Klas 1/2/3

Het Nederlandse landschap is gemaakt door de natuur en ingericht door de mens. 

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

In de derde eeuw na Christus is het voorbij met de bloei van het Romeinse Rijk en de twee eeuwen daarna neemt het bevolkingsaantal drastisch af. Grote delen van het land die worden verlaten raken weer bebost. De grote Romeinse boerenbedrijven, die vooral voor de stedelijke bevolking en het leger produceren, verdwijnen. Ook de steden zelf en veel andere nederzettingen worden opgegeven. Daarvoor in de plaats komt een spaarzame bewoning in verspreid liggende gehuchten met zelfvoorzienende landbouw. Net als in de tijd van voor de Romeinen worden stukken bos platgebrand om er landbouw te kunnen bedrijven. Na het branden wordt direct in de vruchtbare as gezaaid. En ontstaan kleine gemengde boerenbedrijven als eilanden in het bos. De handel en dus ook het transport van goederen nemen af. De wegen die de Romeinen zo mooi hebben aangelegd worden niet meer onderhouden waardoor reizen moeilijker en gevaarlijker wordt.

	In de derde eeuw na Christus is de Romeinse tijd voorbij in de lage landen. Het bevolkingsaantal neemt drastisch af. Grote delen van het land worden verlaten en raken weer bebost. Ook de Romeinse nederzettingen worden opgeheven. Daarvoor in de plaats komt een spaarzame bewoning in verspreid liggende gehuchten met zelfvoorzienende landbouw.

Terug naar het boerenlandschap

Het ontstaan en de inrichting van Nederland 

In de achtste eeuw heersten de Franken over de Lage Landen. De boeren hebben het moeilijk. Ze worden vaak overvallen en zoeken bescherming bij grote landheren. In ruil voor deze bescherming moeten ze het land van de heer bewerken. Zo ontstaan er overal in het land agrarische domeinen. De landheren zijn vorsten, adellijke families en kerkelijke instellingen.
Hier in de Lutte kun je nog blokvormige akkers zien die herinneren aan de landbouw uit die tijd. Aan deze kant bewerken de boeren het land van hun Heer. En hier hebben ze een klein lapje grond waar ze iets voor zichzelf mogen verbouwen.
Om de voedselproductie te verbeteren gaan de boeren over op het drieslagstelsel. Ze verbouwen het eerste jaar wintergraan zoals tarwe en rogge. Het volgende jaar zomergraan als gerst en haver. En het derde jaar laten ze het perceel braak liggen zodat het niet uitgeput raakt. Om ieder jaar toch alles te kunnen oogsten gebruikt een boer drie stukken land waarmee hij steeds wisselt. Niet alleen landbouw is belangrijk. Hier op de stuwwallen van de Veluwe houdt men zich in die tijd met heel andere dingen bezig. Het maken van ijzer. Dit is een klappersteen. Deeltjes ijzer die hebben zich rondom een bolletje klei afgezet. De buitenste is ijzer. En het bolletje klei wat er in zit dat is gaan verschrompelen en los komen te zitten en vandaar dus de naam klappersteen. Ze worden hier veel gevonden en gebruikt om ijzer te maken. En door de ijzerwinning ontstaan in het landschap dit soort ijzerkuilen die je nu nog steeds kan herkennen.


In de achtste eeuw heersen de Franken over de lage landen. De boeren hebben het moeilijk, ze worden vaak overvallen en zoeken bescherming bij grote landheren. In ruil voor deze bescherming moeten ze het land van de heer bewerken. Zo ontstaan er overal in het land agrarische domeinen. De landheren zijn vorsten, adellijke families en kerkelijke instellingen.

