Klas 1/2/3

Het Nederlandse landschap is gemaakt door de natuur en ingericht door de mens. 

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

1672: het rampjaar. De Lage Landen worden van verschillende kanten aangevallen. In het oosten van het land door Frankrijk en zijn bondgenoten uit Münster en Keulen. En op zee door de Engelse vloot. De gouden eeuw heeft een abrupt einde. Amsterdam raakt zijn positie als belangrijkste handelsstad kwijt aan Londen. Engeland en Frankrijk worden steeds machtiger en beperken de vrijhandel waardoor de ontwikkeling van de Hollandse steden stopt. Maar Amsterdam is net bezig met grootse uitbreidingsplannen. Dit gedeelte aan de zuidoostkant van de stad wordt bouwklaar gemaakt, maar ligt lange tijd braak. Den Haag is de enige stad die de dans ontspringt. Het is het bestuurlijk centrum van het land, maar wordt ook steeds meer een centrum van internationale politiek. Leiden daarentegen heeft het moeilijk. Ze verliezen in deze periode de helft van hun inwoners. Door de leegloop van de steden neemt de bevolking op het platteland toe. In meerdere steden zoals Groningen en Haarlem, kun je aan de bouwstijl van de panden zien dat er pas in de negentiende eeuw weer meer gebouwd gaat worden en de bouwplaatsen pas na 150 jaar leegstand worden ingevuld. Ook dit gebied in Amsterdam ligt jarenlang braak. Het stadsbestuur besluit om er een park van te maken, de plantage. Uiteindelijk wordt dit deel gekocht door Genootschap Natura Artis Magistra. Die er in 1838 dierenpark Artis opent. Speciaal hiervoor wordt de Nieuwe Prinsengracht, die was aangelegd als uitbreiding van de stad, gedempt. Gedeeltelijk althans, want het andere gedeelte zijn nu vijvers in het park.

Aan het eind van de Gouden Eeuw raakt Amsterdam haar positie als belangrijkste handelsstad kwijt. Engeland en Frankrijk worden steeds machtiger en beperken de vrijhandel waardoor de ontwikkeling van de Hollandse steden stopt. Steeds meer mensen trekken weer richting het platteland. En de uitbreidingsplannen voor de steden moeten worden herzien.

Krimpende steden na de Gouden Eeuw

Het ontstaan en de inrichting van Nederland 

Na de Tweede Wereldoorlog is Nederland totaal ontwricht. Vijf jaren aan bezetting laten diepe wonden achter. Er heerst een enorme woningnood. Men besluit om niet bij de pakken neer te gaan zitten, maar de schouders eronder te zetten en het land opnieuw op te bouwen. Er wordt een centraal planningsapparaat gevormd dat het land vormgeeft rondom modernistische idealen van licht, lucht en ruimte. In die tijd wonen nog veel mensen in de stad, maar door de groeiende welvaart, nieuwe wegen en betere treinverbindingen, kiezen steeds meer mensen om buiten de stad te gaan wonen.
Ze willen graag een huis met een tuintje. Om deze suburbanisatie in banen te leiden worden groeikernen aangewezen zoals Zoetermeer en Nieuwegein. Terwijl de steden leeglopen en vervallen, vult het buitengebied zich in hoog tempo met nieuwe woonwijken en bedrijvenparken. De steden die zitten met een centrum dat begint te verpauperen. Ze komen met ingrijpende stadsvernieuwingsprojecten om het centrum leefbaar te houden. De historische binnenstad zoals hier in Deventer wordt opgeknapt en de gaten die worden opgevuld met gebouwen die passen binnen de stijl van het centrum. Daarnaast wordt er nagedacht over nieuwe manieren van collectief wonen. Men bedenkt nieuwe wijken met zogenaamde boomstructuur, bestaande uit kronkelende paadjes en hofjes. Ze noemen zo'n wijk ook wel een bloemkoolwijk. De afzonderlijke sub-wijkjes zijn als bloemkool oosjes verbonden met de hoofdwegen. Dit soort wijk structuren zijn in die tijd internationale trendsetters op het gebied van wonen in collectiviteit.


