Groep 6/7/8

Logo NTR zwart

Logo NTR wit

Het Klokhuis informeert kinderen van acht tot veertien over de wereld om hen heen, in de breedste zin van het woord. 

Nizar Klokhuis

Cultuur en geloof

Het Klokhuis

Website Klokhuis

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Noj, Noj, Noj, nee of ja? Ah nee Eva, ben je dat nou alweer aan het kijken? Ja, ik moet hier zo om lachen. En je weet wat ze zeggen: lachen is gezond. Dat geloof ik ook wel. Sterker nog, mijn moeder die zegt dat lachen werkt als pijnstiller. Is wel een goede NOJ. Werkt lachen als pijnstiller? Noj, Noj, Noj, nee of ja? First things first. Pijn. Au! Weet je wat er nu gebeurde? Ja, je kneep mij. Ik activeerde je cellen en die sloegen alarm bij je pijnreceptoren, dat zijn een soort van detecteives, zitten door je hele lichaam en die zeiden: pijn! Pijn! Er is pijn! En die pijndetectives sloegen weer alarm naar je hersenen en als het signaal daar aankomt, dan voel je pijn. Weet je wat? Ik laat het zien. Oké. Deze lamp, dat zijn jouw hersenen. Zet je hand dan even hier neer, want als ik jou hier knijp, dan slaan je cellen alarm. En dat doen ze door stofjes af te geven. Dat zijn deze knikkers en hoe meer stofjes er binnen komen bij de pijnreceptor... Hey! Dan gaat het signaal naar je hersenen en voel je de pijn. Maar die pijn die heb ik wel echt meteen. Dat gaat ook heel snel. Is echt heel snel. En dan nu kijken of je minder snel dat signaal voelt als je moet lachen. Checking is facting! Men neme een bak met ijs. Men neme een hand. Deze is voor jou mam. En met mijn hand bedien ik dan de stopwatch. Men neme een niet zo grappig filmpje en een wel grappig filmpje. Nog even een sidenote voor de mensen die nooit hun hand in ijs stoppen; dat doet pijn. En als lachen zou helpen als pijnstiller, dan zou het dus zo moeten zijn dat je het lachend langer volhoudt dan zonder te lachen. Iedereen klaar? IJsklonten maar. Drie, twee, één go! Dit is wel echt saai. Ah, het begint wel echt pijn te doen. Blijf kijken. Zo saai, ik voel alleen maar pijn. Ja, je kan het je kan het! Au, ik hou het niet meer! Tirs, Tirs! Één minuut en 11 seconden. Mijn hele hand is rood. Even pauze nemen en dan kijken of je het langer volhoudt met een grappig filmpje. Welkom bij Funny Funny. Gaat Eva het langer volhouden, kan ze de pijn langer negeren? Iedereen klaar? En lachen maar! Drie. Twee. Één. Go! Oh die kan ook lachen. Wat schattig! Hahahaha. Hahahaha. Tirs het begint nu wel echt pijn te doen. Nee je kan het! Ohh m'n hand! Je hebt het één minuut en 30 seconden volgehouden! Jaaa! Yes! Dan heeft m'n moeder dus toch gewoon gelijk. Door lachen maakt je lichaam verschillende stofjes aan, waaronder dopamine en endorfine. Daardoor houd je het waarschijnlijk langer vol, voel je de pijn minder. Nou, dat is dus het antwoord op onze vraag. Werkt lachen als pijnstiller? Noj, noj, noj, een dikke vette ja! Ciao for now en tot de volgende NOJ!

Helpt lachen tegen pijn?

Programmalogo's

Pijn is niet fijn. Maar het schijnt dat lachen je pijn kan verzachten. Eva en Tirsa nemen de proef op de som met een bak ijs en een heleboel grappige filmpjes.

Een natuurlijke pijnstiller

We reizen 400 jaar terug in de tijd voor een spannend en waargebeurd verhaal. De hoofdrolspeler in dit verhaal is Hugo de Groot. Hij was een heel belangrijk Nederlander. In Nederland zijn er meer dan 70 straatnamen naar hem vernoemd. Hij had ideeën die zijn tijd ver vooruit waren. Er sommige van die ideeën zijn hem duur komen te staan.