Boeren voor heer en klooster

De uitvinding van de poldermolen in de vijftiende eeuw maakt het mogelijk om hele grote wateroppervlakten die zijn ontstaan door het afkalven van veen droog te malen. De Beemster hier is daar een voorbeeld van. In 1612 wordt dit gebied drooggelegd en er worden wegen aangelegd, sloten gegraven en boerderijen gebouwd. Zoals deze hier uit 1682. De Beemster is bedacht aan de tekentafel. Het is dan ook beroemd om zijn vierkante blokken van één bij één zeemijl die weer onderverdeeld zijn in rechthoeken waarop iedere boer zijn eigen blok krijgt om zijn gewassen op te telen. Dankzij deze systematische indeling worden de Beemster maar ook de andere nieuwe polders in die tijd zoals de Purmer en de Wormer gezien als het ideale productielandschap.
De landwinning wordt gefinancierd met geld van rijke kooplieden. Zo wordt de drooglegging van de Beemster gefinancierd door succesvolle zakenmensen die uit Amsterdam komen. Zij hebben veel geld verdiend met de VOC-handel en willen dit graag beleggen. In de ingepolderde droogmakerijen bouwen ze voor zichzelf statige buitenhuizen. Ook op andere plaatsen verschijnen imposante door rijke kooplieden aangelegde buitens zoals hier aan de rand van de ‘s-Gravelandse polder. De overgang tussen de zandgronden van het Gooi en het veen ten westen daarvan. Het is een mooi voorbeeld van een Akkadisch landgoed waar parken en tuinen worden afgewisseld met akkers en bos.


De uitvinding van de poldermolen in de 15e eeuw maakt het mogelijk om grotere wateroppervlakten, die onder andere zijn ontstaan door het afgraven van veen, droog te malen. In de Nederlanden wordt daar gretig gebruik van gemaakt. Steeds meer plassen, zoals de Beemster, de Wormer en de Purmer.

Grote inpoldering en landgoederenlandschap in de Gouden Eeuw

Het energielandschap van de twintigste eeuw ontwikkelt zich op veel gebieden in een razendsnel tempo.
Door de industriële revolutie halverwege de negentiende eeuw komt er steeds meer behoefte aan fossiele brandstoffen. Steenkool zit hier bijvoorbeeld in Limburg in de grond. Vanaf de middeleeuwen wordt het al aan de oppervlakte gewonnen, maar vanaf 1899 begint men pas echt serieus met het winnen van steenkool in dit gebied.
Er wordt een spoorlijn aangelegd om de kolen te transporteren en er worden meerdere mijnen geopend. Het landschap verandert aanzienlijk. Om de mijngangen te stutten is hout nodig en er worden op diverse plekken in ons land bossen van snelgroeiende grove dennen aangeplant. Ook zie je rond 1900 steeds meer van dit soort palen langs de weg met draden die elektriciteit overbrengen. Rond 1913 heeft ons land al zo'n zestig elektriciteitscentrales. De masten worden steeds groter en in 1929 worden de eerste hoogspanningsmasten in gebruik genomen. Hiermee kan de stroom over grote afstanden worden vervoerd. Het opwekken van de elektriciteit gebeurt in thermische centrales die in het begin vooral met kolen worden gestookt.
Dan wordt in 1943 aardolie gevonden. Hier in het Drentse dorpje Schoonebeek en dat wordt met dit soort jaknikkers omhoog gehaald. Maar deze staat hier eigenlijk alleen nog maar voor de sier want in 1996 wordt de oliewinning hier gestopt.
Het oppompen van de stroperige olie is onrendabel geworden. Bovendien heeft Nederland een nieuwe bron van energie gevonden. Aardgas. De eerste kleine gasvelden worden gevonden bij Coevorden. Maar in 1959 vindt de NAM bij het Groningse Slochteren een van de grootste gasvelden ter wereld.
Heel Nederland wordt aangesloten op het gasnet. Het winnen van gas dat gebeurt zo'n 3000 meter onder de grond en je ziet er niet heel veel meer van dan hier en daar een installatie met leidingen. Het heeft dus niet zo'n hele grote impact op het landschap, zou je zeggen. Maar niets is minder waar.
Door het weghalen van het gas uit de bodem is de druk in de zandsteen lagen waar het gas is opgeslagen gezakt van 350 bar in 1960 naar zo'n 70 bar nu. Daardoor daalt de bodem en beginnen er vanaf 19 91 kleine aardbevingen plaats te vinden. De bevingen worden steeds heftiger. Dan begint schade te ontstaan aan de huizen in Groningen. De overheid besluit om zo snel mogelijk te stoppen met het winnen van aardgas. Als alternatief wordt er in het begin nog gedacht aan kernenergie. Daarmee is Nederland in 1969 al begonnen met de centrale in Dodewaard en later in Borssele. Maar de problemen die het radioactief afval met zich meebrengt zijn te groot om hier serieus mee verder te gaan. 1997 wordt de centrale in Dodewaard zelfs alweer gesloten. En ook de kerncentrale in Borssele zal eind 2033 worden gesloten. 
Zou het die centrales net zo vergaan als de mijnen in Zuid-Limburg? Daarvan zijn na de sluiting in 1970 zo goed als alle gebouwen gesloopt en de liftschachten die zijn vol gegoten met beton. Alleen hier is nog wat over van het steenkool verleden. Het is de schacht van de Oranje Nassau mijn in Heerlen. Het is nu een museum waar je kan zien hoe het er vroeger aan toeging.


