Klas 1/2/3

Het Nederlandse landschap is gemaakt door de natuur en ingericht door de mens. 

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Aan deze kant van de dijk is nu allemaal water, maar tot in de middeleeuwen was dit gewoon nog land. Daar zie je Texel liggen en daar ligt Den Helder. Rond 1150 beginnen de steden in ons land steeds meer te groeien en om al die mensen van voedsel te voorzien worden de veengebieden hier ontgonnen voor de landbouw. Voor de afvoer van het water worden sloten en drainagegreppels gegraven. Het gevolg is dat het veen gaat klinken en de bodem begint te dalen. Men probeert nog met dijken en kades de boel te redden maar er is geen houden meer aan als dit gebied rond het jaar 1000 wordt geteisterd door stormvloeden. Het begint al in 1170 met de Allerheiligenvloed. Die Allerheiligenvloed slaat een gat in de duinen en zorgt ervoor dat Texel loskomt van het vasteland. En latere stormvloeden die zorgen er ook voor dat Wieringen een eiland wordt. Kijk hier heb je bijvoorbeeld een gat in de dijk gehad. Dat kan je zien aan het wiel. Een eeuw later worden ook West-Friesland en Friesland van elkaar gescheiden en Marken, Urk en Schokland worden eilanden omdat het land eromheen onderloopt. Men begint serieuzer werk te maken van de bescherming tegen het water en de eerste waterschappen ontstaan.
Zij zorgen ervoor dat er aaneengesloten dijken komen die vervolgens ook worden onderhouden. Daarnaast worden de steden rond de Zuiderzee beschermd met stadsmuren die dienst doen als waterkering. En die muren die staan er nog steeds zoals hier in Harderwijk. Rond 1450 krijgt de Zuiderzee de vorm die het vandaag de dag nog heeft, maar dan zonder de ingepolderde gebieden natuurlijk. Het is toch best wel vet dat het hier nog staat.


In de 12e eeuw wordt het gebied rond het huidige IJsselmeer steeds meer bebouwd. Er worden sloten en drainagegreppels gegraven, om het water af te voeren. Het gevolg is dat het veen gaat inklinken en de bodem begint te dalen. Het water van de zee wordt een bedreiging. Men legt dijkjes aan om het land droog te houden, maar in 1170 gaat het helemaal mis met de Allerheiligenvloed.

Bedijking en de Zuiderzee

Het ontstaan en de inrichting van Nederland 

Dit kasteel in Medemblik ligt op een strategische plek aan het IJsselmeer. Van hieruit heeft men rond het jaar 1100 controle over het scheepvaartverkeer dat over de dan nog Zuiderzee vaart. En dat is belangrijk voor de adel rond 1100. Het levert macht en aanzien op en door het heffen van tol ook de nodige financiën. Ook op andere plaatsen langs de Zuiderzee worden dit soort kastelen neergezet. Bij Muiden bijvoorbeeld de burcht van Cameron en Kasteel Voorst bij Zwolle. Dit kasteel Radboud staat er dan nog niet in zijn huidige vorm. Het is waarschijnlijk alleen nog maar een toren, een motte. En vanaf deze plek heb je werkelijk fantastisch uitzicht over de vaarroutes op de Zuiderzee. Elke handelsvloot komt hier langs. En iedereen moet tol betalen. Het betalen van tol is te vergelijken met onze in- en uitvoerrechten. Maar in dit geval komen de inkomsten terecht in de kas van de landheer. De goederen die worden verhandeld zijn dan vooral te vinden op lokale en regionale weekmarkten. Artikelen komen in de vroege middeleeuwen uit het Noordzeegebied en het Middellandse Zeegebied waar steden als Venetië, Genua en Pisa belangrijke handelsknooppunten zijn. Er komt ook steeds meer handel vanuit de Oostzee. De Hanzesteden worden steeds rijker en zo ontstaan er markante gebouwen in de steden langs de Zuiderzee. Deze pakhuizen, wagen- en koopmanshuizen staan er nu nog steeds. Overblijfselen waar we zuinig op moeten zijn.

