Groep 6/7/8

Logo NTR zwart

Logo NTR wit

Het Klokhuis informeert kinderen van acht tot veertien over de wereld om hen heen, in de breedste zin van het woord. 

Nizar Klokhuis

Cultuur en geloof

Het Klokhuis

Website Klokhuis

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

NOJ NOJ NOJ. Nee of ja. Welkom bij NOJ! Gezondheid. Oh thanx. Heb jij eigenlijk corona gehad? Nee. Ik had ineens dat ik niks meer proefde. Geen smaak meer. Nul. Ze zeggen dus dat dat komt omdat je dan niks meer ruikt. Checking is facting. Kan je proeven zonder neus? Nee of ja. Deze mag je even proeven en zeggen wat je proeft. Pindakaas. Komt ie komt ie. De combinatien, banaan is dit. Deze laatste is niet om te proeven, maar om te ruiken. Oh wat is dat? Oh is het een sok? Gadverdamme. Nou ja, met jouw reukvermogen zit het dus wel goed. Ja, met mijn smaak ook. Oke, nou dat hoeft dus niet. Nou, op je tong zitten dus allemaal smaakpapillen en daarmee kan je proeven. Maar ik ben wel benieuwd wat er dan gebeurt als je je neus dicht hebt. Want als ik iets niet lekker vind, doe ik ook m'n neus dicht. Ik doe bij jou een neusklemmetje op. Ja. Oh, dat zit lekker strak. Oh dat klinkt grappig. Ik mis nog één ding. Nou, perfect! Ik ga Eva deze dingen laten proeven zonder dat ze het ziet en zonder dat ze het ruikt. We beginnen met...Hoe smaakt het? Naar niks. En wat denk je dat het is? Een bloemkool of zo? Oh, dit is een beetje zoet. Tomaat of zo? Mmm. Ja, ook weer heel knapperig. Misschien iets van augurk of zo? Hoe denk je zelf dat het gaat? Ik denk dat het heel goed gaat? Oh, deze proef ik meteen. Dit is zuur en ik denk dat het een appel is. Zou het iets van broccoli of zo kunnen zijn. Ik denk dat jij deze wel lekker vindt. Peper of een paprika of zo? Nu mag je je neusklem af doen. Oh oh. Heb je me nou uien gevoerd? Dus, kun je proeven zonder neus? NOJ NOJ NOJ, een dikke vette nee. Nee, voor geen meter. Zonder neus kan je dus wel proeven of iets zoet, zuur of zout is, maar je weet alleen niet wat het is. Als je nou op je eten kauwt, dan komen er allemaal geurmoleculen vrij. Dat zijn een soort ja, onzichtbare deeltjes damp. En die geurmoleculen die reizen via je mond naar de achterkant, je mondholte zo omhoog naar je reukepitheel. Maar als je neus nou dicht zit, dan is er geen luchtdoorstroming en gaan die geurmoleculen dus nooit terechtkomen bij je reukepitheel. Dus dan gaan al die geurtjes aan jouw neus voorbij. Nou was hem alweer. Ciao voor now. En tot de volgende NOJ!

Kun je proeven zonder neus?

Programmalogo's

Eten doe je met je mond. Maar bij het proeven van smaken zijn niet alleen je smaakpapillen betrokken. Je neus speelt ook een grote rol.

Als je niks ruikt proef je ook niks

Als je zo langs deze planten loopt en je weet niet zo heel veel van tuinieren af, dan zou je je hier lelijk kunnen vergissen. Kijk, dit ziet er uit als een sperzieboon, maar als je dit heel lang laat liggen, dan krijg je dit. Het ziet er een beetje uit als een gek verschrompeld boontje maar moet je kijken als je hem opensnijdt, dan knalt het aroma je tegemoet. Vanille, lekker man. En al die zwarte dingetjes, dat zijn dus vanillezaadjes. Dit is de enige vanillekweker in Nederland. Vanille kweken: hoe doen ze dat? De bloem van een vanilleplant is een orchidee en dat is echt een prachtige bloem, kijk. Maar, deze orchidee heeft een beetje een gebruiksaanwijzing. Hij doet er namelijk duizend dagen over om tot bloei te komen. En als ie dan eenmaal bloeit, dan bloeit die maar superkort. Hij gaat 's ochtends open en dan moet je hem binnen een paar uur bestuiven om die mooie peulen eraan te krijgen. En ben je er niet op tijd bij, dan verwelkt de bloem en dan is je kans bekeken. Het bestuiven van zo'n orchidee gebeurt in de natuur natuurlijk door vogels en door insecten, maar hier in de kas moeten ze dat zelf doen. En dat doe je door het mannelijke en vrouwelijke gedeelte van de bloem samen te brengen. Hier vouw ik hem open en dan moet ik ervoor zorgen, dit pieletje onder deze komt te zitten. Dan druk ik hem samen en dan is ie bevrucht. Hier kun je heel goed zien hoe er uit zo'n bestoven bloempje een mooi klein peultje groeit. En als je dat dan zo'n zes weken zijn gang laat gaan, dan krijg je zo'n mooie, volwassen peul. De volwassen groene peulen moeten nog zo'n acht maanden aan de plant blijven hangen en daarna kun je er al heel veel lekkere gerechten mee maken. Maar als je nou de echte intense vanillesmaak wil, dan moeten ze eerst nog even de droogkast in. Kijk, en zo ziet dat er dan dus uit. Het zijn gewoon helemaal donkerbruine peulen geworden en door de rijping wordt dus de smaak van die vanillebonen nog intenser. Ja, en hier kun je dus echt heerlijke dingen van maken. Erik, wat ga jij maken? Ik ga vanille op vier manieren bereiken en dan gaan we er een gerechtje van maken. Ik heb hier de vanille in zijn geheel verwerkt in banketbakkersroom. Daarop doen we een koekkruim, vanille-ijs, een mango gesneden en daar wat vanille ook weer doorheen gedaan. We hebben een siroop gemaakt van bruine suiker. Koekje, oftewel tuille, Frans gezegd. Daar is ook weer vanille doorheen gedaan en daarop komt een leuk Hollands viooltje. Hmmm. Dit is wel echt heel lekker.

Hoe wordt vanille gemaakt?

Vanille is een smaak die bijna iedereen lekker vindt. Maar wat je misschien niet weet, is dat het gemaakt wordt van een tropische bloem: de orchidee. Janouk laat zien hoe je daar vanille van kunt maken.

Van orchidee tot smaakbom

Huh? Beperking? Wat is dat? Stel, je hebt zin om een filmpje te kijken. Maar...He, waar is m'n bril? Zonder bril zie je niks. Door je beperking kan je dat filmpje dus wel vergeten. Huh? Als je een beperking hebt, dan kun je iets minder goed dan de meeste anderen. Ja, en wij zien het dus prima zonder bril. Een beperking is een begrenzing. Er zitten dus grenzen aan wat jij zonder bril kan zien. Je hebt lichamelijke beperkingen aan je lichaam dus, maar ook verstandelijke. Dan kun je maar beperkt dingen leren of begrijpen. Ik snap er niks van! En ik snap alles. Of iemand zo'n beperking heeft kun je niet altijd zien. En dat geldt ook voor lichamelijke beperkingen. Ik heb een beperking. Ik ook. Ikke niet. En wat de buitenwereld als een beperking ziet, hoef je zelf helemaal niet zo te ervaren. Helemaal nergens last van. Als je een beperking hebt, kun je beperkt worden in dingen die je graag zou willen doen. Je kunt beperkt toegang hebben. Inderdaad ja. Omdat je letterlijk niet naar binnen kan. Of omdat iets onbegrijpelijk is. Huh? School of werk kan lastig zijn. Ik kan er niet bij! Net als zelfstandig wonen. Ik kan er niet in! Dat moet dan opgelost worden zodat iedereen mee kan doen. Dat is beter. Daar is ie hoor, eindelijk. Als je de hulpmiddelen krijgt die je wil, kan het zomaar zijn dat jouw beperking jou helemaal niet meer beperkt.