Hugo de Groot wordt in 1583 geboren hier in Delft. Hij is een echt wonderkind. Op zijn achtste schreef hij al gedichten in het Latijn! Dat was de taal van de geleerden in die tijd. In het buitenland kennen ze onze Hugo dan ook als Hugo Grotius. Dat klonk wat meer als Latijn. Op zijn vijftiende werd hij adviseur van Johan van Oldebarnevelt, de belangrijkste politicus van die tijd. En als adviseur van die politicus kwam hij later in grote problemen. Want Van Oldebarnevelt was toen niet de enige baas in Nederland. Prins Maurits van Oranje was de andere baas. Hij leidde het leger. Hij was de verre, verre, verre, verre voorouder van koning Willem-Alexander en prinses Amalia. De mannen krijgen flinke ruzie met elkaar. Johan van Oldebarnevelt en Hugo de Groot wilden stoppen met oorlogvoeren tegen Spanje. Maar prins Maurits wou er juist mee doorgaan. En ze waren het ook niet eens over het geloof. 'Als je in God gelooft, moet je heel precieze regels volgen!' 'Nee, iedereen mag het op zijn eigen manier doen.' De ruzie ging dus over van alles. Maar misschien nog wel het meest over wie er nou eigenlijk de echte baas was van het land. Prins Maurits wint deze strijd. Johan van Oldebarnevelt krijgt de doodstraf en wordt onthoofd. En Hugo de Groot werd veroordeeld tot eeuwige gevangenis. In Slot Loevestein.

Hé Henk! Hallo Eva. Ja. Jij bent historicus en doet onderzoek naar het werk en leven van Hugo de Groot. Dat klopt. Hoe lang heeft hij in totaal gevangen gezeten hier? Bijna twee jaar. Op 5 juni 1619 werd Hugo de Groot hier binnengebracht. Zullen we kijken waar hij heeft gezeten? Goed. We gaan daar naartoe. Het is zo raar om 400 jaar later dezelfde stappen te zetten als Hugo de Groot. En hier heeft hij dus gewoon gepoept!
Het is wel echt onmogelijk om hieruit te ontsnappen. Kijk maar, die muren zijn twee meter dik. Je hebt wel een mooi uitzicht. Maar dat was dan ook het enige wat mooi was aan Loevestein. Het slot was, zeker in de winter, koud, vochtig, rokerig. O ja. De gevangenen zaten alleen op hun kamer. Ze mochten niet met elkaar praten. Dus het was echt een harde gevangenisschap. Dat klinkt niet echt gezellig. 
Kijk, hier zat Hugo de Groot gevangen. Huh? Dit is toch geen gevangeniscel? Ik zat aan een kerker te denken. Het was een staatsgevangenis, voor heel belangrijke mensen die anders dachten over de politiek dan de meerderheid wilde. Ah, oké.

Hugo de Groot had heel veel ideeën. Hij dacht na over belangrijke vragen, zoals: Van wie is de zee eigenlijk? Waarom voeren landen oorlog? En hoe kunnen gelovige mensen vreedzaam samenleven?
Dit is wel een hele grote ruimte om alleen te zitten. Ja, maar Hugo de Groot zat hier niet alleen, maar met zijn familie. Zijn vrouw, maar ook minstens 1 kind, dochter Cornelia. En er was ook een dienstmeisje. Maar zaten er dan kinderen in de gevangenis? Die zaten er ook in. Dat was toegestaan aan de gevangenen. Maar die waren natuurlijk wel vrij. Die mochten, als ze toestemming hadden, naar buiten. Oké, dat scheelt.

