar de huisarts wist niet wat er aan de hand was. Die heeft me doorgestuurd naar het plaatselijke ziekenhuis. Ze kwamen erachter dat ik een tumor in mijn been had, ongeveer zo groot. En die hebben me doorgestuurd naar het Maxima in Utrecht. Daar kreeg ik drie opties voor een operatie. Daar schrok ik wel van, want een optie was amputatie. De andere optie was dat mijn onderbeen op mijn bovenbeen werd gezet. En de laatste optie was een inwendige prothese en daarmee heb ik mijn been kunnen behouden, daar ben ik erg blij mee. En nu krijg ik nog chemotherapie in Utrecht. Een klein voordeel van de chemotherapie is dat er nu een duidelijk verschil is tussen mij en mijn tweelingzus Babette(!)

Gaan we nog even bloed afnemen bij je. Wat is je geboortedatum, Emma? Dank je wel. Dan duurt het ongeveer een uurtje en dan is de uitslag bekend. Emma, jij krijgt vandaag je 17e chemo? Ja, klopt. En dat is mijn voorlaatste chemo, dus ik ben bijna klaar. Fijn. En is daarom ook dat kastje? Ja, dat kastje heb ik gekregen voor de chemo's. Maar het is ook handig om bloed te prikken als je het niet via je elleboog wil. Doet het nog pijn, dat aanprikken? Nee, daarvoor hebben ze een speciale crème en die verdooft de huid, dus daar voel je niets meer van.
Nou, Emma. Wij hebben de chemo al in de computer gecheckt. En dan komen we jouw naam en geboortedatum weer vragen. Emma van der Wiel en (PIEPTOON) Ja, dat klopt helemaal. Dan hangen we 'm aan. Alles steeds checken? Ja, alles dubbel checken. Voel jij nou al meteen iets? Ja, ik begin al wel een beetje misselijk te worden. Dat gaat altijd heel snel bij deze kuur. Ondanks alle medicijnen tegen de misselijkheid? Ja, maar anders hing ik nu al spugend boven de wc, dus ik denk wel dat ze goed helpen. Oke, gelukkig maar.

De behandeling is meestal in een ziekenhuis maar kan ook thuis worden gegeven. Een chemokuur bestaat vaak uit twee tot vier soorten medicijnen om te voorkomen dat kankercellen met slimme trucjes de chemo omzeilen. En in de apotheek van het centrum worden die medicijnen klaargemaakt. Lidwien. De chemo wordt klaargemaakt in 'n aparte afdeling, de cleanroom. Die is heel schoon, dus we moeten een pak aan.
In deze ruimte maken wij de chemo klaar door een precieze hoeveelheid van de chemo af te meten. Dat controleert ze door het te leggen op de weegschaal en dan te checken of het de goede hoeveelheid is. Ze maakt er een foto van en dan spuit ze het bij de infuuszak. Dan is er een tweede assistente die het allemaal controleert. Dan wordt er een etiket op geplakt en gaat het uit de cleanroom. Wauw, dus het is echt check, check, dubbelcheck? Ja, klopt.
En wat is voor jou nou het allernaarst aan de chemo? Dat ik wondjes en blaren in mijn mond krijg. Dat doet ontzettend veel pijn. En ik kan er ook minder goed door eten. Dus dan val je weer af, word je nog zwakker. Dus dat is wel vervelend. Van alle bijwerkingen vind ik haaruitval eigenlijk nog het minst erg. Het is even wennen dat je kaal bent, maar je hebt er verder geen pijn of last van. Wat hoop je voor de toekomst? Als eerste wil ik mijn school afmaken. En dan wil ik gaan studeren, maar ik heb nog geen idee wat. En natuurlijk ook revalideren zodat ik zo snel mogelijk weer kan golfen.

Hoe wordt een chemokuur toegediend?

Een chemokuur wordt vaak in het ziekenhuis gegeven. In de apotheek wordt de precieze hoeveelheid medicijnen samengesteld voor in de infuuszak. Daarna wordt het toegediend via een infuus. Emma heeft daarvoor een speciaal kastje op haar borst.