Wat is een beperking?

Iemand in een rolstoel heeft een lichamelijke beperking. Maar een beperking kan ook onzichtbaar zijn. Gelukkig zijn er meestal hulpmiddelen om te zorgen dat jouw beperking je niet meer beperkt.

Een begrenzing van wat je kunt

Hallo, ik ben Nathan. Kijk ik heb glow in the dark verf. Hoe kan dat glow in the dark verf oplichten? Doei! Ja, glow in the dark. Supermooi! En hier op de Universiteit Twente weten ze precies hoe dat werkt. Misschien heb jij ze ook wel boven je bed hangen, van die prachtige glow in the dark sterren. Overdag zie je ze eigenlijk bijna niet bij daglicht, maar 's nachts als het donker is, zit je net voordat je in slaap valt naar zo'n prachtige sterrenhemel te kijken. Maar het gekke is, er zit helemaal geen lampje in. Dus hoe werkt dat? Glow in the dark betekent letterlijk gloeien in het donker. En in al deze spullen zitten bijzondere stofjes. In die balletjes, in de sterren natuurlijk, maar ook verf of in viltstift. Zelfs in armbandjes. En die stoffen, die kunnen iets. Die kunnen namelijk licht opnemen, maar ook weer licht afgeven. Licht is meer dan wat je met je ogen kunt zien. Licht is namelijk ook energie. En die energie bestaat uit hele kleine, heel snel bewegende deeltjes. Die deeltjes, die kun je met je ogen niet zien, maar die kun je wel meten. En dat doe je met een luxmeter. De sterkte van licht, die meet je in lux. En hoe hoger dit getal, hoe sterker het licht. En die bewegende deeltjes, die geven het licht dus energie. Dus eigenlijk zitten we de hele tijd naar pakketjes energie te kijken. En die energie, ja, daar kun je wel wat mee. Het speciale stofje in al deze glow in the dark artikelen neemt energie, het licht op, maar geeft die energie ook weer af. En dat zie je als de glow in the dark. Chris is wetenschapper bij de Universiteit Twente. Nou heb ik geleerd dat die stofjes dus energie licht opnemen en het ook weer afgeven, maar na een tijdje doet ie het niet meer. Ja, dat klopt. Na een tijdje doven ze weer uit en dat komt omdat bijvoorbeeld een bureaulamp geeft weinig energie uit, dus wordt er weinig energie opgenomen en het dooft veel sneller uit, maar onder UV-licht wordt veel meer energie uitgezonden en kan er dus ook veel met energie worden opgenomen en branden ze veel beter. Ja. Wat kun je nog meer met dat glow in the dark? Nou wij gebruiken het voor medisch onderzoek bijvoorbeeld. We laten daarmee bijvoorbeeld medicijnen die onzichtbaar zijn, die maken wat zichtbaar door er een glow in the dark stofje aan toe te voegen. Bijvoorbeeld hier heb ik zo'n stofje. Als ik dan zo'n medicijn er aan toevoeg dan zie je het ineens helemaal oplichten. Ja. Dus dan kunnen we medicijnen zichtbaar maken. We gebruiken het om te kijken of de medicijnen inderdaad bij de kankercellen komen en niet de gezonde cellen aantasten bijvoorbeeld. Oh wow, dus die glow in the dark, dat is eigenlijk een techniek waardoor je, ja een lichtpuntje bent voor mensen die echt ziek zijn. Ja, heel mooi gezegd.

Hoe werkt glow in the dark?

Bij veel kinderen hangen er glow in the dark-sterren boven hun bed. Als het licht uitgaat, lig je onder een prachtige sterrenhemel. Eva zoekt uit hoe dat werkt en komt erachter dat glow in the dark ook wordt gebruikt in bijvoorbeeld kankermedicijnen.

Stofjes die licht opnemen en afgeven

Dag Tirsa, welkom in deze kamer. Ik heb jou opgesloten. Om te ontsnappen krijg je van mij een opdracht die je moet voltooien. Maar wat moet ik doen dan? Zoek uit waar deze code toe leidt. 2011 HK. Klinkt als een postcode waar de code toe leidt. Schotland? Postcodes, postcodes. Oeh, he enveloppen. Ja, Kijk. Vier cijfers. Twee letters. Postcode. Volgens mij is het zelfs zo dat een postbode je huis gewoon kan vinden met alleen de postcode en het huisnummer. Dus dat zouden wij dan ook moeten kunnen doen voor onze code. Maar. Hoe weet ik dan waar die heen gaat? Deze komen allemaal uit Amerika. USA, USA. Dit is ook een Amerikaanse vlag. En hier ook. Hi, ik ben Robert Moon. Hai! In 1963 bedacht ik dat als je het hele land opdeelt in codes, je de post veel faster, I mean sneller, kunt sorteren. Dus als alle post bij elkaar ligt hoef je niet naar miljoenen verschillende straatnamen te kijken, je hoeft alleen maar naar de postcodes kijken. En in 1977, een paar jaar later, werd ook de postcode bij jullie ingevoerd in Nederland. Dus dan betekent dat dat onze opa's en oma's dan ook gewoon misschien een tijd hadden gekend zonder postcodes. Ik ga weer verder met very fast verder werken. He een kaart. Dat is misschien wel handig. Postcodes in Nederland. Wij hebben 2011 dus dat moet hier tussen zitten. Tussen de 2000 en 2999. Hier zo'n beetje Zuid-Holland, Noord-Holland. Kijk, dat zit er gewoon tussen. Postcodegebieden. Eerste twee cijfers en we zochten 2011. Dus dan...Nee, dit gaat dan. Oh ja, hier Haarlem. Postcodekaart Haarlem 1311. En dan HK. En waarschijnlijk is het dan deze groene straat Wijngaardtuin, Klokhuis. Klopt ja natuurlijk is dat hem. Klokhuisplein dat moet hem zijn, zo vet. Dus je hebt gewoon die cijfers, die horen dan bij een gebied. en dan zoom je steeds in. Klokhuis plein in Haarlem. Ik heb jou onderschat. We mogen naar huis!

Hoe werkt de postcode?

Elk huis in Nederland heeft een postcode. Die code is bedacht door de Amerikaan Robert Moon om het sorteren van post efficiënter te maken. In Nederland hebben we sinds 1977 postcodes.

