Klas 4/5/6

HUMAN

Van Aristoteles tot Kant: grote denkers hebben veel invloed gehad op hoe wij de wereld zien. Maar wat was de kern van hun boodschap? Human heeft het samengevat in mooie, informatieve animaties.

Grote geesten

Grieken en Romeinen

Cultuur en geloof

Logo HUMAN

HUMAN: Grote geesten

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

De jonge dokter Magnus Hirschfeld is diep geraakt wanneer één van zijn patiënten uit het leven stapt. Uit de afscheidsbrief die de soldaat hem schrijft, wordt duidelijk dat hij worstelde met zijn liefde voor mannen. Vlak hierna publiceert Hirschfeld zijn eerste pamflet over homoseksualiteit met als ondertitel een quote van Nietzsche: “Wat natuurlijk is, kan niet immoreel zijn.” 
Aan het begin van de 20ste eeuw is Hirschfeld de bekendste seksuoloog van Duitsland. Homoseksualiteit geldt dan nog als zonde of geestesziekte. Volgens Hirschfeld zit dat heel anders. Hij ziet gender en seksualiteit als een spectrum. En homoseksualiteit als een van de vele variaties. “Liefde is zo gevarieerd als de mensen zelf”, zegt hij. Het zou dus geen taboe moeten zijn en al helemaal niet illegaal.  Zijn motto is: rechtvaardigheid door wetenschap.
 
Met gelijkgestemden richt hij in 1897 de allereerste homorechtenorganisatie op. Ze strijden voor emancipatie en gelijkheid van homoseksuelen. Een petitie tegen de strafbaarheid van homoseksualiteit wordt door duizenden bekende Duitsers ondertekend. Ook sticht hij het eerste instituut voor seksuologie, waar een van de eerste geslachtsveranderende operaties wordt uitgevoerd.   
 
Hirschfeld is zelf homoseksueel en van Joodse komaf. Als de politieke situatie in Duitsland verslechtert met de opkomst van de nazi’s vertrekt hij op wereldtournee. Vanuit het buitenland moet hij toekijken hoe in 1933 zijn wereldberoemde instituut wordt geplunderd en gesloten. Vier dagen later worden de geroofde boeken en archieven publiekelijk verbrand. Hij sterft in 1935 in Frankrijk op zijn 67ste verjaardag. De volledige legalisering van homoseksualiteit laat dan nog vijftig jaar op zich wachten. De 'Einstein van de seks' maakt het niet meer mee.

Magnus Hirschfeld

Seksuoloog Magnus Hirschfeld (1868-1935) strijdt tegen het idee dat homoseksualiteit niet natuurlijk is, wat in zijn tijd het heersende idee is. Ook speelt hij een belangrijke rol in het mogelijk maken van de eerste geslachtsveranderende operaties.

Magnus Hirschfeld (1868 - 1935)

Café Gradot is de vaste ontmoetingsplek van vooraanstaande wetenschappers van de 
Verlichting. Maar niet alle genieën zijn hier welkom. Émilie du Châtelet, met haar uitzonderlijke talent voor wis- en natuurkunde, wordt de toegang geweigerd omdat ze een vrouw is. En vrouwen doen niet mee in de wetenschappelijke wereld van de 18e eeuw. Ze laat het er niet bij zitten en keert een week later terug. Dit keer verkleed als man. Hoewel iedereen haar herkent, mag ze vanaf dat moment toch meepraten. 

Ze schrijft: “Als ík de koning was zouden vrouwen wél wetenschap mogen bedrijven.” Ze vindt het frustrerend dat de talenten van vrouwen onbenut blijven, dat ze zich met nutteloze dingen als haren en nagels bezig moeten houden terwijl hun brein ligt te verroesten.

Zelf heeft ze ook braaf aan de verwachtingen voldaan: ze krijgt drie kinderen uit een gearrangeerd huwelijk. Maar op een feestje ontmoet ze de bekende schrijver Voltaire, die haar wél als gelijke ziet.  Ze grijpt haar kans en samen bouwen ze een laboratorium waar ze eindelijk haar natuurkundige experimenten kan uitvoeren.