Vanaf het begin van de 19e eeuw, wanneer de industriële revolutie begint, heeft Nederland behoefte aan veel energie. Die wordt gevonden in fossiele brandstoffen die bij verbranding de hitte leveren om die energie op te wekken. In eerste instantie gebruikt men steenkool uit de mijnen van Zuid-Limburg, maar later ook aardolie uit Drenthe en aardgas uit Groningen.

Industrieel erfgoed van de 19e eeuw

Prachtig die molens hier in de Zaanstreek. In de zeventiende en de achttiende eeuw is dit een van de eerste industriegebieden van ons land. Een industrie die volledig draait op windenergie. Op het hoogtepunt zo rond 1720 staan hier zo'n 600 molens te draaien. Weverijen, smederijen, kuiperijen, papierfabriekjes, verfmolens, kaarsenmakerijen, allerlei producten worden aan de oevers van de Zaan gemaakt. Nergens in Europa is er een plek te vinden waar zo veel verschillende nijverheid bij elkaar staat. In Amsterdam, dat maar een paar kilometer hiervandaan ligt is een hele grote afnemer. De werven van de VOC draaien namelijk op volle toeren. En dus is er heel veel vraag naar hout, verf en zeilen. En alles wordt hier vervaardigd. Totdat de stoommachine zijn intrede doet. Molens worden overbodig en worden afgebroken en raken in verval. In 1925 wordt de Vereniging De Zaanse Molen opgericht en zij weten nog vijftien molens te redden van de ondergang. Het zijn iconen van het oudste industrielandschap van Nederland. Net zoals deze fabrieken en pakhuizen langs de Zaan. Jaarlijks trekken ze miljoenen bezoekers van over de hele wereld.

In de Gouden Eeuw moet er veel worden geproduceerd. Dat gebeurt voornamelijk door windmolens.  De machines voor de weverijen, zagerijen, smederijen, kuiperijen, papierfabriekjes, verfmolens, kaarsenmakerijen worden allemaal aangedreven door windmolens. De meeste molens staan in de Zaanstreek. Nergens in Europa is er een gebied te vinden waar zoveel diverse nijverheid bij elkaar staat.

Industriële windenergie in de 17e eeuw

De aarde warmt op. Ons klimaat verandert door de uitstoot van CO2 die vrijkomt bij het verbranden van fossiele brandstoffen. We moeten op zoek naar alternatieve energiebronnen zoals windenergie. Dat we energie kunnen halen uit wind dat weten we al een paar honderd jaar. Zoals met dit soort molens bijvoorbeeld; de Amerikaanse windmotor. Deze molens staan aan het begin van de vorige eeuw aan de rand van de polders om het land droog te houden en vanaf de jaren tachtig worden molens steeds grootschaliger ingezet.
De eerste windturbine komt te staan in Petten. Deze molen is 25 meter hoog. Een fractie van de hoogte die windmolens tegenwoordig hebben. Die reiken al tot 200 meter. De ontwikkelingen op het gebied van schone energie gaan razendsnel.

Zonnecellen worden vanaf de jaren 90 van de vorige eeuw vooral in de steden geïntroduceerd en zijn steeds meer een normale verschijning in het straatbeeld. Langzaam beginnen er zonneweiden en parken te ontstaan zoals deze in Ouddorp aan Zee. Hij is heel mooi geïntegreerd in het landschap, want door deze aardwallen zie je hier vanaf de weg niet dat daar 29 honderd zonnepanelen liggen. En ook de aarde waar we op leven heeft heel veel energie in zich. 99 procent van onze planeet is warmer dan 1.000 graden. En die aardwarmte kunnen we natuurlijk ook gewoon heel goed gebruiken.
Op één kilometer diepte is de temperatuur constant 35 tot 40 graden. En vanaf drie kilometer diepte is de watertemperatuur hoog genoeg om elektriciteit mee op te wekken. Er zijn verschillende vormen van aardwarmte of geothermie. Zo is er warmtekoude opslag waarbij grondwater van 100 meter diepte wordt opgepompt. In de winter wordt het gebruikt als basisverwarming en in de zomer als koeling. Maar je kunt ook dieper boren. Zo is men in Den Haag tien jaar geleden begonnen met de bouw van een aardwarmtecentrale die warmte vanaf 2.000 meter diepte gebruikt om een hele woonwijk te verwarmen. Voor stadsverwarming wordt op verschillende plaatsen in ons land ook restwarmte van elektriciteitscentrales gebruikt.