Handig voor de postbode

Tada, het Binnenhof in Den Haag, waar onze regering en minister-president zitten. En hier ontstond 450 jaar geleden het Nederland als onafhankelijk land zoals we het nu kennen. En deze man, die uitkijkt op het Binnenhof, speelt daarin een hoofdrol. Mag ik je voorstellen aan de grote staatsman Johan van Oldenbarnevelt? En dat doet hij samen met de verre voorvaderen van onze koning Willem-Alexander, prins Willem van Oranje en zijn zoon prins Maurits van Oranje. Maar het loopt helaas gruwelijk af voor Van Oldenbarnevelt, de man die zoveel heeft betekend voor ons land. Wat gebeurde er? We gaan terug naar het jaar 1572. 
Nederland is in die tijd nog geen zelfstandig land zoals nu. Het bestaat uit verschillende provincies. Eigenlijk kleine landjes zoals Noord-Holland, Utrecht, Gelderland. Allemaal onderdeel van een groot rijk waarvan de Spaanse koning Filips II de baas is. Maar de streng katholieke Filips is keihard tegen mensen met een ander geloof: de protestanten. Ook in Nederland worden ze vervolgd en vaak gedood. De provincies en protestanten komen daartegen in opstand en prins Willem van Oranje wordt hun leider. Dit is het begin van een lange, heftige strijd tegen de Spanjaarden. De 80-jarige Oorlog. En in die gevaarlijke tijd komt Willem hier in Delft te wonen. In de Prinsenhof. Willem woont hier met z'n vrouw en later met z'n dochter en twee zoons en zoon Maurits, die dus later een belangrijke rol gaat spelen. Johan van Oldenbarnevelt werkte in die tijd als advocaat bij het Hof van Holland onder leiding van de Spaanse koning. Maar dan maakt hij de beslissing van zijn leven. Hij sluit zich aan bij de opstandelingen en Willem van Oranje. Johan is een hele slimme man en hij wordt een belangrijke adviseur van Willem. Hij komt vaak naar het Prinsenhof om in deze werkkamer met Willem te overleggen hoe ze de Spanjaarden het beste kunnen verslaan. Op een gegeven moment besluiten de opstandige provincies Filips II af te zetten als hun koning en baas. Een superbelangrijk moment, want deze Akte van Verlatinghe is eigenlijk de geboorte van Nederland als onafhankelijk land. Mede dankzij Johan van Oldenbarnevelt dus. 
Koning Filips II is razend en hij pikt het niet. Nu wordt het echt oorlog. Hij zegt: Wie Willem van Oranje vermoordt, krijgt een grote beloning. Willem is zijn leven niet meer zeker. En dan gebeurt waar iedereen bang voor is. Hij wordt in z'n eigen huis op deze trap door de katholiek Balthasar Gerards doodgeschoten. De kogelgaten zitten nog in de muur. Het is 10 juli 1584 en de dood van Willem van Oranje is een enorme schok voor de opstandelingen en ook voor Johan van Oldenbarnevelt. Zijn grote held is dood, maar Johan is vastberaden. Hij zal de Spanjaarden verslaan en Nederland een vrij en een machtig land maken. 
Willem van Oranje is dood. De oorlog tegen de Spanjaarden is in volle gang en er is nog geen geschikte opvolger die koning kan worden. De situatie lijkt hopeloos. Maar dan besluiten de zeven provincies zichzelf te gaan regeren zonder koning. En ze noemen zichzelf de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. En dat is heel ongewoon, want in die tijd heeft bijna elk land in Europa een koning. Maar in de Nederlanden besluiten de provincies samen te werken en ze sturen vertegenwoordigers naar Den Haag die de regering vormen. De Staten-Generaal. En Johan van Oldenbarnevelt wordt hun leider, want hij is de belangrijkste politicus van de rijkste provincie Holland. En nu wordt Johan een heel machtig man. Je kunt hem vergelijken met de minister-president en hij zorgt ervoor dat de zoon van Willem van Oranje, prins Maurits van Oranje, die pas achttien jaar is, stadhouder wordt en baas van het leger en dus ook heel machtig. Johan komt iedere dag naar z'n werk en loopt over deze trappen. Om te vergaderen met de vertegenwoordigers van andere provincies en om beslissingen te nemen over belangrijke staatszaken. Maar de Republiek heeft het heel erg moeilijk in het begin. Nederland is arm en vele andere landen erkennen Nederland nog niet als onafhankelijk land. En het is nog steeds dik oorlog. Johan staat dus voor een enorme klus, maar hij is een briljant politicus, kan heel goed onderhandelen en hij durft ook risico's te nemen. Hij sluit allerlei overeenkomsten waardoor de Republiek sterker wordt en zorgt ervoor dat er belastingen worden geheven in de provincies, waardoor hij geld binnenkrijgt voor de strijd tegen Spanje. Hier, een brief van Johan aan de Staten van Holland met zijn handtekening. Maar Johan, dit is echt niet te lezen. Hallo, dit is een dikke onvoldoende. 
Johan richt ook met anderen een grote handelsvereniging op: de VOC. Die stuurt schepen naar Indonesië om kostbare specerijen te halen, zoals peper en nootmuskaat, en die met veel winst te verkopen. Hij pakt daarmee de handel van de Spanjaarden af en de Republiek verdient er veel geld mee en wordt steeds machtiger. Mede dankzij Johan van Oldenbarnevelt wordt de Republiek erkend als onafhankelijk land door andere landen. Ook de samenwerking met Prins Maurits loopt gesmeerd, want hij blijkt een hele goede legerleider. Maurits woont ook op het Binnenhof. Daar in die toren, pal naast de werkplek van Johan in de regering. Maar veel thuis is 'ie niet. Hij is vaak op pad met zijn leger en verovert grote gebieden op de Spanjaarden. Het gaat de Republiek voor de wind onder leiding van de prins en Van Oldenbarnevelt. Maar dan krijgen ze ruzie. 
Het is het jaar 1600 en het gaat heel goed met de Nederlandse Republiek. De politicus Johan van Oldenbarnevelt en prins Maurits van Oranje blijken een gouden duo te zijn. Maar langzamerhand krijgen ze steeds meer ruzie over wat nou beter is voor het land. Johan wil een wapenstilstand met de Spanjaarden, want oorlog is slecht voor handel. Maurits wil doorvechten tegen de Spanjaarden om ze te verslaan, maar ook omdat hij anders als legerleider minder belangrijk wordt. Van Oldenbarnevelt krijgt z'n zin en de wapenstilstand wordt gesloten. Maar dan? Dan barst de strijd echt los. Ze krijgen ook nog eens ruzie over het geloof en in die tijd is het geloof ontzettend belangrijk. Ik ben de baas. Nee, ik ben de baas. Ik ben de baas. Ik ben de baas. Uiteindelijk wint Maurits en in augustus 1618 laat hij Van Oldenbarnevelt hier arresteren voor het allerergste: landverraad. Hij zegt dat Johan een gevaar is voor het land en Johan wordt naar deze toren gebracht en wordt maandenlang gevangengezet in die grote kamer. Hij is wanhopig en schrijft nog een brief aan Maurits dat hij geen landverrader is en dat hij hem vrij moet laten. Maar Maurits is keihard. Op 13 mei 1619 wordt Van Oldenbarnevelt naar het schavot geleid, dat hier speciaal is gebouwd. Terwijl de beul klaarstaat met zijn zwaard, zegt hij nog tegen het grote publiek dat staat te kijken: 'Mannen, geloof niet dat ik een landverrader ben'. Maar het is te laat. En er wordt gezegd dat Maurits hier vanuit zijn raam toekijkt hoe zijn oude leermeester, de grote staatsman Johan van Oldenbarnevelt, wordt onthoofd. Gruwelijk, maar echt gebeurd, hier op het Binnenhof. Echt lang kan Maurits niet genieten van zijn overwinning, want zes jaar later sterft hij ook. Maar het zal nog heel lang duren voordat Johan van Oldenbarnevelt eerherstel krijgt. Want pas 300 jaar na je dood krijg je een standbeeld. Tjonge Johan, terwijl je zoveel hebt betekend voor ons land. Respect man, boks. Hier, een heldenbeker voor jou, staatsvader van Nederland. Bedankt. Johan, bedankt, Johan, bedankt, Johan, Johan, Johan bedankt.