Emma (16) krijgt haar 17e chemo

Als de dokters zeker weten dat iemand kanker heeft, beslissen ze samen met de patiënt welke behandeling het beste is. Je kunt medicijnen krijgen, geopereerd worden, of bestraald worden. Vaak wordt er gekozen voor meerdere behandelingen tegelijkertijd. Een van de meest gebruikte behandelingen is chemotherapie. Maar wat is chemo precies?
Chemotherapie zijn medicijnen die sneldelende cellen zoals kankercellen aanpakken. Zodat ze niet meer kunnen delen, niet meer kunnen groeien en zelfs uiteindelijk doodgaan. Maar dat is toch goed, als ze doodgaan? Zeker. Maar ze pakken niet alleen sneldelende kankercellen aan maar ook je gezonde sneldelende cellen. Zoals je haar? Want je wordt vaak kaal met chemotherapie. Je kunt inderdaad haaruitval krijgen. Maar ook je maagcellen, je kunt misselijk worden. Cellen van je bloed kunnen worden aangepakt waardoor je heel moe wordt. Dus dat zijn tijdelijke bijwerkingen? Ja, dat zijn bijwerkingen op korte termijn. Maar er zijn ook effecten op langere termijn. Zoals vruchtbaarheidsproblemen. Dus of je kinderen kunt krijgen? Ja. En dat geldt voor de jongens en voor de meisjes.

Chemotherapie is een verzamelnaam voor allerlei medicijnen die tumorcellen beschadigen en voorkomen dat ze kunnen delen. Dus eigenlijk gewoon dat ze doodgaan? Ja, dat klopt. Dit zijn tumorcellen. Elk klompje bestaat uit meerdere cellen en die blijven maar delen. Dit zijn allemaal slechte cellen? Ja, dat klopt.

Chemo werd bij toeval ontdekt tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1943 werd een vrachtschip met mosterdgas aan boord geraakt door een Duitse bom. Het giftige gas ontsnapte en in de dagen daarna overleden er duizenden mensen. Bij het onderzoeken van de doden kwamen de artsen erachter dat het giftige gas de witte bloedcellen kapot had gemaakt. Bij gezonde mensen is dat dodelijk, maar mensen met leukemie, oftewel bloedkanker, hebben juist te veel verkeerde witte bloedcellen. De Amerikaanse onderzoekers Goodman en Gilman vonden dat interessant. Zij ontwikkelden uit dat mosterdgas het medicijn Mustine wat dus verkeerde witte bloedcellen kapot maakt. Na de uitvinding van Mustine werden er ook nog andere chemomedicijnen ontwikkeld, tegen leukemie maar ook tegen andere soorten kanker.
Van sommige soorten chemo weten we niet eens hoe ze werken. Je kunt het vergelijken met onkruidverdelger waarmee in je tuin het onkruid verdwijnt. Dat beschadigt ook de mooie planten en de beestjes waardoor de tuin ongezonder wordt. Maar waarom gebruiken we chemo dan überhaupt nog? Omdat het werkt als een tierelier, het maakt alle tumorcellen dood. Dit zijn tumorcellen voordat ze behandeld zijn met chemo. Nu doen we er chemo bij, een rood stofje. Je ziet dat de cellen langzamer gaan delen en langzaam sterven. Het lijkt wel alsof ze ontploffen, uit elkaar vallen. Ja, dat klopt. En chemo zit door je hele lijf toch? Ja, en daarom werkt het zo goed. Want eventuele uitzaaiingen die de dokter niet heeft gezien die worden ook aangepakt, daarom is het zo effectief. Wauw.

Hoe werkt chemotherapie?

Chemotherapie zijn medicijnen die sneldelende cellen zoals kankercellen aanpakken. Ook andere sneldelende cellen, zoals van je haar of in je bloed gaan erdoor dood. Hierdoor kan je haar uitvallen of voel je je snel moe. Chemotherapie is bij toeval ontdekt tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan de hand van mosterdgas.