Deze experimenten leiden tot de eerste volledige en correcte formule voor kinetische energie en haar belangrijkste eigen boek, opgezet als compleet overzichtswerk voor haar 13-jarige zoon. Theorieën van belangrijke denkers  die elkaar weerspreken rijgt Du Châtelet moeiteloos aaneen tot een kloppend geheel. In de inleiding schrijft ze dan ook aan haar zoon: alleen de waarheid doet ertoe, niet een beroemde naam.

Voor een artikelwedstrijd gebruikt ze een oude truc: ze verbergt haar vrouw-zijn en stuurt anoniem in. Zo wordt ze de eerste vrouw met een publicatie in de koninklijke Académie des Sciences.

Maar het meest bekend is Du Châtelet door haar vertaling van de Principia van Newton van Latijn naar Frans. Want ze laat het niet bij vertalen alleen. Ze is zo vrij Newtons werk aan te vullen waar nodig en verduidelijkt zijn werk met behulp van haar eigen experimenten. Zo levert ze een enorme bijdrage aan de verspreiding van Newtons baanbrekende ideeën over beweging en zwaartekracht. Voltaire omschreef haar als 'een groot man, wiens enige gebrek is dat ze vrouw was'.

Émilie du Châtelet

Wis- en natuurkundige Émilie du Châtelet (1706-1749) doorbreekt het idee dat vrouwen niet welkom zijn in de wetenschappelijke wereld van de achttiende eeuw.

Émilie du Châtelet (1706 - 1749)

Al op jonge leeftijd is Anton de Kom geïnteresseerd in de geschiedenis van zijn land en zijn volk. Gevoed door de verhalen over de grote helden van Suriname en de gruwelijkheden van de slavernij.

Als hij als assistent-boekhouder bij rubberbedrijf Balata Compagnie aan de slag gaat, ziet hij met eigen ogen hoe de onderdrukking nog steeds voortduurt. Surinaamse ‘balata bleeders’ zwoegen in het onherbergzame oerwoud, terwijl alle winst verdwijnt in de zakken van het koloniale bewind. Officieel mag de slavernij dan wel afgeschaft zijn, maar mensen worden onderdrukt door wurgcontracten en zijn dus nog altijd niet vrij.

Als hij in 1933 bij zijn ouderlijk huis een adviesbureau opent om de klachten van Surinamers te verzamelen trekken honderden mensen trekken er speciaal voor naar de stad. Dag na dag wachten arbeiders urenlang om hun verhaal te vertellen aan ‘papa De Kom’. Tot grote verontrusting van de koloniale bezetter, die ziet De Kom als staatsgevaarlijk. Nog voordat hij de klachten kan aanbieden aan de gouverneur wordt hij dan ook gearresteerd en gevangen gezet. De massale demonstratie voor zijn vrijlating die op gang komt, wordt door de politie neergeslagen en er vallen 2 doden en 22 gewonden. Anton De Kom komt niet vrij. Na 3 maanden gevangenschap (zonder enige vorm van proces) wordt hij verbannen en op een schip naar Nederland gezet.

Dat weerhoudt hem er niet van in 1934 zijn boek Wij slaven van Suriname te publiceren. Het eerste boek dat de geschiedenis van Suriname beschrijft vanuit een Surinaams perspectief. Nu gaat het over zwarte vrijheidsstrijders in plaats van over de zwarte mens als oproerkraaier. “Geen volk kan tot volle wasdom komen, dat erfelijk met een minderwaardigheidsgevoel belast blijft,” schrijft hij. 

Zodra in 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbreekt in Nederland, verzet hij zich opnieuw tegen de onderdrukker. De bevrijding maakt hij niet mee, op 24 april 1945 sterft hij in kamp Sandbostel aan 
tuberculose.

Lange tijd verdwijnt De Kom in de vergetelheid. Totdat Surinaamse studenten in de jaren 60 in de Universeitsbibliotheek van Leiden zijn boek ontdekken. Ze verspreiden kopieën zowel in Nederland als Suriname, waar het boek gretig wordt omarmd en zuurstof geeft aan een nieuw antikoloniaal zelfbewustzijn. In 2022 maakt de Nederlandse overheid officiële excuses aan zijn nazaten. Anton de Kom wordt in ere hersteld als de verzetsheld die zijn leven op het spel zette, omdat geen mens ondergeschikt is aan een ander.