Wie was Johan van Oldenbarnevelt?

In de Tachtigjarige Oorlog maakt Nederland zich vrij van Spanje onder leiding van Willem van Oranje. Johan van Oldenbarnevelt is zijn belangrijkste adviseur. In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden is Johan van Oldenbarnevelt een soort minister-president. Alle provincies vergaderen samen onder zijn leiding.

Belangrijke leider in de tijd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

Wie is deze vrouw en wat heeft zij te maken met onze voorouders in het stenen tijdperk? 
Even kijken. Volgens mij is het daar. Kijk, hier is het. Op deze plek werd zo'n dertig jaar geleden heel diep onder de grond iets heel bijzonders opgegraven, namelijk het skelet van een vrouw. Een vrouw die heel lang geleden tijdens de steentijd leefde en omdat daar de spoorlijn loopt, noemde ze haar Trijntje. Kijk, hier ligt ze. Trijntje, het oudste skelet dat ooit gevonden is in Nederland. Maar liefst 7500 jaar oud. En dan denk je misschien oh, wat eng. Maar het is ook heel bijzonder omdat er namelijk heel veel van haar bewaard is gebleven. Hier, moet je kijken naar die voeten, daar je echt nog heel goed al die botjes zitten. En de schedel is ook nog bijna helemaal heel gebleven. Ja, ik word nu heel nieuwsgierig naar deze vrouw, want wie was zij en hoe leefde zij zo lang geleden in ons land? 

Daarvoor moet ik bij jou zijn, Luc, jij bent archeoloog en conservator van het Rijksmuseum van Oudheden. Uit welke tijd komt Trijntje en hoe zag Nederland er toen uit? Nou, Trijntje komt uit de prehistorie, uit een periode die we de middensteentijd noemen. En Nederland ziet er dan eigenlijk heel anders uit. Het is het einde van de laatste ijstijd. Het wordt warmer, de zeespiegel stijgt en het westen van Nederland is eigenlijk één groot moeras. Net zoals je hier nog kan zien in Nationaal Park de Biesbosch. Overal rivieren en kreken. En in dat natte gebied, daar wonen dus ook al mensen? Ja, het zijn eigenlijk de eerste bewoners van dit rivierenland. En we noemen ze jager-verzamelaars. Ze wonen dus ook niet op één plek, maar ze trekken eigenlijk rond in het landschap, op zoek naar planten om te verzamelen en dieren om op te jagen. Trijntje is dus eigenlijk een soort oermoeder van ons. Maar hoe kan het dat zij zo goed bewaard is gebleven? 
7500 jaar geleden, in de tijd dat Trijntje leefde in de middensteentijd, was het westen van Nederland een groot moeras met rivieren en kreken. Het was hier dus heel nat, hè Luc? Dat klopt ja, maar op sommige plekken langs de rivier had je eigenlijk hele hoge zandduinen, verhogingen die in de ijstijd zijn ontstaan. Die noemen we donken. En dan kon je eigenlijk prima droog op wonen. Dus Trijntje woonde ook op zo'n donk. Klopt ja. 
Trijntje is gevonden in een graf op zo'n donk, zo'n zeven meter onder de grond. Maar hoe kan dat nou zo diep zijn? Die donken zijn in de loop van de tijd, het duurde heel lang, bedolven geraakt. Die donken zijn dus verdwenen onder dikke lagen veen en klei uit de rivieren. En zijn daarom ook haar botten zo goed bewaard gebleven? Want normaal gesproken vergaat dat helemaal, toch? Ja, dat klopt eigenlijk wel. Dan komt er zuurstof bij en dan kunnen bacteriën gewoon hun gang gaan, die breken het lichaam en de botten af. Maar doordat Trijntje dus onder die lagen veen en klei lag en eigenlijk onder de grondwaterspiegel, is het allemaal heel goed bewaard gebleven. 

Trijntje hoorde bij de jager-verzamelaars. Ze woonde niet altijd op dezelfde donk. Nee, dat klopt. Eigenlijk denken we dat de donk waar ze gevonden is het winterkampement was, dus daar woonde ze in de winter. Daar gingen ze vissen, jagen op watervogels, otters en bevers voor de pelzen, wild zwijn. Er was eigenlijk het hele jaar genoeg te eten. En in de zomer gingen ze met de kano, peddelden ze naar het zuiden, naar de Brabantse zandgronden hogerop. Klinkt eigenlijk wel goed. Ja. Maar ze hadden dus ook kano's. Hoe weten jullie dat? Nou, we hebben eigenlijk nog veel meer in de buurt gevonden. Bijlen van gewei, priemen en naalden van de botten van vogels. Een kano van een boomstam van een linde en zelfs het skelet van een hond. Echt? Ja. Dus ze hadden 7500 jaar geleden al gewoon honden als huisdier. Ja. Cool.

Omdat ze het skelet van Trijntje hadden, konden wetenschappers ook een reconstructie, een soort wassen beeld van haar maken. En die ligt hier vlak bij de plek waar ze gevonden is. Oh, kijk. Eigenlijk ziet het er gewoon heel normaal uit, toch? Een beetje alsof het m'n moeder had kunnen zijn. Want hoe oud zou ze zijn? Vijftig, zestig, denk ik? Ja, zo tussen de veertig en de zestig. Dat weten we door onderzoek aan haar botten. Daardoor weten we ook dat ze ten minste één kind gehad heeft. En door nieuw onderzoek van botmateriaal van mensen uit die tijd weten we dat ze waarschijnlijk een donkere huidskleur hadden en blauwe ogen. Dus Trijntje had waarschijnlijk een donkerdere huid en zo komen we dus steeds meer te weten over de middensteentijd. En over Trijntje. Maar hoe zag haar dagelijks leven eruit? De jagers-verzamelaars van de stam van Trijntje trekken rond in een rivierengebied en ze wonen op donken aan de rivier. Ze hebben een zomerkamp en een winterkamp, zoals dat daar. Ja, en dit is zo'n winterkamp. Luc, hoe ziet het leven van die mensen en van Trijntje er eigenlijk uit? Ze wonen hier met een paar groepjes bij elkaar, een paar families, 20 tot 25 mensen in dit soort hutten van takken en twijgen. Mooi. En ook eigenlijk vlak bij het water, waar je heel handig met de kano aan kon landen. Het is echt een soort klein dorpje. Ja, eigenlijk wel. Heel gezellig. Heel gezellig.