Medicijnen die tumoren doden, maar ook andere cellen

De Middeleeuwen waren roerige en gevaarlijke tijden. Landeigenaren probeerden regelmatig land van elkaar af te pakken en er bestond nog helemaal geen politie. Iedereen moest dus zelf zijn eigen huis, haard en dieren beschermen. Koningen en rijke families van adel, die hadden het geld om burchten te bouwen, om zich te beschermen tegen hun vijanden en de eerste kastelen, die zagen er dan zo uit. Een houten toren op een heuvel met een hekwerk eromheen en het hekwerk had dan vaak scherpe punten. Een houten kasteel zet je natuurlijk zo in de fik en daarom bouwden ze vanaf 1100 stenen kastelen met dikke muren en hoge torens waarmee je over het land van de kasteelheer uit kon kijken. Dat land reikte zo'n vijftien kilometer ver en dat is net zo ver als je in één dag met een paard heen en weer kan lopen, want alles ging in die tijd nog te voet of te paard. Gruwelijk toch, ik zie mezelf al gaan op zo'n paard. Ho paard! Om het de vijand nog lastiger te maken groeven ze om het kasteel heen een brede slotgracht die ze vulden met water, want bijna niemand kon in die tijd nog zwemmen en zo werd het de vijand te moeilijk gemaakt om het kasteel te bestormen. Natuurlijk moesten de bewoners van het kasteel er zelf wel makkelijk in en uit kunnen en daarom bouwden ze over het water een ophaalbrug naar de poort toe. En als de vuil te rapen kwam, dan ging de brug natuurlijk omhoog. In het kasteel wonen de kasteelheer samen met zijn gezin en de belangrijkste ruimte in het kasteel is deze grote zaal: de Ridderzaal. Er was een groot vuur om iedereen warm te houden. Er werd gegeten, gedronken, gezongen, gedanst, er werden spelletjes gespeeld en voor het vermaak was er ook nog de hofnar, die trouwens ook iedereen in de gaten hield als een soort spion. Glas was heel zeldzaam in de middeleeuwen omdat het toen nog hartstikke duur was en daarom waren de ramen vroeger open gaten. Dat is ook waarom het altijd zo koud was in het kasteel, altijd rond de vier graden. En omdat de vensters niet heel groot waren, kon de zon het kasteel ook niet opwarmen. En daardoor was het zelfs in de zomer zo fris. Koud he? De keuken, heel belangrijk. Hier bereidden de koks het eten en het eten was simpel. Vaak aten de kasteelheer en de ridders hetzelfde als de boeren, namelijk soep met brood en wijn. En de kruiden, die kwamen uit de kruidentuin van het kasteel zelf. Iets meer zout, wel. En de keuken was ook gelijk de badkamer. Omdat het hier zo lekker warm was, gingen de bewoners van het kasteel hier dan in bad. En dat deden ze staand. Yes. Dankjullie. Volgende. Geen badkamers maar de kasteelbewoners hadden al wel een wc en dat is voor die tijd heel bijzonder. Ze noemen het een gemak of een plee en eigenlijk was het gewoon een gat dat uitkwam bij de gracht. Die uitsteeksels daar, dat zijn de wc's. En als de kasteelheer dan aan het poepen was, zag je z'n drollen zo naar beneden vallen. Zo zat je hier dan op je gemakkie. Wel een beetje koud aan je billen. Alleen de kasteelheer en zijn gezin woonden in het kasteel. De ridders woonden wel bij het kasteel in de buurt, maar niet erin. Zij wonen namelijk in de barakken van de voorburcht. Binnen deze dikke kasteelmuren ligt de voorburcht en die muren beschermen dus de voorburcht, maar natuurlijk ook de hoofdburcht, het kasteel zelf. Binnen deze muren kon er veilig worden geleefd en tegen de muren aan werden ruimtes gebouwd, bijvoorbeeld huizen. Die stonden daar voor de mensen die in het kasteel werkten, dienstmeisjes, bediendes, stalknecht, de torenwachter en de koks, maar ook stallen voor de paarden en het vee en ruimtes waar het werkmateriaal kon worden opgeslagen. De boeren die op het land rondom het kasteel woonden, werkten ook voor de kasteelheer. Ze leverden bijvoorbeeld voedsel en ze hielpen ook met allerlei klusjes en in ruil daarvoor kregen ze dan bescherming van de kasteelheer. Dat hield in dat ze hier dan mochten schuilen binnen deze dikke kasteelmuren met hun gezinnen als er gevaar dreigde. De gaten in de kasteelmuren zijn kijkgaten en zo konden de kasteelbewoners de vijand dan goed in de gaten houden. Natuurlijk werd er ook geschoten en dat deden ze in de uitsparingen tussen de kantelen. Mooi schot. De winnaar kreeg de macht over het kasteel en over het land en daarna ging het leven eigenlijk gewoon verder. Ik moet zeggen, het leek me eerst geweldig het kasteelleven, maar ik heb nu mijn twijfels. Er zijn ook heel wat minpunten. Je had geen schoon drinkwater, het was koud in het kasteel. Je moest keihard vechten, strijden voor je eigen bestaan en om te overleven. Er kon elk moment oorlog uitbreken. De mensen werden sowieso niet echt oud, dus ik ben blij dat ik nu leef. Maar we hebben er wel wat prachtige kastelen aan overgehouden. En nu weer terug naar onze tijd.

Hoe zag het leven op een kasteel eruit?

In de Middeleeuwen bouwen koningen en rijke mensen kastelen om zichzelf te beschermen. Ze zien er indrukwekkend uit, maar Pascal ontdekt dat het leven er ook koud en gevaarlijk kon zijn. Hoe was het om in een kasteel te leven?

Terug naar de Middeleeuwen

Het zag het leven op een kasteel eruit?