Anton de Kom

Vrijheidsstrijder en schrijver Anton de Kom (1898-1945) schrijft met zijn boek Wij slaven van Suriname als eerste over de geschiedenis van Suriname vanuit een Surinaams perspectief. Hij strijdt zijn hele leven tegen ongelijkheid, onderdrukking en racisme. 

Anton de Kom (1898 - 1945)

 ‘Wees niet ‘juffrouw de Beauvoir’, maar wees jezelf.’ Dat schrijft Simone de Beauvoir als achttienjarige in haar dagboek. Ze geeft zichzelf de opdracht om zich vooral niet sociaal wenselijk te gedragen. Ze wil zélf haar leven vormgeven.  

Samen met studiegenoot en grote liefde Jean Paul Sartre,vormt ze al gauw de kern van de groep existentialisten die elkaar ontmoeten elkaar in rokerige cafés in Parijs. Deze groep filosofen gelooft dat elk mens verantwoordelijk is voor zijn of haar eigen leven. Er valt niets af te schuiven op een god of andere mensen. Met elke levenskeuze die we maken, bepalen we zelf onze toekomst. De Beauvoir voegt daaraan toe dat de situatie waarin je leeft zer nogal toe doet. De een is veel vrijer in het maken van keuzes dan de ander. 

In die tijd worden getrouwde vrouwen nog gezien als handelingsonbekwaam: ze mogen niet werken, geen bankrekening openen en niet op reis zonder toestemming van hun man. De Beauvoirs boek De Tweede Sekse uit 1949 slaat dan ook in als een bom. Ze schrijft hierin: “Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt tot vrouw gemaakt.” Een zin die later wereldberoemd zou worden. Meisjes worden volgens haar van jongs af aan aangemoedigd om zich klein te blijven en zich aan te passen. Als voorbeeld somt ze ook de bekende sprookjes op, waarin alle vrouwen mooi zijn, niets doen dan wachten en worden gered door een man. Ze spoort vrouwen aan het heft in eigen handen te nemen.

In haar eigen leven doet ze dat ook. Met Sartre sluit ze een vooruitstrevend verbond. Ze zijn elkaars liefde voor het leven, maar behouden hun eigen leven en zijn vrij om seks te hebben met anderen, zolang ze het maar eerlijk  vertellen. Dat levert heus ook jaloezie op. Want wat betekent de vrijheid van de één voor de vrijheid van de ander? Maar het hebben van hun eigen leven doet niets af aan hun liefde. Na de dood van de Beauvoir in 1986 worden de twee in hetzelfde graf begraven.  

Simone de Beauvoir

Filosoof Simone de Beauvoir (1908-1986) verzet zich tegen de traditionele rollen van vrouwen. Ook kijkt ze vernieuwend naar monogame relaties. 

Simone de Beauvoir (1908 - 1986)

Stel: een schoonmoeder vindt haar schoondochter maar vulgair. Ze praat zo hard en kleedt zich ordinair. Maar haar zoon is ontzettend verliefd. De schoonmoeder twijfelt aan zichzelf: ben ik misschien jaloers, bekrompen of ouderwets? Ze werpt een nieuwe blik op haar schoondochter, wat welwillender. En ziet nu: het meisje is niet plat, maar eenvoudig. Niet onbeleefd, maar spontaan. Niet kinderachtig, maar speels. Het is een bekend voorbeeld uit het filosofische werk van Iris Murdoch. En het geeft eigenlijk meteen al antwoord op de belangrijkste vraag in haar werk: hoe ben je een goed mens? 

Murdoch heeft haar eigen filosofische stem kunnen ontwikkelen tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen veel mannen naar het front waren. Haar stem wijkt nogal af van de abstracte manier van filosoferen die dan heerst. Filosofen focussen vooral op het waarneembare gedrag, de buitenkant. Alleen wat je ziet is volgens hen een bewijs van iemands juiste keuze of goede bedoelingen. Murdoch vindt dat nogal een beperkte kijk op het goede. Wat je denkt, voelt en verlangt, doet er wel degelijk toe. 'Het is niet stil en duister binnenin,' schrijft ze. 