De Zuiderzee, het huidige IJsselmeer, ontwikkelt zich rond het jaar 1100 als een handelsgebied. De steden aan de oostkust verhandelen artikelen uit het Noordzeegebied en het Middellandse zeegebied en er ontstaat steeds meer handel rondom de Oostzee. De oostelijke Zuiderzee-steden verenigen zich in de Hanze en worden steeds rijker.

De Zuiderzee als uitvalsbasis voor de handel

Deze terp achter mij die ligt er al vanaf de vroege middeleeuwen, want dan wordt het IJsselmeergebied weer bewoond. En de mensen die vestigen zich vooral op de hoger gelegen gedeeltes, omdat de lager gelegen gedeeltes regelmatig overstromen. En als er geen natuurlijke heuvels zijn, dan bouwen ze dus dit soort terpen. Zo kunnen ze zelf, maar ook hun vee, droge voeten houden als het water stijgt en het omliggende land onder loopt. Het IJsselmeer is ondertussen van een zoetwatermeer het Lakens Flevo veranderd in een grotere binnenzee die Almare wordt genoemd. Namen die later worden gebruikt als de Flevopolder wordt drooggemaakt. De zee heeft een goede verbinding met de Noordzee en via deze waterweg ontstaat er een levendige handel. Niet alleen met de gebieden rond de Noordzee maar ook met het Oostzeegebied. Graan, wijn, zout, aardewerk en wapens zijn de belangrijkste handelswaar.
Maar er komen hier ook missionarissen uit Engeland naartoe die in Friesland hun eerste klooster stichten. Maar van die kloosters is weinig meer terug te vinden want na de reformatie in 1580 zijn die allemaal afgebroken. Ze hadden toen nog niet echt zo’n heel goed besef van cultureel erfgoed. Er komt ook bezoek uit Scandinavië. De Vikingen stichten zelfs kort een koninkrijk op Wieringen. En dat weten we omdat er belangrijke archeologische vondsten zijn gedaan die hier te zien zijn in het Vikingen-informatiecentrum. Met als hoogtepunt in1996 deze zilverschat met munten en sieraden.


In de vroege middeleeuwen vestigen mensen zich rond het huidige IJsselmeer op de hogere delen, omdat de lage delen regelmatig overstromen. En als er geen natuurlijke heuvels beschikbaar zijn, maken ze die zelf. Dit noem je terpen.

Hoog en droog wonen op de terpen

Rond het jaar nul heet dit stuk water hier ten zuiden van Stavoren geen IJsselmeer maar Lakens Flevo. En het is dan nog een binnenzee. Dat komt omdat dat stuk water daar dat is er dan nog helemaal niet. Het is een drassig grasland met in het midden een getijdengeul, het Vlie, die de zee met het Lakens Flevo verbindt. Door het Vlie varen de Romeinen met hun schepen naar de Noordzee, Engeland en Scandinavië. Het Vlie loopt zover we nu kunnen reconstrueren zo'n beetje vanaf het IJsselmeergebied ter hoogte van het huidige Enkhuizen langs Stavoren verder naar het noorden. Mensen wonen dan pas weer een paar honderd jaar in dit gebied. Ze hebben ontdekt dat ze door het graven van geulen en sloten de drassige veengrond kunnen ontwateren. Ook leggen ze klepduikers aan, gemaakt van uitgeholde boomstammen. Hiermee kunnen ze water uit het gebied naar lagere delen spuien of naar een waterloop sturen. En zo wordt het land bewoonbaar en kan het worden bewerkt. Van het oorspronkelijke landschap is misschien niet zo heel veel meer te zien maar tijdens graafwerkzaamheden zijn er archeologische vondsten gedaan. Sporen uit de IJzertijd en Romeinse tijd die langs het IJsselmeer zijn gevonden.
De periode dat hier mensen kunnen wonen is trouwens maar kort. Vanaf het jaar 200 na Christus wordt het klimaat weer warmer en beginnen ijskappen en gletsjers te smelten. Het IJsselmeer gebied wordt door de almaar stijgende zeespiegel natter en natter en in de laaggelegen delen woont er dan bijna niemand meer. De binnenzee wordt steeds meer verbonden met de Noordzee en net als nu hebben ze dus te maken met de stijgende zeespiegel. Maar ik hoop dat er met het moderne waterbeheer van vandaag de dag hier wel gewoon kunnen blijven wonen.