Je lichaam bestaat uit miljarden cellen. In je nieren zitten niercellen, in je hart zitten hartcellen, in je darmen zitten darmcellen. En al die cellen weten precies wat ze moeten doen. Het zijn de bouwstenen van je lichaam. En in iedere cel zit een celkern met daarin je DNA. En je DNA bepaalt wie je bent en hoe je eruitziet. Dus bijvoorbeeld je haarkleur. Of wat dacht je van je lengte. Of de grootte van je voeten. Het is eigenlijk een soort vingerafdruk. Maar in je DNA is ook vastgelegd dat cellen zich moeten delen. En dat doen ze om te groeien en om te vernieuwen. En dat gaat met miljoenen celdelingen per dag. Nou kun je denken: zoveel, dat kan toch nooit allemaal goed gaan? En dat is ook zo. Soms treedt er in die celkern een verandering op in je DNA. En één verandering is nog niet zo heel erg. Twee of drie ook niet. Maar als het er meer zijn, dan kan zo'n gezonde cel veranderen in een kankercel. En kankercellen blijven zich maar delen en delen en delen. Net zo lang tot ze de gezonde cellen overwoekeren. En dan ontstaat er een klompje cellen en dat noemen we een tumor of gezwel.

Kinderen hebben andere vormen van kanker dan volwassenen. Dat zie je goed als je kijkt naar de verschillende leeftijdsgroepen. Er zijn drie leeftijdsgroepen. De jonge kinderen, van nul tot 14 jaar, die zijn heel erg in de groei, die krijgen voornamelijk acute lymfatische leukemie. Een vorm van kanker die in het bloed voorkomt. Die komt het meeste voor. Daarnaast kunnen ze hersentumoren krijgen, in je hoofd. Of bijvoorbeeld een bottumor. En dat kan op verschillende plekken zijn in het lichaam.
De vormen van kanker die we bij kinderen zien, komen we bij volwassenen vanaf 30 jaar haast niet voor. Bij hen ontstaat kanker door een opeenstapeling van DNA-veranderingen in de cel, doordat de cellen ouder worden. Want als je ouder wordt, hebben die cellen zich veel vaker gedeeld. Ja. En het lichaam heeft veel meer meegemaakt. Als je vanaf je 16e hebt gerookt, of je ligt uren te bakken in de zon, of je hebt heel veel alcohol gedronken, dan kan het wel eens een keertje heel erg misgaan. Ja, dat snap ik.
Dan heb je nog een tussengroep, tussen de 15 en 29 jaar ongeveer, als je van jong naar volwassenen gaat. Dan komen beide vormen van kanker voor. De kanker die je hebt als jong kind, zoals leukemie, of een bottumor, en de kanker die je krijgt als cellen ouder worden of bijvoorbeeld door roken.

Hoe ontstaat kanker?

Je lichaam bestaat uit miljarden cellen. Deze cellen delen zich om te groeien en te vernieuwen. Maar soms treedt er in de celkern een verandering op in je DNA. Dan kan zo’n gezonde cel veranderen in een kankercel die zich blijft delen en zo de gezonde cellen overwoekert. Bij kinderen ontstaan vaak andere soorten kanker dan bij volwassenen.

Verkeerde cellen die zich blijven delen

We hebben nodig: Een bal! Een handschoen. Een knuppel. Een helm. Beschermende kleding, en... een tok. Die ballen zijn hard! Ik heb het natuurlijk over honkbal. Dat wordt veel gespeeld in Canada, Caribisch gebied. Als je echt als professioneel honkballer aan de slag wilt en flappen wil verdienen, moet je naar Zuid-Korea of Japan. Of natuurlijk Amerika! Daar is het een waanzinnig populaire sport. Zo'n 5,5 miljoen mensen spelen het daar. In Nederland spelen er zo'n 23.000 mensen honkbal. Van die 23.000 worden de beste geselecteerd voor het wereldkampioenschap. In Amerika kunnen ze uit 5,5 miljoen spelers kiezen. Toch heeft Nederland een keer het WK gewonnen!
Ja! Nederland is wereldkampioen! Dat kleine kikkerlandje! Ongelooflijk! 
Maar hoe kan dat?