Ze kennen in die tijd nog geen ijzer, dus maken ze gebruik van stenen werktuigen. Ja klopt, dit is vuursteen. En als je daar een goeie klap op geeft, komen er hele vlijmscherpe stukken vanaf. Een soort mesjes, moet je voelen. Zo, dat is echt superscherp. En hier kunnen ze dan messen van maken? Ja, je hebt bijvoorbeeld een stuk gewei of hout en daar kun je het inzetten en dan krijg je een hele mooie dolk om mee te snijden of een krabber om huiden mee schoon te maken. En ze gebruiken dan dus ook deze bijvoorbeeld, dit zijn bijlen van gewei en van vuursteen ook weer. En van vuursteen kun je ook pijlen maken om te jagen bijvoorbeeld. Want de jacht is heel belangrijk om aan eten te komen, toch? Ja, met jacht kun je aan voedsel komen. En vrouwen die jagen natuurlijk ook gewoon mee. En ze jagen op watervogels en op otters en bevers voor de pelzen, maar bijvoorbeeld ook op edelhert en wild zwijn. Ja, want eigenlijk is het gewoon: je moet pakken wat je pakken kan. Ja, voor het voedsel, maar je gebruikt ook eigenlijk alles van zo'n dier. Dus van de botten kun je werktuigen maken en van de huiden kleding maken. En wat grappig is: Trijntje heeft hele afgesleten kiezen en we denken dat dat komt omdat ze heel veel op leer gekauwd heeft om het soepel te maken. 

Zit je? Ja hoor. Okee. Ja. Ja, de kreken en rivieren stikken natuurlijk van de lekkere vis. Klopt, die vangen ze met vissperen en met fuiken van wilgentenen. Okee, zullen we eens zo'n fuik uitzetten om te kijken of we een lekkere steentijdvis kunnen vangen? Lijkt me een goed plan. Kijk, daar gaat 'ie. 
Trijntje en haar stamgenoten verzamelen het hele jaar door planten, bessen, knollen, maar ook paddenstoelen en noten. En bijvoorbeeld deze dennennaalden, want daar maken ze dan soep en thee van. Ja, dat kan eigenlijk prima. Als je een zak hebt van dierenhuiden met water erin en je doet dat daarin en duwt een gloeiendhete steen uit de uit het vuurtje erin, dan kun je prima soep of thee maken. Oh ja, dat gaat natuurlijk koken dan. Inderdaad, en je kunt ook je vis in het vuurtje gaar laten worden en vlees erboven roosteren. Ja, dus ze hadden eigenlijk wel gewoon genoeg te eten en ook goed. Er was genoeg te eten, eigenlijk het hele jaar door. En je kunt vlees bijvoorbeeld ook drogen of noten verzamelen voor als het een keer wat minder is. Ja. 
Ik moet zeggen Luc, dat het leven van Trijntje eigenlijk best wel chill was. Beetje jagen, varen, een visje vangen, heel veel vrije tijd, zo lekker bij het kampvuur hangen en muziek maken, dansen. Ja, dat is eigenlijk wel een prima leventje. Maar de tijd dat Trijntje leefde was ook het einde van het tijdperk van de rondtrekkende jagers en verzamelaars toch? Klopt ja. Rond die tijd komt in het zuiden van ons land een nieuwe groep binnen, dat zijn de eerste boeren en die brengen een totaal andere levenswijze met zich mee. Ze wonen op één plek, ze verbouwen graan en ze houden dieren voor vlees en later melk. En langzaam maar zeker worden de jagers en verzamelaars steeds meer boer en breekt de nieuwe steentijd aan. Jij maakt dat niet meer mee Trijntje, maar dank je wel, want dankzij jou weten we heel veel over het leven lang geleden in de middensteentijd.

Wie was Trijntje?

Trijntje is een vrouw die in Nederland in de steentijd leefde. Doordat ze onder lagen klei en veen lag, onder de grondwaterspiegel, is haar lichaam goed bewaard gebleven. Daardoor weten we meer over hoe het leven van haar als jager-verzamelaar was.

Het oudste skelet dat ooit gevonden is in Nederland

Bijna 200 jaar geleden reed de allereerste trein in Nederland. Dat was een grote gebeurtenis. Ik ga terug in de tijd, als hulpje op een echte stoomtrein.
Vroeger reisden de meeste mensen te voet. Er bestonden geen auto's, treinen of vliegtuigen. Het snelste vervoermiddel was de postkoets. Maar die was heel duur. Gewone mensen moesten gewoon lopen. Als je dan bijvoorbeeld naar het strand wilde en je woonde midden in Nederland, dan was je al gauw twee dagen onderweg. Dus de meeste mensen gingen nooit naar het strand. Het was gewoon te ver. En je moest ook nog twee dagen terug. Je kunt je voorstellen dat de meeste mensen nooit ver van hun dorp of stad kwamen. Daar woonde je, daar werkte je, daar ging je naar school. Tot 200 jaar geleden, dankzij een uitvinding die de wereld zou veranderen. De stoomlocomotief. Vandaag mag ik mee als hulpje met de machinist Hans, de stoker Tom en de chef trein Jaap. 
Het begon allemaal in Engeland. Daar werd de stoommachine uitgevonden. Als je in een ketel water kookt, dan wordt dat water stoom en dat stoom wil eruit. En daarom fluit een fluitketeltje. Dit is eigenlijk een soort grote versie van een fluitketel. Hier zit heel veel kokend water in en dus ook heel veel stoom. En dat stoom wil er uit, maar dat kan helemaal niet omdat de deksel stevig dicht zit. Die stoom kan nergens heen, behalve als ik dit kraantje open zet. Je kan ook de stoom via deze buis hier naar toe laten gaan. Dit is de cilinder. Een cilinder is eigenlijk een soort omgekeerde fietspomp. Als je die volblaast met stoom, komt de staaf eruit en gaat het wiel draaien. Kijk. En als je nou een hele grote en sterke stoommachine maakt en daar wielen onder zet, dan heb je een stoomlocomotief.
Dus deze locomotief rijdt op steenkool. Deze locomotief rijdt inderdaad op steenkool. En dit komt onder de grond vandaan? Dat komt inderdaad uit de steenkoolmijnen. Daarmee maken we vuur, daarmee maken we het water warm. Dat water zit hier in deze hele grote ronde ketel. Ah, dus eigenlijk is die grote ketel een hele grote fluitketel. Precies. En daarmee maken we stoom. En op de stoom rijden we. Dus in deze ketel wordt stoom gemaakt. Dat klopt. Maar hoe gaat 'ie dan rijden? Dan moet die stoom eruit. En dat doen we daar bovenin, in die koperen dom helemaal bovenin nemen we de stoom uit de ketel. Die gaat in een dikke buis en die komt hier in de cilinder. En die stoom, die duwt op een zuiger in de cilinder. Die wordt heen en weer geduwd door de stoom. Daarmee gaat deze stang heen en weer en die laat het wiel vooruit of achteruit rijden. En dan kan 'ie dus rijden. 
In het begin twijfelde Nederland nog over het bouwen van spoorwegen. Zo'n groot sissend apparaat vonden mensen best wel eng. En Nederland had heel veel water, dus het was ingewikkeld om spoorwegen aan te leggen. Er moesten namelijk heel veel bruggen gebouwd worden. Maar op 20 september 1839 was het zover. De eerste treinrit van Nederland. De eerste stoomtrein bestond uit drie verschillende klassen. De duurste was de eerste klas en dat waren ook de enige wagons met ramen. Tweedeklas wagons waren open, net als in de derde klasse-wagons en die derde klasse-wagons zaten direct achter de locomotief. Dus al die rook en al dat stoom kwam vol in je gezicht en dat was best wel afzien, maar wel lekker goedkoop. Omdat toen niet iedereen goed kon lezen, hadden de wagons verschillende kleuren: geel, bruin, en de treinkaartjes hadden dezelfde kleuren. En zo wist je precies in welke klasse je kon gaan zitten. 
Je kunt je voorstellen: zo'n piepende, sissende en stomende machine op wielen had nog nooit iemand gezien. Het was het nieuwste van het nieuwste. Ze hadden zelfs een machinist uit Engeland gehaald, omdat niemand in Nederland een trein kon besturen. De machinist had speciaal voor deze gelegenheid zijn allermooiste witte pak aangetrokken. Lekker handig met al die kolen. Alright, here we go. De eerste treinrit ging van Amsterdam naar Haarlem. Een ritje van zo'n twintig kilometer waar de trein een half uur over deed. En die eerste rit was een enorm succes. Daarna ging het hard met de spoorwegen in Nederland. Locomotieven werden steeds groter, sterker en sneller. Het spoornetwerk breidde zich razendsnel uit. Al in 1900 was de trein het belangrijkste vervoermiddel van Nederland en dat had grote gevolgen. Grondstoffen konden bijvoorbeeld veel sneller naar de fabrieken, waardoor er veel meer en sneller producten gemaakt konden worden. En mensen konden van het platteland naar de stad verhuizen zonder hun familie uit het oog te verliezen, want daar konden ze in korte tijd weer op bezoek. Dankzij de trein. Maar het belangrijkste: mensen leerde hele andere delen van het land kennen en allemaal andere Nederlanders. Eigenlijk maakten de spoorwegen Nederland een stukje kleiner. 
Nou, bedankt heren. Doeg! En dankzij de trein was het strand opeens heel dichtbij. En het handige is, binnen een uurtje ben ik weer thuis.