Rond het begin van onze jaartelling is wat nu het IJsselmeer is nog een binnenzee. Het is drassig moerasland. Met daar tussendoor een getijdengeul, het Vlie, die de binnenzee, het Lacus Flevo verbindt met de Noordzee.

Het IJsselmeer, van binnenzee tot zeearm

Ik loop hier niet over zomaar een heuvel. Dit is een keileembult. En dat is een restant uit de ijstijd. Deze hoogte in het landschap die is ontstaan door schuivende ijs over de bodem. Dat keileem dat is dus een mix van keien en klei dat onder de ijskap wordt gevormd. Als het warmer wordt, zo'n 10.000 jaar geleden, dan komen de lager gelegen gebieden onder water te staan. Er ontstaan strandwallen, kwelders en kustduintjes en de kustlijnen van Nederland worden langzaam zichtbaar. Mensen komen ernaartoe. Ze leven van de jacht, visvangst en dat wat ze vinden in het veld. Leven doen ze vooral op de hoger gelegen plekken in het landschap zoals hier bijvoorbeeld. En dat weten we omdat er resten zijn gevonden van deze prehistorische mens, zoals vuursteen en later ook aardewerk. Hier in het Historisch Centrum Leeuwarden zijn ze te bewonderen. Vanaf 4300 voor Christus gaan mensen op vaste plaatsen wonen, ze bouwen boerderijen en ze leven naast jagen en verzamelen ook van de landbouw. De kustlijn van West-Nederland sluit zich steeds verder aan het water kan niet meer weglopen naar zee. Het water achter de kust wordt zoet en de laaggelegen gebieden verdrinken. Het gebied wordt onbewoonbaar. Het begin van het IJsselmeer gebied. Als je dus goed kijkt kun je dus na duizenden jaren nog steeds het oorspronkelijke landschap bewonderen. Hoe zou het er over duizend jaar uitzien?

	Door stijgende temperaturen en zeespiegelstijging wordt het huidige Nederland vanaf zo’n 10.000 jaar geleden een drassig land. Als kustlijn van West-Nederland sluit en het water niet meer weg kan lopen naar zee en de laaggelegen gebieden verdrinken ontstaat er meren en plassen. Waaronder het huidige van het IJsselmeer.

Het ontstaan van het IJsselmeer

De voedselproductie aan het eind van de twintigste eeuw wordt steeds industriëler. Er komen meer en grotere kassen in het Westland en in de intensieve veehouderij zie je steeds vaker dit soort megastallen. Hierin zitten duizenden varkens. Kleinere boeren moeten vaak tot hun spijt stoppen omdat ze geen opvolger hebben die het bedrijf over wil nemen. Anderen zoeken alternatieven. Ze leggen kampeerterreinen aan om zo genoeg inkomsten te genereren. Het platteland krijgt steeds meer een recreatieve functie. Er komen bungalowparken en landbouwgrond wordt weer teruggegeven aan de natuur. Maar op de schaalvergroting en industrialisatie van de landbouw komt ook een tegenreactie. Er komen steeds meer biologische boeren. Ze keren terug naar de kleinschalige voedselproductie.
En zelfs in de stad beginnen particulieren met het verbouwen van groenten en fruit op braakliggende kavels in een wijk. Er is zelfs een naam voor, city farming heet het. Dit is ook een goed voorbeeld van city farming, een kwekerij op het dak van een kantoor.


De voedselproductie wordt aan het eind van de twintigste eeuw steeds industriëler aangepakt. Er komen meer en grotere kassen in het Westland en in de intensieve veehouderij kom je steeds vaker dit soort megastallen tegen. Landbouwpercelen worden samengevoegd, er worden grote moderne boerderijen gebouwd, wegen worden aangelegd en de waterhuishouding wordt verbeterd.