Ze verwijt haar collega's dat ze de ziel kapot hebben gemaakt. De schoonmoeder bijvoorbeeld blijft steeds even beleefd. Aan haar gedrag is niet te merken dat ze een innerlijke draai heeft gemaakt. En waarin zit dan de morele groei? Die schoonmoeder, zegt Murdoch, durft voorbij haar eigen vooroordelen te kijken. Als we aandacht schenken aan de ander, zonder met onszelf bezig te zijn, leren we iemand kennen zoals die echt is. Die empathische houding noemt ze liefde en is de motor van onze groei.

Maar dat is nog niet zo eenvoudig voor ons, egoïstisch en stijfkoppig als we zijn. Het 'dikke vette ego' staat in de weg. We zitten gevangen in ons 'web van zelfverheerlijkende en troostende wensen en dromen', schrijft Murdoch. Wie het goede wil ontdekken, moet volgens Murdoch leren boven zichzelf uit te stijgen. En goed verschilt van dat betreft niet eens zoveel van god. Je moet er alleen niet voor naar boven kijken. Maar opzij. Naar anderen. Of naar beneden. Er is nog een hele wereld onder je voeten. ook kunst kan een handje helpen om van het ego weg te blijven. De schoonheid van een roman of van muziek. Of je gaat zoals de flamboyante Murdoch het liefst naakt een eindje zwemmen in de rivier, om de werkelijkheid te ervaren zoals die is, in al haar aspecten.

Iris Murdoch

De Britse filosoof en schrijver Iris Murdoch (1919-1999) legt in haar boeken uit hoe je kunt leren om je 'dikke vette ego' los te laten. Om zo een beter mens te worden en vooroordelen los te kunnen laten.

Iris Murdoch (1919 - 1999)

‘Dit onwetende land heeft jou in een getto gestopt, met in feite de bedoeling jou daar te laten creperen,' schrijft James Baldwin in 1963 in een openbare brief aan zijn 15-jarige neefje. Alleen wie zijn ogen ervoor sluit kan beweren dat het wel meevalt met de raciale ongelijkheid, 100 jaar na afschaffing van de slavernij. Iemand met een zwarte huidskleur is in het land van de vrijen nog altijd niet veel meer dan iemands bezit.   

Baldwin spreekt uit ervaring. Net als zijn neefje is hij opgegroeid in Harlem, een arme, zwarte buurt in New York. Al op zijn tiende wordt hij door agenten gewelddadig gefouilleerd en bespot om zijn homoseksualiteit. Vrienden hangen in portieken met een fles wiskey, ruziend, huilend, vloekend. Of ze strijden verbeten tegen de witte onderdrukker. Maar die beschikt over de rechters, de, jury's, de vuurwapens. En dus is het resultaat steeds hetzelfde: broeders die eindigen in de gevangenis.

Om te ontsnappen aan de ‘koude woestenij’ van Amerika, waar zwarte mensen en homoseksuelen zondebokken zijn, vertrekt Baldwin naar Parijs en later ook naar Istanbul. Hier proeft hij voor het eerst wat vrijheid betekent. Hier kan hij mens zijn. Hij ontmoet er de liefde van zijn leven en heeft genoeg afstand om zich te ontwikkelen tot schrijver. 

Al blijft hij qua onderwerp wel dichtbij huis: zwart zijn in Amerika. Dat is verre van eenduidig. Dus stopt hij in zijn dialogen zo veel mogelijk verschillende stemmen. Hij ziet zichzelf als een getuige van de waarheid en die dwingt hem uiteindelijk weer terug te keren naar het onvrije vaderland. Want de strijd is nog niet gestreden en schrijven alleen is niet genoeg. Net als Martin Luther King wordt Baldwin een ware inspirator voor de geweldloze burgerrechtenbeweging. Ook na de moorden op King en Malcolm X blijft verzoening tussen zwart en wit de basis van Baldwins filosofie. Want wie anderen veracht, veracht zichzelf. 


James Baldwin

Schrijver James Baldwin (1924-1987) vecht tegen het hokjesdenken. Hij schrijft over zijn eigen ervaringen als zwarte homoseksueel in Amerika en vecht voor gelijke rechten. Later wordt hij ook activist om zich uit te spreken tegen racisme en ongelijkheid.