Het merendeel van zijn tijd hier in Slot Loevestein was Hugo aan het lezen en schrijven. En schrijven, en schrijven. En hij dacht dus na over hoe je het beste oorlog kon voeren. Want er waren eigenlijk nog helemaal geen regels in die tijd. Iedereen deed maar wat. Het was echt een zooitje. Dat kun je wel zeggen. Volgens Hugo was iedereen gebaat bij vrede. Je moet er echt alles aan doen om een oorlog te voorkomen. En dan is heel belangrijk dat je met elkaar gaat praten. Als je het dan echt niet kan voorkomen en het is eenmaal oorlog, dan gelden er belangrijke regels. Als je iemand gevangenneemt, moet je hem wel goed behandelen. En je mag hem zeker niet martelen. Je mag niet zomaar schieten op mensen die niks met de oorlog te maken hebben. Je mag niet zomaar roven en plunderen. 
Zijn ideeën voor het voeren van oorlog zijn totaal nieuw voor die tijd. En veel van die regels gelden nu nog steeds. Echt een briljant man dus. Maar zijn vrouw was ook briljant. Want die bedacht een plan waardoor Hugo kon ontsnappen uit Slot Loevestein. Omdat Hugo een echte
boekenverslinder was, ging er iedere week vanuit Gorinchem een kist met boeken naar Loevestein. O ja. En als Hugo al die boeken gelezen had, gingen ze weer terug in de kist en werden ze weer teruggebracht naar Gorinchem. Oké. En dat bracht de vrouw van Hugo, Maria, op een schitterend idee. Ging Hugo dan in de kist zitten?! Zeker. Want al die boeken bij elkaar waren ongeveer even zwaar als een mens. Aaah, slim zeg! Maria liet Hugo avonden op rij oefenen om zo lang mogelijk in de kist te zitten. Ondertussen probeerde Maria erachter te komen wat een goed moment zou zijn om te ontsnappen. Tijdens de feestdagen van Pasen, op 22 maart 1621, is het zover. Hugo de Groot vlucht in de boekenkist uit Loevestein.
Maria vergeet een belangrijk onderdeel in het ontsnappingsplan: Hugo brandt iedere avond een kaarsje op zijn kamer en dat is Maria vergeten. Daardoor wordt zijn ontsnapping diezelfde avond nog ontdekt. Maar Hugo is tegen die tijd al lang en breed vertrokken uit het gebied. Hugo vlucht uiteindelijk naar Parijs waar hij met open armen door de Franse koning ontvangen wordt. Zijn vrouw Maria en dochter Cornelia komen hem achterna. En daar in Parijs schrijft hij zijn belangrijkste boeken. Zijn boek over oorlog en vrede wordt wereldberoemd. De regels die hij 400 jaar geleden geschreven heeft, zijn door landen gebruikt om afspraken te maken. Alles om ruzie en oorlog te voorkomen. Wauw.

Hier in het Vredespaleis in Den Haag bekijken rechters van het Internationaal Gerechtshof en het Permanente Hof van Arbitrage of landen zich wel aan de regels houden. En worden problemen tussen landen opgelost. En dan te bedenken dat zonder Hugo de Groot dit prachtige Vredespaleis er misschien helemaal niet was geweest. En hier in de kelder van de bibliotheek van het Vredespaleis staat wel 20 kilometer aan boeken over het internationaal recht! En sommige van die boeken zijn al eeuwen oud. Zo ook de boeken van Hugo de Groot en die staan hier in de kast. Oh! Ja, dit is hem! Het origineel. Zijn wereldberoemde boek over oorlog en vrede. 'De iure belli ac pacis'. En wat hij allemaal heeft moeten doorstaan om dit te kunnen schrijven...

Wie was Hugo de Groot?

Hugo de Groot wordt geboren in 1583 en wordt adviseur van Johan van Oldenbarnevelt op zijn 15e. Als Prins Maurits de strijd om de macht wint van Oldenbarnevelt, wordt Hugo de Groot opgesloten in Slot Loevestein. Daar schrijft hij over regels voor het voeren van oorlog.