Intensieve landbouw, nieuwe wensen en gebruikers

Na de tekorten en hongersnood die Nederland kent in de Tweede Wereldoorlog moet er een plan komen om ervoor te zorgen dat er nooit meer honger komt. Nederland moet zelfvoorzienend worden en ze worden daarbij geholpen door de Amerikanen. En die komen met geld en nieuwe technieken om de landbouw op grote schaal mogelijk te maken en om de boeren minder afhankelijk te maken van de kwaliteit van de bodem. Daarnaast verandert ook de indeling van het landschap, want werken met dit soort machines vereist grotere velden. Percelen worden samengevoegd, er worden grote moderne boerderijen gebouwd, wegen worden aangelegd en de waterhuishouding wordt verbeterd. Om het samenvoegen van de percelen mogelijk te maken ruilen de boeren die vaak verschillende stukjes grond op meerdere plekken hebben stukken kavel met elkaar. Deze ruilverkaveling is bij wet vastgelegd om te voorkomen dat er boeren zijn die niet mee willen werken. Een aanpassing van de wet in 1954 maakt het ook mogelijk om nieuwe natuurgebieden en recreatiegebieden aan te leggen en waardevolle onderdelen van het landschap te behouden. Elk stukje Nederland is bedacht. Er is werkelijk geen plek die niet door mensenhanden is aangelegd. Het naoorlogse boerenlandschap is vaak rationeel en dus hebben landschapsontwerpers geprobeerd om de idylle van het oorspronkelijk landschap weer enigszins terug te brengen.

Na de Tweede Wereldoorlog worden er plannen gemaakt die moet zorgen dat Nederland op het gebied van de landbouw zelfvoorzienend kan worden. Zo moet hongersnood en de afhankelijkheid van anderen worden voorkomen. Ons land krijgt daarbij financiële ondersteuning van de Verenigde Staten. Nieuwe machines worden gebruikt en percelen worden samengevoegd.

Wederopbouw van de landbouw, nooit meer honger

De uitvinding van dit goedje brengt een belangrijke omslag in de landbouw in de negentiende eeuw. Het is namelijk kunstmest. Hiermee kan men arme grond die in eerste instantie niet geschikt is voor de landbouw zoals heide en stuifzand gebieden ontginnen. Heel veel grond had vroeger geen directe eigenaar maar werd gezamenlijk beheerd en gebruikt door de boerendorpsgemeenschappen. Aan het einde van de negentiende eeuw worden veel van deze gemeenschapsgronden geprivatiseerd. Duizenden hectares woeste grond wordt omgezet in bos en landbouwpercelen. Een andere ontwikkeling die zich in deze periode voordoet is het verdwijnen van de begroeiing langs de percelen. Op de hoger gelegen gronden worden de kavels van elkaar gescheiden door heggen en houtwallen. Ze geven het buitengebied een kleinschalig en intiem karakter. Maar dat karakter verandert als in 1873 dit wordt uitgevonden: prikkeldraad. Het is lekker goedkoop vraagt weinig onderhoud. Je kan er veel makkelijker je land mee afzetten. Veel natuurlijke afzettingen worden dan ook vervangen door deze nieuwe uitvinding.
Daarnaast worden in de loop van de tijd veel kavels samengevoegd tot grotere percelen en de afscheidingen die daartussen liggen weggehaald. Zo moet dat er ongeveer uitgezien hebben. Mooi toch, negentiende eeuwse boerderij.


De uitvinding van kunstmest brengt een belangrijke omslag in de landbouw in de 19e eeuw in ons land. Hiermee kan men arme grond, die in eerste instantie niet geschikt is voor landbouw, zoals heide- en stuifzandgebieden ontginnen. Nederland wordt verkaveld en de afscheidingen tussen de kavels worden aangelegd met een andere uitvinding, het prikkeldraad.