James Baldwin (1924 - 1987)

Op een dag belandt een spreeuw per ongeluk in het verblijf van een bonobo. De vogel verstijft van schrik, vliegen lukt niet meer. Voorzichtig pakt de mensaap de spreeuw op, klimt ermee in een hoge boomtop, spreidt met zijn handen de vleugels en helpt hem om weg te vliegen.

Primatoloog Frans de Waal ziet het gebeuren en voor hem is het overduidelijk: het vermogen om je in te leven in een ander is dus niet alleen iets van mensen. Het is de rode draad in zijn werk en hij wordt er wereldberoemd mee. Apen en mensen lijken veel meer op elkaar dan tot dan toe gedacht.

Duizenden uren observeert hij als jonge onderzoeker chimpanseekolonie in Burgers Zoo in Arnhem. Hij ziet de apen flink ruziën, maar ook hoe ze daarna hun hand uitsteken en elkaar omhelzen om het weer goed te maken. En dat is niet voor niets: want verzoenen betekent overleven.

In de jaren zeventig is dit een radicaal nieuw inzicht. Tot die tijd werd gedacht dat mensen en dieren dan wel dingen gemeen hebben, maar dan alleen de slechte instincten zoals agressie en hebzucht. Alleen wij mensen zouden in staat zijn om samen te werken en empathie te hebben, dankzij religie en cultuur.

De Waal neemt nog iets opvallends waar: het alfamannetje is lang niet altijd de grootste en de sterkste van de groep. De leider die alleen maar agressief machtsvertoon uitoefent, houdt het nooit lang vol. Deze leiders verliest het al gauw van een leider die samenwerkt, schrijft hij in zijn boek Chimpanseepolitiek. Een goede leider weet juist maar al te goed wanneer hij moet vechten en wanneer het tijd is voor verzoening.

Door de kloof tussen apen en msenen te verkleinen, inspireerde hij niet alleen andere wetenschappers, maar ook bestuurders en politici konden er iets van opsteken. Nieuwe Amerikaanse Congresleden krijgen zijn boek dan ook prompt aangeraden om zich voor te bereiden op het politieke werk. Of zoals De Waal zegt: “Ik heb apen een beetje dichter bij mensen gebracht, maar ik mensen ook weer met hun voeten op de grond gebracht".

Frans de Waal

Frans de Waal (1948-2024) is een wetenschapper die veel onderzoek doet naar apen. Hij ontdekt daardoor veel over mensen en hoe wij samenleven. Of zoals De Waal zegt: “Ik heb apen dichter bij mensen gebracht, en mensen ook weer met beide benen op de grond gezet."

Frans de Waal (1948 - 2024)

Klas 1/2/3

Michel de Montaigne is de eerste denker die zichzelf als onderwerp nam. Zijn essays gaan over van alles en nog wat – spijt, eerlijkheid, nut, strijdrossen, slapen, eten, vriendschappen en over zijn goede en slechte eigenschappen. 
Deze vorm van introspectie breekt met een oude opvatting dat filosofie gaat over de onveranderlijke en eeuwige waarheid; over abstracties. Montaigne is sceptisch; de mens is te goedgelovig, te ijdel en vooral te veranderlijk voor een eeuwige waarheid. Dat wil niet zeggen dat er niets te doen valt. Door zelfonderzoek krijg je inzicht hoe te handelen volgens je eigen aard. Maar dat is eerder praktische wijsheid dan een grote filosofische waarheid. Bescheidenheid is de grootste deugd, vindt Montaigne. Que sais-je? (‘wat weet ik’) is zijn lijfspreuk.
Montaigne wordt geboren op het kasteel van Montaigne, grenzend aan de Bordeauxstreek. Net als zijn vader – burgemeester van Bordeaux – heeft hij een politieke carrière. Hij treedt als twintiger toe tot het parlement van Bordeaux, waar hij drie jaar oudere Étienne de La Boétie leert kennen. Tussen hen ontstaat een intense vriendschap. Montaigne is ontroostbaar als La Boétie al op 32-jarige leeftijd sterft. “Beroofd van de dierbaarste, schranderste, beminnelijkste en volmaakste vriend”, laat hij boven de boekenkast van zijn studeerkamer zetten.
Montaigne trekt zich een paar jaar later (in 1571) terug in een toren van zijn kasteel. Hij werkt aan zijn Essays. Op de torenbalken laat hij spreuken schilderen van grote Griekse en Latijnse schrijvers. De invloed van klassieke denkers als Seneca en Livius is in heel zijn werk terug te vinden. Hij streeft naar het stoïcijnse ideaal van de standvastige man onaangedaan door emoties. Maar later zien we in de Essays een verschuiving naar een meer epicurische, genietende levensstijl.
Zijn niersteenaanvallen maken dat niet eenvoudig. Hij bezoekt kuuroorden in Frankrijk, Zwitserland en Italië. Hij bezoekt Parijs aan om koning Hendrik III zijn essays aan te bieden. Meerdere koningen zochten zijn raad, ook al schreef hij ‘ook koningen en filosofen poepen, evenals dames’.
Hij sterft op 59-jarige leeftijd. “Het nut van het leven ligt niet in de lengte ervan, maar wat u er mee doet”, schrijft hij.