Politieke gevangene in Slot Loevestein

Deze is wel leuk. Deze ook wel. (telefoon gaat over)
Hallo? Ja. Ga ik ernaar kijken en bel ik je vanavond terug. Doeg. (berichtnotificatie) Ik heb al een match. Even een goede openingszin bedenken, hoor. Ehm…
Ik heb dus literatuurwetenschappen gestudeerd. Daarmee kan ik toffe dingen doen met schrijven, theater en presenteren. De wereld ligt aan mijn voeten. Maar dat was in de achttiende eeuw echt heel anders. Vooral voor vrouwen en meisjes. Hun leven staat helemaal vast. Je hebt er zelf niets over te vertellen. Helemaal niets. Zonder onder andere dit boek: Sara Burgerhart, een roman uit 1782 over een gewoon meisje in die tijd dat zelf wilde beslissen hoe ze leeft en met wie ze trouwt. Dat is misschien nog steeds wel zo. Ik neem je mee naar de achttiende eeuw.
Hoe ziet ons leven er dan uit? Mannen staan altijd aan het hoofd. Rijke mannen, adel. Mannen maken de dienst uit. Vrouwen hebben niets te vertellen. Vanaf je geboorte staat vast hoe je leven er tot je dood uitziet. Je gaat niet naar school, stelt geen vragen, je volgt gewoon op wat je moet doen. Pfff. Ik kan nauwelijks ademen of bewegen. En dat kan in die tijd letterlijk en figuurlijk ook niet als vrouw. Er is geen ruimte om zelf na te denken. En mannen gaan er ook vanuit dat een vrouw dat niet kan. Je pad wordt voor je uitgestippeld. Er wordt nooit aan je gevraagd wat jij nou zou willen.
Ik moet er niet aan denken. Uit met dit ding.
Gelukkig voor ons komen er langzaamaan andere tijden. Een frisse wind die de Verlichting heet. De Verlichting waarbij ze denken, wanneer je meer weet over jezelf en de wereld om je heen je gelukkiger kan worden.

Tot de achttiende eeuw is kennis alleen iets voor mannen. Vooral rijke, geleerde mannen. Steeds meer mensen vinden dat kennis voor iedereen toegankelijk zou moeten zijn. Dan opent in 1784 dit museum. Teylers museum in Haarlem. Revolutionair. Iedereen mag hier binnen lopen. De slager, de molenaar, de knecht en de vrouw. Dat is pas echt driedubbel in het kwadraat revolutionair. Ook bijzonder is dat het er binnen uitziet zoals in 1784. Kom, we lopen zo de achttiende eeuw in.
Wauw. Het is net alsof je zo terug in de tijd bent. Wauw. Wat een prachtige ruimte met allemaal licht. Letterlijk binnenstappen in de Verlichting. Hier ligt dan ineens de wereld aan je voeten. 
Je moet je voorstellen: In die tijd kwamen de meeste mensen niet verder dan hun eigen stad of dorp. Dan kom je ineens hier. Waanzinnig. Dan kan je een beetje snuffelen door wat ontdekkingsreizigers mee hebben genomen van hun reizen. Je kan kijken naar de nieuwste uitvindingen. Of bladeren door een van de vele boeken. 
Je ziet hier tekeningen van over de hele wereld. In die tijd kan je nog geen foto's maken. Dus als je iets wil vastleggen moet je het tekenen of schilderen.
Dit museum is echt in alles de Verlichting. Kennis, meer weten over natuur en de wereld om je heen. Vragen leren stellen. Wat vind ik? Wat denk ik, wat wil ik? Nadenken en meedoen maakt mensen gelukkiger. Daardoor de maatschappij beter. En dus is het belangrijk dat kennis voor iedereen beschikbaar is.

Zo komt er ook een boek uit: Sara Burgerhart. Over een meisje dat zelf haar leven wil bepalen. En haar eigen man wil kiezen. Het boek is zo geschreven dat het de lezers aanmoedigt zelf na te denken over wat ze willen. En het slaat in als een bom. Het is meteen een bestseller.
Hier ligt de eerste versie uit 1782. Het is echt een heel oud exemplaar. Dus ik moet heel voorzichtig zijn. 
Het boek is geschreven door twee vrouwen: Betje Wolff en Aagje Deken. En het gaat over een gewoon meisje: Sara Burgerhart. Sara is een wees, woont in Amsterdam, komt onder de hoede van een vreselijke tante. Wil daar absoluut niet wonen, loopt weg en mag bij hoge uitzondering ergens anders wonen. Ze houdt van lezen en van muziek. En ze wil zelf kiezen met wie wil ze trouwen. Op haar eigen weg naar volwassenheid maakt ze een heleboel fouten. Zo gaat ze bijvoorbeeld een relatie aan met een man die een slechte, nare engerd blijkt te zijn. Maar ze leert er wel van.