Na de Tweede Wereldoorlog is er een grote woningnood in Nederland. Men besluit het land weer snel op te bouwen. Wanneer in de jaren 60 de wederopbouw is voltooid trekken veel mensen weg uit de steden. De snelwegen en treinnetwerken zijn verbeterd en mensen verhuizen naar de nieuwe woonkernen zoals Zoetermeer en Nieuwegein. Omdat de steden dreigen te verpauperen worden ook daar stadsvernieuwingsprojecten opgezet om de steden leefbaar te houden.

Stedelijke wederopbouw en suburbanisatie

Halverwege de negentiende eeuw begint de Nederlandse economie dankzij de industriële revolutie weer te groeien. Bestaande steden worden groter, maar er komen ook nieuwe steden bij. Vooral in gebieden waar grond en arbeid nog niet zo veel kosten, zoals Enschede dat uitgroeit tot belangrijkste centrum van textielproductie in Nederland. En van 1870 tot 1900 vervijfvoudigd hier de bevolking. En die gaan allemaal werken in deze textielfabriek. Nieuwe wijken met kleine arbeiderswoningen worden uit de grond gestampt. En niet alleen in het oosten. Ook in het zuiden komen er nieuwe industrie steden zoals Tilburg waar ook textiel wordt geproduceerd. En Eindhoven waar meerdere bedrijven opkomen zoals Philips aan het eind van de negentiende eeuw.
Veel van die industriecomplexen zijn er nog steeds. Maar er zijn er in de afgelopen decennia ook wel wat afgestoten omdat de productie is verplaatst naar lagelonenlanden. Zoals ook het geval is bij dit enorme Philips complex hier in Eindhoven. Tot en met het eind van de twintigste eeuw is dit een verboden gebied waar bedrijfsgeheimen heel goed worden bewaakt. En nu is het het culturele en creatieve hart van Eindhoven en blijft het bewaard voor de toekomst. Behalve typische industriesteden komen ook de suburbane woonsteden op. De infrastructuur in het hele land wordt namelijk aangepakt. Kanalen, spoorwegen en bruggen over de rivieren zorgen voor betere verbindingen tussen alle delen van het land.
Het is dus niet meer belangrijk of een stad aan het water ligt. De spoorwegen en later de auto die zorgen voor suburbanisatie. De mensen trekken weg uit de stad en zo ontstaan er typische woonsteden zoals Apeldoorn en Hilversum.


Halverwege de 19e eeuw begint de Nederlandse economie weer te groeien dankzij de industriële revolutie. Vooral in gebieden waar grond en arbeid niet duur zijn, groeien de steden. Enschede ontwikkelt zich tot het Nederlandse centrum voor textielproductie en in Eindhoven groeit Philips uit tot een wereldbedrijf.

Industriële steden In de 19e eeuw

Terwijl Nederland in de zestiende eeuw de Tachtigjarige Oorlog induikt, groeien de steden in het westen van de Lage Landen heel snel. Steden als Middelburg en Amsterdam dat hier aan het IJ ligt die hebben een hele goede watervoorziening. Zij profiteerden dan ook van de groeiende internationale handel over zee. In 1602 wordt de VOC opgericht en de rijkdom groeit. De handelssteden in het westen hebben hun goede infrastructuur te danken aan de kanalen die in de late middeleeuwen zijn gegraven voor de afwatering van de veengebieden. Amsterdam ontwikkelt zich als een machtige handelsmetropool en wordt één van de grootste steden van Europa. Het gebied ten noorden van de stad, de Zaanstreek, profiteert hiervan mee. Hier ontstaat een bloeiende industrie die materialen levert voor de scheepsbouw en de groeiende bevolking van voedsel voorziet. Op het hoogtepunt van de Gouden Eeuw staan hier wel zo'n 600 molens tegelijkertijd te draaien. Houtzaagmolens, oliemolens, korenmolens, specerijenmolens.  Dat het goed gaat in de steden is wel te zien aan de monumentale huizen die er worden gebouwd. De Hollandse steden worden geregeerd door de koopmanselite die ook indirect het bestuur van het land domineren. Deze bestuurders die ontvluchten graag de drukke stad en ze bouwen buitenhuizen langs de Vecht of in het Gooi. Burgemeester Cornelis De Graaf laat bijvoorbeeld hier bij Baarn de hofstede aan Soestdijk bouwen. Een prachtig paleis dat later door de Oranjes zou worden gekocht.