Wie niet sterk is, moet slim zijn. We keken naar hoe het menselijk lichaam het snelst leert. En dat toepassen bij jonge talenten. Nederland is heel slim in het trainen van honkballers. Met de nieuwste wetenschappelijke inzichten om het allerbeste in de spelers naar boven te halen. Houd je handen langer op de knuppel.
Julian, jij zit in Jong Oranje. Klopt. Wat is er zo mooi aan deze sport? Het allermooiste is wanneer je de bal zo goed raakt, echt perfect, dat je hem niet voelt op de knuppel. Als je klaar bent met de swing, zie je de bal vliegen. Klinkt goed. Maar hoe speel je honkbal? Even wat spelregels.
Een team bestaat uit negen spelers. In het veld zijn dat drie buitenvelders. Vier binnenvelders, een werper en een achtervanger. En dan, Julian? Het spel begint bij de werper. Die gooit de bal naar de achtervanger. De tegenstander met de knuppel probeert zo ver en hard mogelijk de bal weg te slaan. Lukt dit, dan mag de slagman naar het honk lopen. Ondertussen probeert de buitenvelder de bal naar het binnenveld te krijgen. Zodat het team de loper uit kan tikken. En dan ben je af? Dan is de volgende slagman? Klopt. Alleen als je onderweg bent van het ene naar het andere honk. Op het honk ben je vrij? Klopt. Er zijn meer manieren om af te gaan. Je kan drie keer misslaan. Je kan gebrand worden. Wanneer de binnenvelder eerder op het honk is met de bal dan de loper. Of dat de bal in EEN keer wordt gevangen door een speler. Als je als team drie keer af bent, dan wordt er gewisseld. Maar de bedoeling is punten binnenhalen. Hoe doe je dat? Door als loper via de honken terug te keren naar het thuishonk. Je kan het beste die bal een enorme zwieper geven. Zodat die buiten het veld terechtkomt en niet gevangen wordt. Jij hebt alle tijd om dat rondje te rennen. En terug komen op het thuishonk: Een home-run rennen. Klopt. Dat is helaas wel lastig.

Hoe speel je honkbal?

Bij honkbal sla je de bal weg met een knuppel. Vervolgens moet je zo snel mogelijk langs alle honken rennen. De tegenstanders in het veld proberen je tegen te houden door de bal te vangen of je af te tikken, of eerder met de bal bij het volgende honk te zijn.

Hard slaan voor een homerun

Als je wilt opvallen, kies je marmer. Wil je macht uitstralen, kies je marmer. En als je wilt laten zien hoe rijk je bent, kies je marmer. Het is een van de duurste materialen ter wereld. Het is chic, exclusief, en ziet er heel hard uit. Maar dat is het niet. En dat maakt het ook geschikt voor beeldhouwkunst.
Hier in Florence staat EEN van de beroemdste beeldhouwwerken ter wereld. Van marmer! Het is de David van kunstenaar Michelangelo. David komt uit het Bijbelse verhaal waarin de kleine David de reus Goliath weet te verslaan. Klein is deze David niet. Meer dan 5 meter hoog en 8000 kilo zwaar. Tot in het kleinste detail werkte Michelangelo aan David.
Maar waar komt marmer vandaan? We blijven in Italië en rijden door de Apuaanse Alpen naar Carrara. Uit Carrara komt het beroemdste marmer ter wereld. Vrachtwagens rijden af en aan door speciaal aangelegde tunnels. Overal wordt marmer uit de berg gehaald. Marmer komt van het Griekse woord marmaros. Dat betekent glanzende steen. Marmer is dus een steensoort, ontstaan miljoenen jaren geleden. Toen hier nog geen bergen waren, maar een tropische oceaan. Warme temperaturen en veel diertjes vol kalk op de bodem van de zee. Miljoenen jaren lang leefden daar generaties dieren. Er vormde zich zo een dikke laag kalk. Onder druk van de zwaartekracht en hoge temperaturen veranderde die kalk in marmer. In de miljoenen jaren daarna is die oceaan langzaam getransformeerd in deze rotsformatie achter me. Het marmer zit dus nu in de bergen.
Je vindt marmer maar op een paar plekken ter wereld. De vorming is uniek. Soms is het groen of roze, maar hier is alles wit. Het is bijna letterlijk oogverblindend mooi. Dat wit, ik moet knijpen met mijn ogen. Het is zo groot. Het is bijna gewoon zelf een kunstwerk, terwijl er van al dat marmer kunstwerken worden gemaakt.
Ik heb een afspraak met Franco, de eigenaar van EEN van de beroemdste marmergroeves. Van hem wil ik weten hoe ze dat marmer uit de bergen halen.
Franco heeft bepaald dat dit het volgende blok is dat uit de groeve wordt gehaald. Hij heeft uitgelegd hoe ze dat doen. Let op. Ze hebben drie gaten geboord. Dit is het eerste gat. Er zit ook een gat hierboven, en het derde gat zit rechts beneden. Alle punten komen samen op een plek in het midden, het centrepoint. Door deze drie gaten kan het blok van de berg worden geslepen. Dat gebeurt met een speciale kabel. In het midden zit staal, maar het gaat om deze puntjes die om de 2 centimeter zitten. Dit is harder dan steen, harder dan marmer. Dit is diamant. Deze machine laat de kabel heel snel ronddraaien zodat het marmer langzaam wegslijt. Als je goed kijkt, zie je dat de machine op rails staat. Dat is handig: zo kan hij langzaam naar achter bewegen. De kabel blijft even lang, maar blijft zo strak staan. En blijft slijpen, totdat het helemaal los is. En dan kan de machine aan het werk. Met water wordt de kabel gekoeld zodat hij niet te heet wordt en er niet te veel stof vrijkomt. 
Terwijl Franco mij zijn nieuwste blokken laat zien, merk ik dat we niet de enigen zijn met interesse in dit marmer. Vanuit de hele wereld staan kopers in de rij voor deze exclusieve steensoort. Een man is speciaal vanuit Los Angeles hier gekomen om dit blok te kopen. Dit wordt een keuken in Hollywood. Hij vertelde me wat dit blok kost. Serieus, ik wist het niet. Maar dit blok kost 150.000 euro! Pff! 150.000 euro. Ik vroeg hem hoe hij zeker weet dat het blok vanbinnen helemaal goed is. Toen zei hij: Dat weet je inderdaad niet. Het is en blijft een gok. Een gokje van 150.000 euro. 
Heel vaak zie je in gesteente als marmer zulke lijnen. Vegen, aders. Die ontstaan wanneer het kalksteen waaruit dit marmer is ontstaan een beetje verontreinigd is geweest. Daar zaten dan zandresten, of kleine metalen deeltjes die voor deze structuren zorgden. Ze noemen dat hier verontreiniging. Want hoe witter het marmer, hoe beter het verkoopt.
Opmeten, aftekenen, doorsnijden en hup, de vrachtwagen op. Over smalle wegen rijden vrachtwagens af en aan met grote blokken marmer. Het is niet moeilijk om te ontdekken waar ze heen gaan. Gewoon erachteraan!