Michel de Montaigne (1533 – 1592)

Michel de Montaigne was een Franse filosoof. In zijn essays nam hij zichzelf als uitgangspunt. Ook liet hij zich beïnvloeden door denkers uit de Griekse Oudheid.

Coornhert groeit op in de Warmoesstraat in Amsterdam. Het familiefortuin gaat aan zijn neus voorbij, als hij op jonge leeftijd trouwt met een twaalf jaar oudere vrouw uit Haarlem. Hij wordt door zijn moeder onterft. ‘Verkiezen doet verliezen’, luidt sindsdien zijn lijfspreuk. 
Coornhert heeft vanwege zijn keuzes veel verloren. In een tijd van religieus fanatisme, met de Beeldenstorm als dieptepunt, pleit Coornhert voor tolerantie en redelijkheid. Calvinisten moeten niets van hem hebben, omdat hij zich tegen predestinatie keert. De mens is vrij, stelt Coornhert, om met behulp van de rede zijn eigen keuzes te maken. 
Maar ook bij katholieken zet hij kwaad bloed. Hoewel Coornhert van huis uit katholiek is, noemt hij de kerk corrupt. De katholieke Spanjaarden zetten hem in 1567 gevangen in de Gevangenpoort van Den Haag, omdat hij een belangrijk adviseur is van de opstandeling Willem van Oranje. 
Coornhert leert Willem van Oranje kennen in 1561, nadat hij zich had opgewerkt tot stadssecretaris van Haarlem. Hij is een man van vele talenten. Hij is etser en graveur. Hij speelt fluit en luit, en schrijft gedichten. Bovendien is hij een uitstekend schermer. 
Tijdens zijn verblijf in de Haagse gevangenpoort schrijft Coornhert zijn Boeventucht. Daarin betoogt hij dat het geen zin heeft had om gevangenen te onderwerpen aan lijfstraffen. Het strafrecht moet niet zijn gebaseerd op wraak of vergelding, maar op rationele overwegingen. Zet gevangenen liever aan het werk, dan heb je nog wat aan ze. Het Rasphuis in Amsterdam is gebouwd naar zijn ideeën. 
Na zijn gevangenschap in Den Haag, vlucht Coornhert naar Duitsland, waar hij vier jaar in ballingschap zal verblijven. In 1576 vestigt hij zich in Haarlem, waar hij zijn belangrijkste werk schrijft over Wellevenskunst. Het is een boek over humanistische ethiek. Zoals al zijn werken is het in het Nederlands geschreven, en niet in de elitetaal Latijn. Boeken moesten volgens hem voor iedereen toegankelijk zijn.
Als in Haarlem in 1581 het katholicisme wordt verboden, pleit hij principieel voor geloofsvrijheid. In 1585 vlucht hij voor een laatste keer naar het tolerantere Gouda. Zijn in steen gebeiteld portret siert er nog steeds de gevel van zijn laatste woonhuis. 

Dirck Coornhert

Dirk Coornhert was een Nederlandse theoloog in de tijd van de Beeldenstorm. Met zijn ideeën over vrijheid en tolerantie maakt hij zich niet populair bij de calvinisten en katholieken. 