De eerste spoorlijn in Nederland

De allereerste trein in Nederland reed in 1839. Het was een stoomlocomotief, dus een grote stoommachine op wielen, gestookt op steenkool. Door de trein konden grondstoffen sneller vervoerd worden naar fabrieken en konden mensen makkelijker en sneller door het land reizen.

Van Amsterdam naar Haarlem

Dag Tirsa, welkom in deze kamer. Ik heb jou opgesloten. Om te ontsnappen krijg je van mij een opdracht die je moet voltooien. Maar wat moet ik doen dan? Zoek uit waar deze code voor staat. Even kijken wat? C18M0Y79K32. Wat betekent deze code? Maar ik weet niet eens wat voor soort code het is. Mag ik een hint? Ze hebben nu kleurtjes, maar volgens mij is dat dezelfde code. Oh oh kijk, hier zijn die letters hetzelfde. C in het blauw M in het roze Y in het geel. En dan nog de K. Is het de kleurcode voor de printer? Warm, maar niet het antwoord. Rood, geel oh en een beetje groen. Hallo Jacob Kristof Le Blon? Ja, ik ben Jacob Christof Le Blom, de bedenker van de primaire kleuren. Mmm. Weet je dan misschien iets over deze kleurcode? Kleurcode? Ik weet niet wat dat is. Ik ben wel degene die merkte dat alles wat we om ons heen zien te mengen is vanuit rood, blauw en geel. Alles? Niet helemaal, we missen namelijk twee kleuren, wit en zwart. Maar dat zijn ook geen kleuren natuurlijk. Officieel zijn dat tinten. Dank je wel in ieder geval Jacob, ga ik even verder zoeken. Oh hee, dat zijn allemaal verfspullen. Black, cyaan, magenta, yellow heet dat. Dat zijn dezelfde kleuren als op deze code maatbekers. Misschien moet ik het dan afmeten en mengen. C18. 20. Oke, dus dat net iets minder dan dit toch? Oeh oeh, dat gaat hard. Oke. Oeh! K32 Black. Kijken wat het wordt. Oh nice. Kijk, o, wauw. Hier van die kleurdingen. Oh, kijk! Appeltjesgroen. Tuurlijk. Is het appeltjesgroen? Goed gedaan, presentator. Yes, ik mag naar huis.

Wat is een kleurcode?

CMYK is een systeem om met vier basiskleuren bijna alle kleuren te mengen. CMYK is een afkorting voor de kleuren cyaan, magenta, geel (yellow) en zwart (key). Het wordt veel gebruikt in drukwerk en in dit geval ook om te ontsnappen uit deze kamer.

Elke kleur een eigen nummer

Mensen gebruiken allerlei trucs om onze aandacht te trekken. Hoe meer de reclame opvalt, oe beter. Heb je wel eens in de lucht gekeken en van die letters voorbij zien vliegen? Dat is ook reclame. Die letters die worden vooruit getrokken door zo'n klein vliegtuigje. En dat noem je luchtreclame. Hoe je dat maakt, dat weten ze hier bij dit luchtreclamebedrijf in Hoogeveen. Het begint natuurlijk allemaal bij het bedenken van de tekst. Dus ik heb bedacht de legendarische woorden: Je bent lief! Uitroepteken, hartje. En dan hoop ik natuurlijk dat iedereen die dit ziet ook gewoon een beetje blij wordt. Kijk, en hier hangt alles: een hele voorraad van alle letters. Het hele alfabet hangt hier, leestekens en verschillende figuurtjes zoals hartjes. Nou heb ik tien letters uitgekozen, een leesteken en een hartje. En kijk, dit zijn die letters. Hoppa. Oh, kijk! En ze zijn dus gewoon echt supergroot. Dit is de letter B. Twee meter hoog. Gewoon groter dan dat ik ben. Nou, de letters zijn uitgezocht en Betty en Rini maken daar nu een banner van. Betty, hoe doen jullie dat? Nou, dat is dus een houtje-touwtjesysteem. Zo haak je die aan elkaar. Zo breien we dat hele banner vast. We beginnen achterin de tekst en breien we weg en zo naar voren toe. En dan komt daar de balk voor die je de tekst recht houdt. Ah, dan blijft ie mooi recht en dan gaat ie niet in één keer alle kanten op of zo. Ja, dan blijft ie stabiel in de lucht. Zo de banner is klaar en opgerold. Op naar het lvliegtuig. En als je deze letters nu meteen aan een vliegtuig vast zou hangen en dat vliegtuig vliegt ermee weg, dan slepen die letters dus eerst een hele tijd over de grond en dan gaan ze kapot. Dus die letters, die moeten eigenlijk door een vliegend vliegtuig uit de lucht zo opgepikt worden. Hier hebben we een hele grote lus klaargezet. Dit hele ding is de lus en hier precies in het midden moet het vliegtuig het touw zien vast te pakken. En dit is de haak die de banner op moet pikken en die wordt met deze lijn aan de trekhaak van het sleepvliegtuig vastgemaakt. Voor die piloot is het heel moeilijk om te zien of die een beetje goed recht vliegt en daarom geeft Betty richtingaanwijzingen vanaf de grond met deze bordjes. Kijk nou wat vet. En nu kan het vliegtuig onze boodschap gaan overbrengen. Ziet er supergoed uit, man. Als de vlucht klaar is moet de banner nog worden gedropt. De piloot trekt een hendel open in het vliegtuig en dan laat de banner los. Nou top! Oprollen maar dan? Gaan we doen, hij ligt op de grond, pak hem op. Top.

Wat is luchtreclame?

Reclame maken kan natuurlijk op internet, tv en radio, maar ook in de lucht. Janouk neemt een kijkje bij een luchtreclamebedrijf. Hoe komt een reclameboodschap achter een vliegtuig terecht?