Verkaveld landschap in de 19e eeuw

Vanaf de elfde eeuw groeide de bevolking in ons land. Maar er is meer voedsel nodig en dus begint men met de planmatige ontginning van de lagere gebieden tot bruikbare landbouwgrond. En dat is hier in Friesland nog goed te zien. Even brede kavels gescheiden door afwateringssloten. Waterschappen spelen een belangrijke rol bij het droog houden van deze gebieden. In de veengebieden ontstaat een patroon van smalle akkers met nieuwe wegen en langgerekte lintdorpen. Vooral in West-Nederland en dan met name in de buurt van steden specialiseren de boeren zich op enkele producten. Op de hogere gronden zorgt de keerploeg ervoor dat er meer geproduceerd wordt. De bevolkingstoename leidt ook tot roofbouw op het landschap. Hier bij Kootwijkerzand bijvoorbeeld leidde overbegrazing en het afsteken van heideplaggen tot verzanding. Die plaggen worden in grote hoeveelheden vermengd met dierlijke mest en uitgespreid over de akkers bij de boerderijen. Het gevolg is dat de heide verdwijnt en dit soort zandverstuivingen ontstaan. En nu vinden we dit misschien prachtig, maar in feite is dit een door de mens vernield landschap. In de lagere delen van Nederland wordt turf gestoken waardoor het landschap ingrijpend verandert. Daar waar het veen uitgegraven is vormen zich plassen. In de loop van de tijd worden veel van deze plassen drooggelegd. Eerst met molens en later met stoomgemalen.
Maar dat hebben ze niet met alle uitgeveende plassen gedaan. En gelukkig maar. Tegenwoordig ziet men ook de ecologische en recreatieve waarde van dit soort gebieden en blijven dit soort plassen bestaan. Ik vind dat helemaal niet erg en vele mensen met mij. Deze lange stroken in de Loosdrechtse plassen dat zijn restanten van legakkers waarop de turf na het steken te drogen werd gelegd. De meeste van deze legakkers zijn in de loop van de tijd afgegraven of weggeslagen door de storm en zo ontstonden deze prachtige recreatieplassen. 


Vanaf de elfde eeuw groeit de bevolking van ons land. Er is meer voedsel nodig en men begint met de planmatige ontginning van de lagere gebieden tot bruikbare landbouwgrond. Waterschappen spelen een belangrijke rol bij het drooghouden van deze gebieden. In de veengebieden ontstaat een patroon van smalle akkers met nieuwe wegen en langgerekte lintdorpen.

Systematische ontginning en roofbouw in de middeleeuwen

Aan het einde van de laatste ijstijd zo'n 10.000 jaar geleden is Nederland één grote koude winderige vlakte met lage vegetatie en maar heel weinig dieren. Ondanks die barre omstandigheden leven er in Nederland ook mensen al zijn het er maar weinig. Langzaam aan wordt het warmer en ontstaan er bossen en struiken. Maar de Noordzee hier ligt nog helemaal droog. En dat komt omdat er heel veel zeewater ligt opgeslagen in een enorme ijskap op de Noordpool. Waar je nu dus allemaal zeewater ziet was toen land en kon je zo naar Engeland lopen. Na verloop van tijd wordt het minder guur en komen er steeds meer planten en dieren terug. Ook het aantal mensen neemt toe. Het gaat dan om rondtrekkende jagers, vissers en verzamelaars die wonen in tenten of hutten. Omstreeks 5500 jaar voor Christus is de zeespiegel zoveel gestegen dat de kust min of meer op de huidige plek komt te liggen. Gevolg is onder meer dat het land achter de kust steeds natter wordt. Niet veel later arriveerden de eerste boeren in het uiterste zuiden van Limburg en begint voor de mens de geleidelijke omschakeling van een rondtrekkende bestaan als jager, visser en verzamelaar naar een bestaan als boer. Deze vroege landbouwers leven niet meer in tenten of hutten. Ze bouwen boerderijen, houden vee en verbouwen graan. Stukken bos worden platgebrand om akkers aan te kunnen leggen. En als de grond er vervolgens uitgeput raakt en minder opbrengt dan verhuizen ze gewoon weer naar een andere plek. De omschakeling op landbouw gaat natuurlijk niet van de ene op de andere dag. Want lange tijd leven boeren, rondtrekkende jagers, vissers en verzamelaars naast elkaar.

Als zo’n 10.000 jaar geleden het klimaat aangenamer wordt in Nederland komen de eerste mensen hier wonen. Het gaat dan nog om rondtrekkende jagers, vissers en verzamelaars die wonen in tenten of hutten.