Dirk Volkertsz. Coornhert (1522 – 1590)

Karl Marx reist veel door Europa. Hij ziet een continent waar de spanningen hoog oplopen. Revolutionaire groeperingen eisen politieke hervormingen in landen die nog steeds autoritair worden bestuurd. En door de Industriële Revolutie ontstaat een nieuwe klasse: de fabrieksarbeider, een mens die is gereduceerd tot een productie-eenheid. De arbeider produceert tegen een laag loon meer goederen dan ooit tevoren. De winst daarvan verdwijnt in de zakken van fabriekseigenaren. 
Marx beschrijft hoe de arbeider onontkoombaar meewerkt aan zijn eigen ondergang. Door technische innovaties en efficiënte arbeidsdeling levert zijn arbeid steeds meer winst op voor de eigenaren. Marx noemt dat meerwaarde. Daardoor wordt het verschil in kapitaal tussen arbeider en eigenaar steeds groter, waardoor die arbeider zelf relatief steeds armer wordt. 
In zijn Parijse Manuscripten en zijn hoofdwerk Het Kapitaal beschrijft Marx de schrijnende reductie van mens tot productie-eenheid. Voor Marx is de mens een sociaal wezen, en arbeid speelt in sociale relaties een cruciale rol. Maar in het kapitalisme is arbeid ondergeschikt aan winst. Arbeid is niet langer een wezenlijk aspect van de mens, maar de belangrijkste reden van zijn ellende. Marx spreekt van vervreemding. 
Als radertje in de machine, vervreemdt de mens zich van zijn werk. Maar hij vervreemdt zich ook van zijn medemensen, die niets meer zijn dan andere radertjes. Uiteindelijk herkent de mens ook zichzelf niet meer. Hij is volledig ontmenselijkt. Charles Chaplin verbeeldt het later in de film Modern Times, waarin een arbeider door een machine wordt opgeslokt. 
Nu met de financiële crisis is Marx weer actueel. Vandaag zou hij uitleggen hoe de financiële sector de samenleving kannibaliseert, terwijl een alternatief onmogelijk schijnt. Economie bepaalt immers het bewustzijn van de mensen; ze is de onzichtbare hand achter politieke en morele opvattingen. Het lijkt alsof we niet anders kunnen. 
Toch voorzag Marx in zijn tijd dat de uitbuiting niet is vol te houden. Mensen komen in opstand, een revolutie is onvermijdelijk. Dat is ten dele ook gebeurd, maar het door Marx geïnspireerde communisme liep uit op wrede onderdrukking. Is er een rechtvaardig alternatief? 


Karl Marx (1818-1883)

Marx was een Duitse denker die veel invloed heeft gehad op de filosofie en economie. Hij vindt het een slechte zaak dat de fabrieksarbeider die is voortgekomen uit de industriële revolutie, is gereduceerd tot een productie-eenheid. Hij bedenkt een filosofie waarin iedereen gelijk is: het communisme.  

René Descartes staat met die ene formulering aan de wieg van wat de moderne filosofie wordt genoemd: cogito ergo sum. Oftewel: ik denk, dus ik ben. Dat zinnetje staat voor een  nieuwe methode om onszelf en de wereld om ons heen te onderzoeken. 
Descartes stelt dat onbetwijfelbare kennis niet kan voortkomen uit traditie of gewoonte.  Zelfs onze eigen zintuigen zijn niet helder genoeg. Ware kennis begint bij een radicale twijfel aan alles wat we geloven, menen te weten of waarnemen. Pas als we aan alles twijfelen, stuiten we op iets wat onbetwijfelbaar is. Namelijk dat iets twijfelt, of denkt. Ons eigen verstand is volgens Descartes het startpunt van kennis. Vandaar:  ik denk dus ik ben. 
Met Descartes klopt de Verlichting aan de deur; niet blind een overtuiging volgen, maar kritisch nadenken. Durf te twijfelen. 
Maar, als het verstand de bron is van kennis, hoe zit het dan met ons lichaam? Volgens Descartes moeten we het lichaam beschouwen als een mechanisch systeem. Descartes maakt een scherp onderscheid tussen denken en onze lichamelijkheid. Het lichaam is te zien als een voorgeprogrammeerde machine, zonder gedachten of wil. Het denken is daarentegen vrij en bewust van zichzelf. Dit zogeheten dualisme stuit op veel kritiek, ook vandaag nog. 
Neurowetenschappers stellen dat wij niets meer zijn dan een biologische machine. Die vrijheid van Descartes is een illusie. Descartes zou hen deels gelijk geven. Ja, het lichaam is een machine. Maar over het denken kunnen we dat niet zeggen. Een machine voert immers blind zijn programma uit, maar het verstand kan twijfelen en alternatieve gewoontes ontwikkelen. ‘Iets’ in ons lichaam moet zich dan toch onttrekken aan dat gedetermineerde. Een zelfbewuste geest in de machine, in staat tot ethiek en politiek. 
Descartes woonde twintig jaar in Nederland, waar naar eigen zeggen het klimaat om te denken beter was dan in Frankrijk. Hier ontmoette hij ook de hoogbegaafde Elisabeth van de Palts. Tussen beide ontstond een wereldberoemde correspondentie, die voor Descartes de aanleiding was om De passies van de ziel te schrijven. Een studie over hoe hartstochten onze ziel beroeren.