Een boodschap in de lucht

Wauw, dit is de prachtige conferentiezaal op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Hier worden allemaal buitenlandse delegaties ontvangen om te vergaderen over van alles. En waarom laat ik je dat zien? Nou, omdat het mooi is, maar ook om iets heel belangrijks te vertellen over het diplomatieke verkeer. Dat is de zogenaamde diplomatieke onschendbaarheid. In 1961 hebben 191 landen een verdrag ondertekend, misschien wel in een zaal zoals deze. En in dat verdrag, het Verdrag van Wenen, zo heet het, komen deze landen overeen dat ze elkaars ambassadeurs met rust moeten laten. Landen mogen wel met elkaar van mening verschillen, maar een ambassadeur mag niet opgepakt of vervolgd worden. Je hebt als gastland zelfs de taak om de ambassadeur te beschermen. En dat moet ook wel. Want zelfs als de situatie heel hoog oploopt, dan moet je toch met elkaar in contact blijven. 
Genoeg gepraat, we gaan op reis, we gaan op officieel staatsbezoek om te kijken hoe een ambassade werkt. En we gaan naar België. Goeiedag, Pieter Jan Kleiweg? Eva? Ja! Welkom. Welkom in Brussel, de hoofdstad van België. En ik heb meteen voor jou hier het Koninklijk Paleis. Ah, wat een mooie plek! Ja, ik herkende je al, want je hebt een oranje stropdas om. Heb je dat altijd? Ik probeer het wel, want dan weet iedereen meteen dat ik de Nederlandse ambassadeur ben. Ja, dat is dan meteen duidelijk. Het was meteen duidelijk. En is België eigenlijk een beetje een leuk land om ambassadeur in te zijn? Fantastisch. Het is ons buurland. Ze spreken hier bovendien Nederlands. Dus het is een beetje familie. Het is alsof je tussen je neven woont. Het is een fantastisch land om te werken en te wonen. En de ambassade? Is die ook hier in Brussel? Jazeker, een paar kilometer hiervandaan. Maar als je wil neem ik je even mee, dan kan je het meteen zien. Nou graag. Wat een sjieke auto zeg. Ja, en voor jou doe ik het officiële vlaggetje erop. Want Klokhuis is voor mij een hele belangrijke gast. Nou, ik voel me vereerd. Zo. Zo. 
Wat is nou eigenlijk het grootste deel van je werk hier in België? Ik ben eigenlijk een soort burgemeester van Nederland in België. Oh, ja. We helpen dus Nederlanders die hier in de problemen komen. Maar we helpen ook het Nederlandse bedrijfsleven, want er is heel veel handel met buurland België. En we zijn buren, dus heel veel problemen, denk maar aan bijvoorbeeld milieu, of hoe spoorwegen moeten lopen, of criminaliteit. Ja, dat stopt niet bij de grens, die problemen. Dus die problemen moeten we samen met België oplossen. Oh, hier is het. Hier is het. De Nederlandse vlag, ja. Je ziet de Nederlandse vlag. Ik zie 'm. Oh, kijk. Welkom! Nou, je ziet het hè, Nederlandse vlag. Kom met me mee. Ik geef je een rondleiding. Leuk, leuk! Dus dit is het, de ambassade. Ja. En hoeveel mensen werken hier dan? Nou, in totaal werken er 43. Dit is overigens, hier werk ik. Echt? We zitten in een open ruimte. En ja, er zitten collega's, want een ambassadeur kan in z'n eentje helemaal niks. Die moet dat met allemaal mensen doen. En dat zijn deskundigen op het gebied van cultuur of handel of politiek. En zijn zij dan allemaal Nederlands? Sommigen wel, maar we hebben ook Belgen in dienst. En dat is ook maar goed ook, want die kennen dit land hartstikke goed en die kunnen natuurlijk ons heel erg helpen om die vertaalslag te maken naar Nederland. Hier vergaderen we. Ja. Hier onderhandelen we. Hier ontvangen we de pers. Dit is dus de kamer waar wij mensen ontvangen. Ja. Ben je eigenlijk al lang ambassadeur in België? Ik heb een plaatsing voor vier jaar en ik heb er nu één jaar gezeten. Okee, en waar ga je dan na die vier jaar naartoe? Er zijn twee mogelijkheden. Of je gaat weer terug naar Nederland, of je gaat naar een ander land. En we vinden het belangrijk dat diplomaten en ambassadeurs ook regelmatig weer in Nederland zijn, want dan moeten ze de Nederlandse samenleving goed leren kennen. En pas dan kan je weer heel goed burgemeester voor Nederland in het buitenland zijn. En hoe doe je dat dan met jouw vrouw en je kinderen? Want je bent vader ook. Gaan die dan overal maar mee naar toe? Ja, diplomatie doe je met je gezin. Dus die moeten om de vier jaar eigenlijk verhuizen en nieuwe vriendjes maken en naar een nieuwe school. Afscheid nemen moeten ze en dan weer nieuwe vriendjes maken. En dat kan soms wel met een beetje pijn gepaard gaan. Maar tegelijkertijd heb je ook de mogelijkheid om veel van de wereld te zien. Nou meneer de ambassadeur, hartstikke bedankt voor de rondleiding. Tot je dienst. Dank je wel en ik ga naar Den Haag. Tot ziens. Dag!

Wat doet een Nederlandse ambassadeur?

Een ambassadeur vertegenwoordigt Nederland in het buitenland. Hij helpt als Nederlandse bedrijven handel willen drijven in het land waar hij ambassadeur is, of als er problemen zijn die niet stoppen bij de grens, zoals milieu of criminaliteit.