In de Gouden Eeuw beginnen de steden in het westen van ons land te groeien. Met name Amsterdam dat aan het IJ ligt en via de Zuiderzee een goede waterverbinding heeft voor de internationale handel. Ook de gebieden eromheen, zoals de Zaanstreek, profiteren mee van de bloeiende handel.

Steden in de Hollandse Gouden Eeuw

In de late middeleeuwen gaat het goed met de economie van de Lage Landen. Er komen tientallen nieuwe steden bij, vooral aan rivieren en langs de kust. De meeste steden zijn nog niet zo groot, maar sommigen springen eruit zoals Dordrecht en Deventer. Hier staat dan ook het oudste stenen gebouw van Nederland, de proosdij uit 1130. Ons land groeit uit tot het meest verstedelijkte gebied van Europa.
Steden liggen langs belangrijke handelsroutes, maar er worden ook steden gesticht door een heer, een bisschop of een graaf zoals ‘s-Gravenhage dat in de dertiende eeuw wordt gesticht door graaf Willem II.
Een van de machtigste en rijkste steden van dat moment is Kampen. Het wordt ook wel het Rotterdam van de middeleeuwen genoemd. Met schepen als de kogge drijven ze hier handel tot aan Engeland en de Oostzee. Net als veel andere steden aan de oostkant van de Zuiderzee en de IJssel is Kampen aangesloten bij de Hanze, een handelsverbond tussen steden in Noordwest-Europa. Ze worden steeds rijker en machtiger. Het dichte netwerk van middeleeuwse steden heeft de basis gelegd voor het verstedelijkte Nederland zoals we dat nu kennen. Als je het stedenpatroon van ons land in 1400 vergelijkt met dat van nu zie je veel overeenkomsten. Zoals Zwolle bijvoorbeeld. Er is veel omheen gebouwd, maar de kern is nog steeds hetzelfde en dat zal altijd zo blijven.


In de late Middeleeuwen gaat het beter met de economie in de Lage Landen. Er ontstaan tientallen nieuwe steden langs belangrijke handelsroutes aan rivieren en langs de kust. Er worden ook nieuwe steden gesticht door een heer, een bisschop of een graaf. Een goed voorbeeld daarvan is ‘s-Gravenhage, oftewel, den Haag.

Stadswording in de late middeleeuwen

Als de Romeinen rond het jaar 400 na Christus uit ons land vertrekken dan verdwijnen ook de Romeinse steden. Nijmegen wordt veroverd door Germaanse stammen, nadat een groot gedeelte in vlammen is opgegaan. En ook Voorburg komt er niet zo goed vanaf. Ziektes en veroveringen brengen ook deze stad ten val. Het aantal inwoners op de Nederlandse Delta loopt sterk terug. Langs de rivieren ontstaan kleine nederzettingen waar op ambachtelijke manier producten worden gemaakt en goederen worden verhandeld. Middelpunt van deze nederzettingen wordt tijdens de opkomst van het christendom bepaald door kerken die in de romaanse stijl worden gebouwd. Die stijl is vooral te herkennen aan deze kleine boogvensters in het schip van deze kerk in Oosterbeek. Dit is dan ook een van de oudste kerken van Nederland. In de zevende eeuw begint de bevolking weer te groeien en er ontstaan nieuwe handelsnederzettingen. Voor een deel op plaatsen waar de Romeinen ook al hun dorpen en steden hadden. Plaatsen die aan belangrijke verbindingen zoals rivieren en wegen liggen. Op die manier kan men handel drijven met elkaar en met de steden in de rest van Europa. Vooral als je daarbij op een splitsing van twee grote rivieren ligt zoals Dorestad hier. Deze stad, nu Wijk bij Duurstede genaamd, is tot het midden van de 9e eeuw een van de belangrijkste internationale handelssteden van Noordwest-Europa. Langs de rand van de rivier ligt dan een lint van aanlegsteigers gebouwd op zo'n 200.000 houten palen met daarachter handwerkhuizen en boerderijen. In de bloeitijd wonen hier zo'n tienduizend mensen. Voornamelijk in houten huizen dus daar is niet zoveel meer van over. Halverwege de negende eeuw wordt de stad door de Vikingen verwoest, inclusief het kasteel wat er toen stond. In de dertiende eeuw wordt op diezelfde plek een nieuw kasteel gebouwd. Dat staat er gelukkig nog wel. 