René Descartes (1596 – 1650)

Met René Descartes kon de Verlichting beginnen. Hij bedacht een nieuwe manier om naar de wereld te kijken: door te twijfelen.

Benedictus de Spinoza wordt geboren in Amsterdam en is de zoon van Portugees – Joodse ouders. Hij is dus een tweede generatie allochtoon. Spinoza komt al vroeg in conflict met de joods-Sefardische gemeenschap waarin hij opgroeit. Hij stelt dat een religieuze tekst vol aannames en tegenstrijdigheden geen leidend beginsel kan zijn voor echte kennis en voor de waarheid. 
Op 23-jarige leeftijd wordt hij uit de joodse gemeenschap verbannen. Hij schrijft het Theologisch-politiek tractaat en De Ethica. Beiden zijn anoniem gepubliceerd en na publicatie verboden. Het TTP is één van de oudste pleidooien voor vrijheid van meningsuiting dat we kennen. 
In zijn belangrijkste boek – De Ethica – probeert hij antwoord te geven op de vraag “Hoe goed, of  anders gezegd, gelukkig te leven?”. Het antwoord lijkt eenvoudig. Om een goed leven te leiden, moeten we doen wat het meest kenmerkende voor mensen is. Namelijk: nadenken. Volgens Spinoza moeten we daarom kennis verwerven, de rede volgen, en ons niet laten meeslepen door emoties. 
De rede, die Spinoza zo hoog acht, staat regelmatig haaks op traditie of religie. Daarom werd Spinoza ook in het redelijk tolerante Nederland van de Gouden Eeuw gehaat. 
Daarnaast poneert Spinoza een gevaarlijke stelling. Volgens hem is God geen bovennatuurlijk wezen. Nee, God valt samen met de natuur. Alles wat gebeurt heeft een natuurlijke verklaring: er bestaan geen wonderen en geen toevalligheden. Deze God is dus onpersoonlijk en heeft ook niets met ons voor. We kunnen hem wel beter leren kennen door de wetten van de natuur te ontdekken. (In De Ethica wil Spinoza uiteindelijk vanuit het gezichtspunt van de eeuwigheid, het universum en onze plaats daarin kennen. Pas dat leidt tot het ware volmaakte geluk en tot een intellectuele liefde tot god, ofwel tot al-wat-is.)
Spinoza wordt goddeloosheid verweten. Een vriend wordt veroordeeld voor godslastering wegens een spinozistisch geschrift en sterft in het Rasphuis. Enkele jaren later ziet Spinoza hoe de gebroeders De Witt door een woedende menigte worden gelyncht. Spinoza wil een plakkaat met daarop de tekst Ultimi Barbarorum (‘De ergste barbarendaad’) ophangen. Zijn huisbaas houdt hem tegen, uit angst voor nog een lynchpartij. De rede blijkt bij mensen nu eenmaal vaak ver te zoeken. Spinoza sterft op 44-jarige leeftijd in Den Haag. 

Benedictus de Spinoza (1632 – 1677)

Spinoza was een Nederlandse filosoof. Zijn opvattingen stonden haaks op zijn joodse opvoeding: hij vond dat kennis en rede de sleutel waren tot een gelukkig leven, en niet traditie of religie. En met zijn stelling dat god geen bovennatuurlijk wezen was, maar samenvalt met de natuur maakte hij ook bepaald geen vrienden. 

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Grote geesten

Type videos