Een soort burgemeester van Nederland in het buitenland

Welkom op het Fochteloërveen. Een natuurmonument. En waarom is dat nou zo bijzonder? Omdat het er hier precies zo uitziet als 200 jaar geleden. De woeste gronden van Drenthe en Friesland. Ja, zo zag het er hier in het noorden van Nederland 200 jaar geleden dus uit. Totdat er een spectaculair plan kwam om het helemaal anders aan te pakken. En dat plan is zelfs zo bijzonder, dat het is uitgeroepen tot Werelderfgoed. Die woeste gronden moesten worden omgeploegd tot vruchtbare grond. Mooie, regelmatige weilanden die konden worden bewerkt door nieuwe boeren. Maar waar kwamen die boeren vandaan? Uit de sloppenwijken van de grote steden. Arme, werkloze gezinnen zouden hier een nieuw leven kunnen opbouwen. Er werd een compleet nieuw plan bedacht. Revolutionair voor die tijd. De Koloniën van Weldadigheid. 
Hier is 'ie. Deze man kwam in 1815 op de proppen met een zeer vooruitstrevend plan. Johannes van den Bosch heet 'ie. En nu staan we in zijn werkkamer. Hij wilde de woeste gronden gaan koloniseren. Hij wilde er dus eigenlijk koloniën gaan stichten. Even een plaatje schetsen van die tijd. Nederland was na de oorlog tegen Napoleon arm. Vooral in de grote steden heerste grote werkloosheid. Een derde van de mensen was afhankelijk van steun van de kerk of liefdadigheidsinstellingen. En uitkeringen bestonden niet. Johannes van den Bosch was zo vooruitstrevend omdat hij nadacht over wat er met die mensen moest gebeuren. Hij was ervan overtuigd dat je ze uit de ellende kon krijgen door ze te helpen. Niet alleen met geld, maar vooral ook met werk en opleiding, zodat ze leerden voor zichzelf te zorgen. En daarvoor schreef hij dit plan. En ik heb hier het origineel liggen. De Koloniën van Weldadigheid. Met die Koloniën van Weldadigheid sloeg hij dus eigenlijk twee vliegen in een klap. Een ruw stuk grond werd ontgonnen en bruikbaar gemaakt voor voedselproductie en het armenprobleem in de grote steden werd opgelost. Hij richtte de Maatschappij van Weldadigheid op. Nou, in een recordtijd van zeven jaar bouwde de maatschappij zeven nieuwe koloniën. De eerste was Frederiksoord, vernoemd naar de zoon van de koning. En dit was het plan. De woeste gronden werden omgetoverd tot een landschap met kaarsrechte vakken en op elk vak werd een boerderijtje gezet waar precies een boerengezin in paste, een koloniewoning. Op de kruispunten kwamen de voorzieningen. Een opzichterswoning, een koloniewinkel en soms zelfs een schooltje. Een prachtig plan, maar gaat het ook lukken? 
Dankzij de Maatschappij van Weldadigheid zijn die woeste zand- en veengronden veranderd in dit keurige, in vakjes verdeelde landschap. De lange, rechte wegen van het plan van de maatschappij zie je nog steeds terug in het landschap en ook de koloniewoningen zijn nog steeds te herkennen. Zo zag zo'n koloniewoning er dus uit. Een klein boerderijtje met aan de voorkant een woongedeelte en daarachter een schuurtje. Ik heb hier een oude bouwtekening en daar kan je dat ook zien. Aan de voorkant het woongedeelte en aan de achterkant het schuurtje. En bij die boerderij hoort een stuk land van 2,5 hectare. Dat is ongeveer vijf voetbalvelden. Een kwart van het land mocht het boerengezin voor zichzelf gebruiken. De opbrengst van de rest was voor de maatschappij. De vraag is dan natuurlijk: konden die mensen uit de stad wel boeren? En leveren al die boerderijtjes genoeg op? Hier in het museum De Proefkolonie kan je de hele geschiedenis van die eerste kolonie in Frederiksoord, Wilhelminaoord bekijken. De arme mensen uit de stad die helemaal geen boeren waren, kregen van de maatschappij een startuitrusting. Dat bestond uit dit soort spulletjes: kleren, meubels, dingen voor in de keuken, landbouwwerktuigen. Maar ja, krijgen was het niet echt. Ze moesten een lening aangaan, want ze moesten het allemaal ook weer terugbetalen. In een schuldenboekje werd precies bijgehouden hoeveel de boeren verdienden en hoe het met de schuld stond. Er waren maar weinig boeren die het lukte om hun schuld af te betalen. Hoewel het voor de meeste bewoners sappelen was om de eindjes aan elkaar te knopen, waren veel dingen op de kolonie toch beter geregeld dan in de stad. Je kon wat geld verdienen, je kon eten, er was een dokter voor de broodnodige zorg. Bovendien werden de mensen op de kolonie opgeleid. Er was een lagere school en ook een tuinbouwschool. En, bijzonder voor die tijd, de maatschappij had een leerplicht. Alle kinderen moesten dus naar school. 
De eerste boeren kwamen hier min of meer vrijwillig. Ze konden ook weer vertrekken, al gebeurde dat niet vaak. Frederiksoord was een zogenaamde vrije kolonie. Maar gingen die kolonisten het nou redden? Het was moeilijk. Het land was veel minder vruchtbaar dan gedacht en de maatschappij verdiende eigenlijk te weinig. Toch waren ze in de steden al blij genoeg dat ze van die moeilijke groep arme mensen af waren. Daarom werd al snel besloten om ook een onvrije kolonie te stichten voor de minder kansrijke armen. Veenhuizen. 
Aan de andere kant van de woeste gronden, zo'n veertig kilometer van de eerste proefkolonie Frederiksoord, werd die nieuwe onvrije kolonie gesticht. Veenhuizen. Daar waar de proefkolonie in Frederiksoord vooral bestond uit kleine boerderijtjes, bestond de kolonie in Veenhuizen uit drie grote groepsverblijven, de zogenaamde gestichten. Je ziet hier in het gras de contouren van het derde gesticht. Je ziet een groot vierkant gebouw, een carré, met een grote binnenplaats. Hier woonden de kolonisten in grote groepen bij elkaar. Het werk gebeurde vooral buiten op de landerijen of in de werkplaatsen. Het derde gesticht is dus afgebroken, maar het tweede gesticht bestaat nog steeds. 
Zo zag zo'n gesticht er dus uit. Hier in de groepsverblijven wonen vooral de probleemgevallen uit de stad. De eerste groep bewoners waren kinderen, wezen. Voor elke opgevangen wees werd een vergoeding betaald. Later kwamen daar ook moeilijke gezinnen bij. Uiteindelijk werden zelfs landlopers en bedelaars gehuisvest. Zij werden verpleegden genoemd. Nu wordt dit tweede gesticht bewoond door het Gevangenismuseum. 
Het leven in deze kolonie is hard. Een straf regime van hard werken, weinig vrije tijd en bovendien een gezelschap dat je niet zelf hebt gekozen. In dit soort barakachtige slaapzalen werden de bewoners zo'n beetje opgestapeld. De kolonie begon steeds meer op een gevangenis te lijken. De bewoners waren onvrij en kwamen daar in de meeste gevallen ook niet meer uit. Zo'n veertig jaar later kwam er een soort splitsing. Frederiksoord bleef bij de maatschappij, maar de Nederlandse staat nam de onvrije kolonie Veenhuizen over en maakte er een rijkswerkinrichting van. Half gevangenis, half armoedebestrijding. De ambtenaren die hier werkten, kregen hun eigen staatswoning en elke woning kreeg een spreuk die de koloniebewoners eraan herinnerde hoe ze hun leven deugdzaam konden leven. Uiteindelijk kwamen alle koloniebewoners hier terecht, op de begraafplaats. Ze noemden het voor de grap het vierde gesticht. Op dit veld zie je geen grafstenen, maar er liggen tienduizend kolonisten begraven. De ambtenaren, de mensen die hier werkten, die liggen hier wel met grafsteen. Uiteindelijk is deze mooie plek wel symbolisch voor het einde van de koloniën. In rust. 
Wat was er nou zo bijzonder aan de koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid? Het was de eerste keer dat er geprobeerd werd om voor de armen te zorgen door ze mee te krijgen in de maatschappij. Het was eigenlijk de voorloper van onze verzorgingsstaat. Er was een ziekenhuis, er waren scholen en er werd zelfs voor de ouderen gezorgd. Vandaar dat de typische gebouwen en het ritmisch geordende landschap van de koloniën, dat nog steeds zichtbaar is, zijn uitgeroepen tot Werelderfgoed. En dan nog wat. Inmiddels wonen er in Nederland bijna 1 miljoen mensen die op de één of andere manier afstammen van mensen die ooit op de kolonie hebben gewoond. Dat is toch wel bijzonder.

Waarom zijn de Koloniën van Weldadigheid Werelderfgoed?

Drenthe was 200 jaar geleden nog nauwelijks ontgonnen gebied en in de grote steden in Nederland heerste grote werkloosheid. Johannes van den Bosch kwam met een plan dat deze twee problemen oploste: hij liet werklozen een boerderij beginnen in Drenthe. Dit noemde hij de Koloniën van Weldadigheid.

Arme, werkloze mensen uit de stad werden boer in Drenthe

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Het Klokhuis

Type videos