Als de Romeinen rond het jaar 400 na Christus uit ons land vertrekken, verdwijnen ook de Romeinse steden. Op de ruïnes en elders in ons land ontstaan nieuwe kleine christelijke nederzettingen met als middelpunt de Romaanse kerk.

Kleine nederzettingen rondom de kerk

De Romeinen zijn eigenlijk de eersten die hier in ons land steden stichtten. Nijmegen bijvoorbeeld, hier op deze heuvel het Valkhof, bouwen ze rond 70 na Christus een fort oftewel castellum. Het ligt op een hoge strategische plek met uitzicht over de Waal. Maar van dit castellum is niets meer terug te vinden, behalve een paar archeologische vondsten. Iets ten noorden van Nijmegen langs de Rijn loopt op dat moment de Limes, de noordelijke grens van het Romeinse Rijk die Nederland in twee delen splitst. Ten noorden ervan domineren de nederzettingen uit de vorige eeuwen. En ten zuiden van de Limes bouwden de Romeinen hun steden en legerkampen. De belangrijkste steden met marktrecht in het achterland van de Limes zijn forum Hadriani, het huidige Voorburg en Ulpia Noviomagus Batavorum, oftewel Nijmegen. Ze liggen op strategische locaties langs rivieren of op knooppunten van wegen. Bij de legerkampen langs de Rijn ontstaan kleine handelsplaatsen, zogeheten Castella. Verder zijn er vici, kleinere plaatsen die een centrumfunctie hebben voor de omgeving op religieus en handelsgebied. Maar je vindt hier ook ambachtelijke productie. Veel steden in ons land vinden hun oorsprong bij de Romeinen zoals Wijk bij Duurstede en Maastricht. Maar ook Leiden, want hier moet het castellum Thilo hebben gelegen op de grens van een aantal belangrijke waterwegen. Er is nu een archeologisch park aangelegd om de sporen uit de Romeinse tijd te beschermen.

Vlak na het begin van onze jaartelling zijn het de Romeinen die in ons land de eerste steden stichten. Nijmegen, Leiden en Maastricht hebben bijvoorbeeld Romeinse wortels. Aan de noordgrens van hun rijk bouwen de Romeinen op strategische plekken stenen forten, castella geheten. Hier zijn de soldaten gekwartierd en wordt handel gedreven.

Romeinse centra en steden

Aan het eind van de Gouden Eeuw verdwijnt hier in de haven van Enkhuizen steeds meer bedrijvigheid. Maar niet alleen hier, in alle steden langs de Zuiderzee verdwijnt de welvaart. Het begint allemaal als in 1666 de Engelsen zo'n 170 koopvaardijschepen op de rede van Terschelling vernielen. De Nederlanden zijn in oorlog met Engeland. De steden rond de Zuiderzee hebben daar enorm onder te lijden. Ook de visserij heeft het moeilijk, omdat ze nu niet meer overal terecht kunnen om te vissen. Bovendien is er ook dan al sprake van overbevissing. Een stad als Enkhuizen heeft het heel zwaar en de bevolking die daalt wel met 75 procent. Het land verkeert in een enorme recessie en als er geen geld is voor eten dan is er ook geen geld om de dijken te onderhouden. Ze worden verder verzwakt en breken steeds vaker door. Lapmiddelen met wier en houten palen werken maar even. Helemaal als in 1730 de paalworm meelift vanuit de Oost en het hout op grote schaal aantast. Uiteindelijk besluit men in 1798 tot een nationale aanpak. Het Bureau voor den Waterstaat wordt opgericht, de voorloper van Rijkswaterstaat. Langs de hele kust worden beschoeiingen van steen aangelegd en het bureau zorgt ervoor dat alles goed wordt onderhouden. In die tijd houdt men nog weinig rekening met cultureel erfgoed. Gelukkig zijn havens als deze er nog en ze zijn nu een beschermd stadsgezicht.

Aan het einde van de 17e eeuw verdwijnt er in de havens aan de Zuiderzee, het huidige IJsselmeer steeds meer de bedrijvigheid. Ne een tijd van grote welvaart, eindigt de Gouden Eeuw. Er is minder geld ook voor het onderhoud van de dijken en die bereken steeds vaker door.