Waar komt marmer vandaan?

Marmer is een bijzondere steensoort. Het is ontstaan op een plek waar vroeger een oceaan was. Een dikke laag kalk is onder invloed van miljoenen jaren hoge druk en een hoge temperatuur veranderd in marmer. Met een speciale machine worden er blokken uit de berg geslepen.

Zacht gesteente uit de Italiaanse bergen

We zijn in Carrara, bekend om het beroemdste en witste marmer ter wereld. Al meer dan 2000 jaar wordt het hier uit de bergen gehaald. Maar dat is pas het begin. Er moet nog iets van gemaakt worden. Al het marmer uit de groeves komt hier terecht. Op deze enorme opslag. Vaak is van de blokken al helder wat het wordt. Ze zijn op bestelling uit de groeve gehaald. Maar vaak ook niet. Wat zou dit stuk bijvoorbeeld worden? Misschien trappen in een oosters paleis. Of dit? Een prachtig beeld van een Romeinse godin! Ja, en dit wordt natuurlijk... eh... mijn nieuwe aanrechtblad. 
Wow. Dit is de bijzondere werkplaats Studi d'Arte Cave Michelangelo. Kunstenaars proberen hier de technieken van Michelangelo levend te houden. Ze maken zelf of in opdracht beeldhouwwerken van marmer. Niet alles wat je ziet is marmer. Het staat hier vol kleine modellen van gips die door de kunstenaars nagemaakt worden. Hier zie je een nog groter gipsen model. Je ziet ook dat er echt aan gewerkt is. Er zitten scheuren in, de hand is er opnieuw aangezet. Gaten, spijkers, maar dat maakt niet uit. Dit is gips. Het gaat om het resultaat van marmer. Dat moet kloppen.
Luca werkt ook met gips, en een zwarte steensoort die op marmer lijkt. Daarom wordt het wel zwart marmer genoemd. Luca werkt aan een beeld van het hoofd van een Keniaanse strijder. Hij maakt het na van zwart marmer van dit gipsen beeld. Daarvoor heeft hij speciale apparatuur. Je ziet het daarboven aan de schedel. Op deze schedel is precies hetzelfde puntje gemaakt. Daarvoor gebruikt hij deze bijzondere meetapparatuur. Dat zorgt ervoor dat hij de afstanden precies gelijk houdt. Dat het voorhoofd, de neus, ogen, alles, op exact dezelfde plek komt. Totdat het beeld EEN op EEN gelijk is aan het gipsen model.
Marmer kennen we vooral glimmend. Glimmende beelden, paleizen, aanrechtbladen. Johannes laat zien dat ze met veel lagen schuurpapier werken om het echt glanzend te krijgen. 1, 2, 3, 4, 5, 6... 7, 8 lagen schuurpapier! Werkje hoor. 
Na acht schuurbeurten zie je al dat het glanst. Maar om de echte shine aan te brengen, gaan we nog waxen. Bij de polijstmachine. Wauw! Dit is ongelooflijk, moet je zien. Die glans. Door het waxen zijn de laatste poriën van het marmer opgevuld en krijgt het zijn glanzende laag.
Tot slot heeft Johannes nog een verrassing voor me. Bart? Yes? I have this for you. Nouuuuu, wat aardig! Een echt klokhuisje. Grazie mille. Molto volentieri, prego. Ciao! Ciao!