Dit is ook een elektriciteitscentrale. Deze draait volledig op biomassa. Biomassa is verantwoordelijk voor ruim 60 procent van de duurzame energie in Nederland. En het bestaat uit allemaal organisch materiaal. Snoeihout, gft-afval, algen, mest. Biomassa is een schoon alternatief voor fossiele brandstoffen, maar er moet wel heel veel materiaal aangeplant, geoogst en verstookt worden om een redelijke stroomopbrengst te krijgen. Ook energie uit water wordt als alternatief voor de huidige fossiele brandstoffen gezien. Zo kan men gebruik maken van het verschil tussen eb en vloed om energie op te wekken. Energie uit water wordt ook wel blauwe energie genoemd.
De nieuwste vorm van blauwe energie is de energie die ontstaat als je zoet en zout water met elkaar mengt.
Dat gebeurt bijvoorbeeld hier aan de Afsluitdijk. In deze centrale doen ze proeven met deze nieuwe manier van energie opwekken. En het is natuurlijk de ideale plek voor dat soort onderzoek. Want aan deze kant heb je het zoete water en aan die kant het zoute en de Afsluitdijk daartussen. Het icoon van de Nederlandse strijd tegen het water. En die zou in de toekomst wel eens een hele duurzame energieleverancier kunnen worden.


CO2-uitstoot veroorzaakt klimaatverandering door onder andere de verbranding van fossiele brandstoffen. We moeten dus op zoek naar alternatieve, schone energiebronnen. Die hebben we gevonden in windenergie, zonne-energie, aardenergie, biomassa, blauwe energie (energie uit water) en wordt steeds meer in Nederland toegepast.

Het energielandschap van nu

In de zestiende en zeventiende eeuw groeit de vraag naar brandstof in de Hollandse steden. En de oplossing die wordt hier gezocht, bij de hoogveengebieden in het noordoosten van ons land. Er wordt op grote schaal turf gewonnen. Die turf wordt vervoerd via het water en daarvoor worden lange kanalen gegraven. Langs die kanalen komen weer zijvaarten. Zo kan men dieper met de boot het veengebied in. Omdat die turfvaarten rechtstreeks op het kanaal uitkomen, moeten er veel bruggen worden gebouwd. Zo ontstaan kenmerkende dorpen in de veenkoloniën. Lange lintdorpen langs een kanaal met honderden bruggen en vaarten.

Het afgraven van veen dat is heel zwaar werk, maar er komen hier honderden mensen naartoe om dat werk te doen. Dat geeft een enorme impuls aan de ontwikkeling van de industrie in dit gebied.
Nadat al het veen is afgegraven wordt de bonk aarde of bolster terug gebonkt. Dat houdt in dat de bovenste ongebruikte veen laag wordt gemengd met zandgrond. En zo ontstaat een goede grond om landbouw op te bedrijven. Kanalen worden dichtgegooid en vooral tijdens de grote ruilverkaveling in de jaren tachtig van de vorige eeuw, gaat een deel van het unieke veenkolonielandschap verloren.
Gelukkig zijn er plekken waar het oorspronkelijke landschap er gewoon nog is, zoals hier in Annerveenschekanaal. Het is in 2009 dan ook uitgeroepen tot beschermd dorpsgezicht. En zeg nu zelf, dit is toch prachtig?


In de 16e en 17e eeuw groeit de vraag naar brandstof. Daarom wordt er naar nieuwe turf gezocht en gevonden in de hoogveengebieden in Noordoost Nederland. De turf wordt afgegraven en vervoerd via lange kanalen. Langs die kanalen komen huizen en dorpen te liggen en haaks op de kanalen weer zijvaarten. Zo kan men dieper met de boot het veengebied in. Er ontstaan grote veen afgravingsgebieden, de veenkoloniën.