Natuurlijk landschap en de eerste bewoners van ons land

Zo'n 3000 jaar geleden woonden boeren aanvankelijk in verspreid staande boerderijen, maar na verloop van tijd kwamen deze boerderijen steeds dichter bij elkaar te staan. En zo ontstaan er kleine gehuchten. De groeiende boerenbevolking zet het landschap steeds meer naar zijn hand zoals je hier in Drenthe nog goed kan zien. De zandgrond hier is goed te bewerken en als het land uitgeput raakt pak je gewoon het stuk ernaast. Zo ontstaan uiteindelijk uitgebreide akkercomplexen die zich tot vele kilometers kunnen uitstrekken. Deze zogenaamde raatakkers van 40 bij 40 meter die zijn omgeven door een wal zoals je dat hier nog een heel klein beetje kunt zien. Het heeft wel wat weg van een honingraat.
Op deze raatakkers verbouwen de boeren granen zoals spelt en gierst, maar ook peulvruchten zoals duivenbonen. Om ziektes van de planten te voorkomen worden er elke paar jaar andere gewassen geteeld. Hier in Wekerom in Gelderland hebben ze zo'n boerderij nagebouwd. Maar niet alleen de boerderij, ook de raatakkers hebben ze nagebouwd. Deze wallen zijn opgetrokken uit boomstronken en stenen die ze in het veld hebben gevonden. Op die manier werd het land bewerkbaar en ontstond er een mooie wal om bijvoorbeeld het stuifzand tegen te houden. Vaak waren deze wallen begroeid met struiken. En zo krijgen we een goed beeld van hoe deze akkertjes eruit moeten hebben gezien. 


Zo’n 3000 jaar geleden gaan de mensen die in ons land leven op vaste plekken wonen. Boeren wonen aanvankelijk in verspreid staande boerderijen. Maar na verloop van tijd komen ze steeds meer bij elkaar te staan en zo ontstaan er kleine dorpen.

Boerenlandschap in de ijzertijd

Hier in Voerendaal staat nu een prachtige 18e eeuwse boerderij. Maar aan het begin van de jaartelling staat hier een villa rustica, een Romeinse boerderij. En op een strategische plek, langs de Via Belgica die van Tongeren naar Keulen loopt. Zo kan de oogst gemakkelijk over de weg naar de markt vervoerd worden. Het is een groot landgoed met meerdere bijgebouwen die als schuren en werkplaatsen dienen. Bij opgravingen zijn de restanten van de graanschuren gevonden en van een zuilengalerij. Het lijkt erop dat het een goed lopend bedrijf was. De akkers van de Romeinen zijn duidelijk groter dan de raatakkers die tot dan toe in gebruik zijn. En dat mag ook wel want de bevolking groeit in die tijd enorm. Dus er zijn veel meer monden te voeden. Dankzij de nieuwe landbouwgereedschappen die de Romeinen meebrengen zoals de wielploeg kan sneller en efficiënter worden gewerkt. In verschillende gebieden die minder geschikt zijn voor de akkerbouw worden grote hoeveelheden paarden gefokt. Want door een uitgebreid wegennetwerk kunnen de Romeinen zich daarmee makkelijk verplaatsen. Dat komt goed uit, want het Romeinse Rijk is behoorlijk groot.

Als rond het begin van onze jaartelling de Romeinen het zuiden van ons land bezetten, verandert daar ook de landbouw. De akkers van de Romeinen zijn duidelijk groter dan de raatakkers die tot dan toe in gebruik zijn. En dankzij de nieuwe landbouwgereedschappen die de Romeinen meebrengen zoals de wielploeg, kan sneller en efficiënter worden gewerkt. Hierdoor groeit de bevolking en de welvaart in het zuiden van ons land.

Romeinse landbouw in ons land

Wist je dat Schooltv ook onderdeel van de publieke omroep is?                     

Laat Schooltv niet wegbezuinigen! 

Narcis in de knop

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Hallo! Welkom terug

Vind alles voor een leuke les!

Met een account kan je

Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Type videos