Hoe worden beelden van marmer gemaakt?

Van marmer worden onder andere beeldhouwwerken gemaakt. Omdat het materiaal best duur is, wordt er eerst een model van gips gemaakt. Vervolgens wordt het model exact nagemaakt. Als laatste wordt het beeld geschuurd en gewaxt, zodat het mooi gaat glanzen.

Beeldhouwen in de stijl van Michelangelo

Grote kans dat de boeken die jij in de winkel koopt of online bestelt uit dit grote magazijn komen. Bijna elk boek dat in Nederland wordt verkocht, komt namelijk hier uit Culemborg. Hier binnen liggen zelfs meer dan veertig miljoen boeken opgeslagen. Dit is dus duidelijk de grootste boekhandel van Nederland. Hier liggen meer dan 120.000 verschillende boektitels en van elke titel dan ook weer meerdere exemplaren. Alles bij elkaar liggen er meer dan 40 miljoen boeken opgeslagen. Als de boekhandel zijn boeken voorraad heeft besteld, dan gaan ze hier aan de slag. De robotkranen zoeven langs deze enorme rekken omhoog en pakken precies de pallets met boeken die nodig zijn. En dit is niet eens de enige voorraadhal. Nog een boekenmagazijn! En kijk, al die verdiepingen! Het is wel 30 meter hoog. En ook hier zoeft er een robot langs alle rijen vol met boeken om vervolgens precies de goeie boeken uit te pikken. Op dit tussenstation staan vierentwintig kasten en vanaf hier worden alle boeken weer verder gesorteerd. Hier liggen 2500 boeken, waaronder de boekentop 200 van dit moment en ze liggen allemaal in hun eigen vakje, zodat ze razendsnel gepakt kunnen worden. En deze barcode hier, die is het allerbelangrijkste. Zonder die barcode gebeurt er hier niks. Op die manier weten namelijk de mensen en de robot precies wat er met het boek moet gebeuren. De winkel komt steeds dichterbij. Er wordt nu op boekhandel gesorteerd. De pakbon zit erin en klaar om te gaan, op weg naar de lezer. En dit is dan het eindstation. Hier staan alle boeken klaar om verstuurd te worden naar de boekverkopers. Deze gaat bijvoorbeeld naar Dordrecht en Leerdam, Groot-Ammers en ga zo maar door. Het hele land wordt voorzien van boeken. Ja, is natuurlijk wel een beetje gek. Ik bedoel, we noemen dit de grootste boekhandel, maar ik zie geen enkele lezer hier zelf gezellig winkelen. Toch is het zo dat alle boekenwinkels in Nederland hun boeken uit deze boekhandel halen. En daarom is het zeker wel de grootste boekhandel van Nederland.

De grootste boekhandel van Nederland

Boekenwurmen opgelet! In Culemborg vind je de grootste boekhandel van Nederland. Hier liggen meer dan 40 miljoen boeken opgeslagen! Je kan er jammer genoeg niet als klant winkelen, maar alle boekwinkels in Nederland kopen hier hun boeken.

Meer dan 40 miljoen boeken bij elkaar

Bij brand kunnen spullen verbranden, dan gaan ze helaas in rook op. Maar die spullen kunnen ook rookschade krijgen. En brandlucht? Dat verwijder je niet met een lekker luchtje. Nee, dat doe je met een ozonkanon. Maar hoe doen ze dat nou? We zijn hier in Rotterdam bij het grootste bedrijf van ons land dat gespecialiseerd is in het reinigen van spullen met rook- en roetschade. En dat doen we met deze ozonkanonnen. Maar wat is ozon nou precies? Ozon kennen we natuurlijk van de ozonlaag die ons beschermt tegen de zon, maar ozon komt ook vrij als het bliksemt. En de elektrische lading die dan vrijkomt is zo sterk dat de zuurstof in de lucht wordt omgezet in ozon. En soms kan je na een onweersbui de ozon ruiken. In dit ozonkanon gebeurt hetzelfde als bij onweer. De elektrische lading zet zuurstof om in ozon en dat gebeurt daar in die blauwe buisjes. Maar hoe krijg je met het vrijgekomen ozon de brandlucht uit spullen? Het zit zo. Alles om ons heen bestaat uit moleculen. Ook ozon. De ozonmoleculen zijn zwaarder dan de moleculen die brandlucht veroorzaken. Neem deze kleding. De brandlucht hangt er nog aan. Of dit apparaat, er zit nog roet op. De ozonmoleculen zakken om de viezeluchtmoleculen heen en kapselen ze in. Ze breken ze af waardoor je ze niet meer ruikt. Je denkt misschien: kunnen ze niet gewoon wat luchtverfrissers neerzetten. Lelietjes-van-dale, lavendel. Maar dat helpt dus niet, want die verbergen de vieze lucht wel eventjes. Maar dan verdampen ze ook weer en is de rooklucht weer terug. Dit soort frisse luchtjes zijn te licht. Maar door de ozon worden de stofjes die de rooklucht veroorzaken als het ware helemaal ingepakt en wordt de lucht dus echt gereinigd en keert de rooklucht nooit meer terug. Maar voordat ozon zijn werk kan doen, moet het roet van de spullen geboend worden en dat moet met de hand gedaan worden omdat roet heel vettig is, dus je moet stevig boenen, anders wordt het niet schoon. Na het grondig boenen kan het ontgeuren beginnen. Het ozonkanon kan aan de slag. Dat kan in deze speciale boxen. Dat kan met een klein ozenkanonnetje of in deze speciale ozonkamers met het grote ozonkanon. Deze ruimtes worden afgesloten. En dan kan met behulp van ozon binnen 24 uur de brandlucht uit meubels gehaald worden, maar ook vloerkleden of kleding. En het afsluiten is niet voor niks, want het inademen van grote concentraties ozon is niet gezond. Maar in deze kamer heeft ozon zijn werk gedaan. Geen brandlucht meer te ruiken. Brandlucht verwijderen met ozon. Zo doen ze dat.