Turf uit hoogveen

Door de eeuwen heen leggen de boeren dit soort bossen aan in de lage delen van hun land. Het hout gebruiken ze om hun huizen te verwarmen en gereedschap van te maken. Deze bossen bestaan voornamelijk uit snel groeiend hout. Eén keer in de tien jaar worden ze gekapt en daarna groeien ze gewoon weer aan. Zo zijn de boeren tot de zeventiende eeuw zelfvoorzienend in hun energiebehoefte. Daarnaast ontdekken de mensen steeds meer de voordelen van windenergie. Met dit soort poldermolens kun je namelijk het water oppompen naar hoger gelegen ringvaarten om zo het land droog te malen. Dan moet er wel wind staan natuurlijk. In de zestiende eeuw begint men op deze manier kleinere meren leeg te pompen. Maar onder leiding van Jan Adriaanszoon Leeghwater wordt in 1612 zestig vierkante kilometer grote Beemster drooggelegd. Hiervoor zijn 43 molens die op een ringdijk rond het gebied worden geplaatst een paar jaar aan het malen. Na de Beemster worden ook de Purmer, de Schermer en de Wijde Wormer drooggemalen. Zo ontstaat er genoeg land om het groeiende Amsterdam van eten te voorzien. De Beemster is op de Werelderfgoedlijst van UNESCO geplaatst. En de meeste molens in Noord-Holland zijn verdwenen en vervangen voor moderne gemalen. Maar een enkele heeft het overleefd en heeft zelfs nog een functie als poldermolen. Zoals deze hier, die helpt om de Wijde Wormer droog te houden.

Door de eeuwen heen leggen boeren in Nederland dit bossen aan in de lage delen van hun land. Het hout gebruiken ze om hun huis te verwarmen en om gereedschap van te maken. Later gebruiken ze ook de wind die veel waait in ons lage land. Met windmolens kan er hout worden gezaagd, graan worden gemalen en er worden zelfs polders mee drooggelegd.

Hakhoutbossen en windenergie

Hier in Nationaal Park De Weerribben wordt laagveen gevormd. Dode planten die zakken naar de bodem maar vergaan niet en na verloop van tijd krijg je zo een dikke laag plantaardig materiaal.
En als je dit droogt dan heb je turf. Wanneer aan het eind van de middeleeuwen de steden in ons land beginnen te groeien komt er steeds meer behoefte aan brandturf. Uiteindelijk heeft dit tot gevolg dat een flink deel van het landschap in laag Nederland verdwijnt door de schoorstenen van de groeiende steden. Aanvankelijk kan alleen bovengronds turf worden gestoken. Vanaf omstreeks 1530 wordt gebruik gemaakt van de baggerbeugel. Een stuk gereedschap waarmee ook diep uit het water turf kan worden gehaald. Deze wordt te drogen gelegd op zogenaamde legakkers of ribben. Smalle langwerpige stroken land die niet worden ontveend. En als het veen gedroogd is dan ziet het er dus zo uit. 
Men maakt van deze turfblokken nog tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog gebruik om op te stoken. Waar het veen wordt afgegraven ontstaan in het landschap grote veenplassen. De meeste daarvan zijn al kort na het uitvenen drooggemalen. Met de grotere plassen is dat lastiger, maar ook deze worden in de loop van de tijd grotendeels drooggemalen en omgezet in landbouwgrond.
Het weer droog maken van uitgeveende landschappen is niet altijd mogelijk of wenselijk. Een van de mooiste bewaard gebleven turfwinning landschappen is dit natuurgebied De Weerribben in Overijssel. Dit gebied wordt nu met name gewaardeerd vanwege zijn ecologische kwaliteiten. Laten we er zuinig op zijn. 


	In het laaggelegen westen van Nederland is laagveen gevormd door dode planten die onder water komen te staan, Deze plantenresten vergaan niet. Na verloop van tijd ontstaat hierdoor een dikke laag plantaardig materiaal. Als dit veen wordt gedroogd, heb je turf en dit wordt tot ver in de 20e eeuw gebruikt als brandstof.

Turf uit laagveen

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Type videos