Crisis rond de Zuiderzee in de 18e eeuw

Je kan zeggen dat met de afronding van de Zuiderzeewerken eind vorige eeuw ons land een stuk veiliger is geworden. Maar er blijft natuurlijk altijd werk aan de winkel. zo zijn ze in het Markermeer eilanden aan het aanleggen om de waterkwaliteit te verbeteren. En deze grootste boogstuw ter wereld is in 2002 gereed gekomen. Een modern staaltje ingenieurskunst. Bij noordwesterstorm worden de rubberen cilinders gevuld met water en lucht en vormen zo een enorme dam om het zwarte water te beschermen tegen opstuwend water dat Kampen en Zwolle bedreigt. Ook de Afsluitdijk wordt onder handen genomen.
De stijging van de zeespiegel zorgt ervoor dat het IJsselmeerwater minder makkelijk wordt afgevoerd. Daarom komen er extra afvoermogelijkheden en spuicapaciteit. Ook komt er een vismigratierivier die het de vissen makkelijker maakt om van de zoute Waddenzee naar het zoete IJsselmeer te komen en andersom. De groeiende behoefte aan schone energie verandert het landschap in de polders en de ligging aan het open water maakt dit de ideale plek voor de opwekking van windenergie. Daarom zie je steeds vaker van deze lange rijen moderne molens langs de dijken ontstaan.
Er wordt trouwens ook al gedacht aan drijvende zonnepanelen, geothermische installaties en warmte uit oppervlaktewater. Maar dat alles met behoud van de cultureel historische karakteristiek van de omgeving. Een goed voorbeeld daarvan is deze uitschuifbare waterkering hier in de historische haven van Spakenburg. En die zie je alleen als hij nodig is. En zo kan de techniek ons ook helpen om ons cultureel erfgoed een beetje toekomstbestendig te maken.


Door het afsluiten van de Zuiderzee is het leven rond het IJsselmeer een stuk veiliger geworden. Maar er blijft nog altijd werk aan de winkel. Door de zeespiegelstijging moeten dijken worden verstevigd en verhoogd.

Veranderde inzichten rond het IJsselmeer

Uitgestrekte landerijen en strakke lijnen. Dat kenmerkt het landschap in de Flevopolder. Je kan wel zien dat deze polders vooral zijn aangelegd vanwege de landbouw. Grootschalige bedrijven met een strakke verkavelingsstructuur. Plannen om polders te maken in de Zuiderzee zijn al vaak op papier gezet. Maar het project de Zuiderzeewerken dat Cornelis Lely in 1891 tekent is het meest realistisch. Hij bedenkt polders op de plaats waar vruchtbare klei ligt. De bodem in het midden vindt hij niet belangrijk. Het eerste deel dat wordt ingepolderd is de Wieringermeer in 1930. Deze wordt vrijwel helemaal ingericht voor akkerbouw en veeteelt. Net zoals de Noordoostpolder die twaalf jaar later wordt drooggelegd. Daarna volgen de beide Flevopolder. Een gebied dat oorspronkelijk bestemd was voor industrie kon niet goed worden drooggelegd vanwege een oude geul in de bodem. Omdat er ruimte genoeg was kon deze plek worden ingezet voor natuurontwikkeling. De Oostvaardersplassen zijn ondertussen van internationaal belang als moerasgebied en overwinteringsgebied voor vogels. Ook komen er nieuwe steden in de Flevopolders als overloop van de groeiende bevolking in de Randstad. Er zijn nog plannen voor de aanleg van een vijfde polder. Deze Houtribdijk is het begin van de aanleg van de Markerwaard die dus daar had moeten komen. Maar veranderende inzichten leidden er uiteindelijk toe dat deze polder er toch niet komt.

Met de afsluiting van de Zuiderzee en het ontstaan van het IJsselmeer kan er worden begonnen met de inpoldering van het gebied. Achtereenvolgens worden de Wieringermeerpolder, de Noordoostpolder en Noord- en Zuid-Flevoland drooggelegd.