Hoe verwijder je brandlucht?

Na een brand kunnen spullen rookschade oplopen. Ook gaat de brandlucht er niet zomaar uit. Nizar is bij een bedrijf dat brandlucht verwijdert met behulp van ozon. Hoe gaat dat in zijn werk?

Met een ozonkanon

Heksen, heksen en nog eens heksen. Als je er een beetje op let, dan zie je ze echt overal. In sprookjes of in films. Hangend boven een pot met pruttelende kikkertongen. Allemaal hartstikke griezelig en spannend natuurlijk, maar bestaan heksen ook in het echt? In de middeleeuwen wisten ze het zeker, zeker tussen 1450 en 1650: Heksen bestaan echt. Als je toen een heks werd genoemd, nou, dan was je je leven niet zeker. 
Als je werd beschuldigd van hekserij, dan was de kans groot dat je werd verdronken. Aaah! Of dat je levend werd verbrand. Maar waarom werden mensen die als heks werden gezien allemaal vermoord? Dat heeft te maken met religie. Hekserij was en is een soort geloof. En in de middeleeuwen vond de katholieke kerk elk ander geloof bijgeloof en zelfs het werk van de duivel. Dus bedacht de kerk zelf een rechtbank, de inquisitie, die andersgelovigen veroordeelde. En op nummer 1 van die lijst: de heksen.
Er waren in de middeleeuwen vrouwen die zichzelf echt heks noemden. Die geloofden dat je met bepaalde woorden krachten kon aanspreken en ze maakten genezende kruidenmiddeltjes. Maar ja, door die heksenjacht was dat echt levensgevaarlijk. Als er iets misging, bijvoorbeeld je kind werd ziek of de oogst mislukte, dan was het natuurlijk heel makkelijk om al die narigheid op iemand anders af te schuiven. Een gewoonte of roddel was vaak al genoeg. Dus bijvoorbeeld een oude alleenstaande vrouw... Heks! Of een dametje dat niet zo vaak buiten kwam... Dat is een heks. Of als je bijvoorbeeld een stukje grond van de buren wilde hebben... dan zei je gewoon: 'Dat is een heks.' En dan werd zij op de brandstapel gegooid en had jij je stukje grond. 
In Europa was vanaf 1450 het vervolgen van heksen een ware plaag. 50.000 dodelijke slachtoffers heeft de heksenvervolging geëist. Ook in Nederland werden mensen beticht van hekserij en vervolgens gedood. Deze gedenksteen op de Geselberg in Drenthe bijvoorbeeld herinnert aan de mensen die er wegens hekserij levend verband zijn. 
Over heksen gingen de vreemdste verhalen de ronde. Zo zouden ze niet kunnen huilen en ook werd gezegd dat ze bijna niks wogen en daardoor konden ze op een bezem vliegen. 
Zo. Om te testen of iemand een heks was werden ze vaak met vastgebonden handen en voeten het water in gegooid. En als je bleef drijven, dan was je heel licht en dan was je dus een heks. Maar als je naar de bodem zonk en je verdronk, dan was je geen heks. Dus ja, het liep altijd slecht met je af.

Wanneer was iemand een heks?

In de middeleeuwen dachten ze dat heksen echt bestonden. Als je werd beschuldigd van hekserij, was er kans dat je werd verdronken of levend verbrand. De kerk zag hekserij namelijk als bijgeloof en zelfs als het werk van de duivel.

Heksen werden vervolgd in de middeleeuwen

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Het Klokhuis

Type videos