De aanleg van de IJsselmeerpolders

In het begin van de negentiende eeuw is dit gebied ten zuiden van Haarlem nog een enorme watervlakte en al die bomen staan er dan nog helemaal niet. Daar komt verandering in door de uitvinding van de stoommachine. Nu kunnen er pas echt grote werken gerealiseerd worden, zoals het droogmaking van deze Haarlemmermeerpolder. En een van de gemalen die dit klusje klaarde staat er nog steeds. Het is het stoomgemaal De Cruquius, dat nu een museum is. Ons land krijgt de smaak te pakken en begint er zelfs over te denken om de hele Zuiderzee in te gaan polderen. Maar dat blijkt op een hoop weerstand te stuiten, vooral bij de vissers. Als de Zuiderzeevloed in 1916 grote delen van het gebied rond de Zuiderzee onder water zet, wordt het tijd voor actie. Er wordt geld uitgetrokken voor de Zuiderzeewerken en besloten om de binnenzee af te sluiten. Naar een ontwerp van Cornelis Lely begint men in 1927 met de bouw van een enorme afsluitdijk die Noord-Holland en Friesland met elkaar verbindt. Kijk daar staat hij, Cornelis. Maar helaas zal hij de voltooiing van de dijk niet meer meemaken want hij sterft in 1929.
Het laatste gat in de dijk dat wordt pas drie jaar later gedicht. Vanaf dat moment heet het water aan die kant het IJsselmeer. Het gevaar vanaf de zee is dus zo goed als geweken. Maar om ook het water vanaf de rivieren te kunnen beheersen worden nog steeds gemalen ingezet. Dat zijn veelal moderne elektrische gemalen. Maar er is één uitzondering: het Woudagemaal in Lemmer. Dit is het grootste stoomgemaal ter wereld en het wordt nog steeds gebruikt voor het reguleren van de Friese waterhuishouding. Zo blijft ons land veilig en droog.


Als de Zuiderzeevloed in 1916 grote delen van het gebied rond de Zuiderzee onder water zet, wordt er geld uitgetrokken om de binnenzee af te sluiten met de Zuiderzeewerken. Naar een plan van Cornelis Lely begint men in 1927 met de bouw van een enorme afsluitdijk die Noord-Holland en Friesland met elkaar verbindt.

Het einde van de Zuiderzee (1932)

Dit gebouw hier in Hoorn herinnert ons aan de enorme welvaart die ons land in de 17de eeuw doormaakt. Het is namelijk een pakhuis van de VOC. De internationale handel is dan al een paar eeuwen eerder in de twaalfde eeuw begonnen aan de oostkant van de Zuiderzee. Die handel wordt aangewakkerd omdat de landbouw op dat moment door de bodemdaling steeds minder opbrengt, terwijl de steden beginnen te groeien. De steden aan de oostkant sluiten zich aan bij de hanze, een internationaal verbond van handelssteden rond het Oostzeegebied. Aan de westkant van de Zuiderzee worden sluizen en dammen aangelegd in veenriviertjes die uitmonden in de Zuiderzee. Op die plekken ontstaan Monnickendam, Edam en Hoorn. Die dorpjes worden steden en vanaf de 15e/16e eeuw nemen ze de handel over.
Eerst Enkhuizen en Hoorn en wat later Amsterdam. Dat wordt in de zeventiende eeuw zelfs de belangrijkste haven van Noordwest-Europa en de internationale vaarroutes lopen via de Zuiderzee. Door de oprichting van de Vereenigde Oostindische Compagnie en de West-Indische Compagnie ontstaat er veel werkgelegenheid en de goederen die worden verhandeld die worden opgeslagen in dit soort pakhuizen. Maar naast de handel doen ook de vissers goede zaken. Ze vissen vooral op haring en ansjovis. Het hele Zuiderzeegebied vaart er wel bij. De steden worden in de loop van de zestiende en zeventiende eeuw verstevigd met vestingwallen. Die worden gebouwd in een stervorm en hier in Enkhuizen is dat nog een heel mooi bewaard gebleven.


Aan het eind van de middeleeuwen komt er een eind aan de welvaart van de Hanzesteden aan de oostkust van de Zuiderzee, het huidige IJsselmeer. Daarvoor in de plaats groeien de dorpen en steden aan de westkust uit tot de nieuwe handelssteden. Eerst Enkhuizen en Hoorn en wat later Amsterdam. Dat wordt in de Gouden Eeuw zelfs de belangrijkste haven van Noordwest-Europa.

Handel, havens en damsteden

Header slingers

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Type videos