Alles aan dit boek is in die tijd revolutionair. Als meisje heb je niets te zeggen, niets te willen en al helemaal niet te denken. Maar Sara doet het toch. Het lukt haar uiteindelijk allemaal. Zelf. En wat ook bijzonder is aan dit boek is dat het deels gebaseerd is op de echte levens van de 2 schrijfsters. Betje Wolff en Aagje Deken. Een deel van waar ze gewoond en geschreven hebben bestaat nog steeds.

Aagje Deken is net als hoofdpersoon Sara een wees. En Betje Wolff wordt als zeventienjarige verliefd op een man met wie ze wegloopt en toch niet kan en mag trouwen. Een enorm schandaal in die tijd. Betje wordt de schande van haar geboortedorp Vlissingen. Daarom wordt ze op zeventienjarige leeftijd door haar vader uitgehuwelijkt aan een dertig jaar oudere dominee tweehonderd kilometer verderop. In de Beemster. Hier komt ze terecht. Dit is de kerk van haar man, de dominee. En daar haar nieuwe thuis. Ver weg van alle schande kan ze opnieuw beginnen.
Betje en de dominee hebben meer een verstandshuwelijk. Krijgen nooit kinderen en hij laat haar vrij om te schrijven en veel te lezen, kennis op te doen. Ze krijgt hierboven haar eigen schrijfkamer: Kipperust. Hier aan dit bureau schrijft Betje kritische teksten waarmee ze mensen inspireert zelf na te denken over hoe dingen zouden kunnen gaan. Aagje schrijft ook en zo ontstaat een hechte vriendschap. Zo hecht, dat wanneer de man van Betje overlijdt de dames samen gaan wonen en uiteindelijk een huis kopen in Beverwijk. Huize Lommerlust, waar ze ook samen gaan schrijven.
Dit is een speciaal gebouwd schrijvershuisje voor de dames. Hier schrijven ze onder andere Sara Burgerhart. Het is nu natuurlijk helemaal leeg. Eerst stond er een tafel en heel erg veel boeken. 

In Sara Burgerhart moedigen ze vrouwen dus aan om zelfstandig na te denken, meningen te vormen, keuzes te maken. En de vrouwen verdienen zelf hun geld door middel van het schrijven. Dat is echt bijzonder in die tijd. Twee onafhankelijke vrouwen die zonder man samenleven en zelf in hun levensonderhoud voorzien.
Niet alleen Aagje en Betje proberen de vrouwen uit de schaduw van de man te krijgen. Meerdere mensen nemen actief deel aan de Verlichting. Zoals Belle van Zuylen: ‘Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid.’ Of de Franse Olympe de Gouges. Ze schreef ‘De verklaring voor de rechten van de vrouw.’ Die was er in die tijd alleen maar voor mannen. En de Engelse Mary Wollstonecraft maakt zich hard voor onderwijs voor vrouwen.
De eerste zaadjes voor de emancipatie, de gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen, worden geplant. Ook wel het feminisme genoemd.

Streven naar gelijkwaardigheid gaat niet vanzelf en kost tijd. Nog steeds hebben heel veel meisjes niet de vrijheden die wij hier hebben. Daarom strijden elke dag, over de hele wereld mensen voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen.
Dank voor die eerste zaadjes. Ik koester ze en blijf ze water geven zodat ze kunnen blijven groeien. Iedereen zou de vrijheid moeten hebben keuzes te maken die zij willen. Of je nou wil studeren, kinderen wil, of toch liever zes katten. Of en met wie je wil trouwen. (telefoon maakt geluid) O, die wil op date. Ik zie je om acht uur. Love it. Een date!

Sara Burgerhart

Vrouwen hadden niets te vertellen toen Betje Wolff en Aagje Deken dit boek uitbrachten in 1782. Ze mochten niets bepalen en geen kennis opdoen. Sara Burgerhart is een boek over een meisje dat haar eigen leven wil bepalen. Vrouwen worden aangespoord zelfstandig na te denken als onderdeel van de Verlichting en begin van feminisme en emancipatie.

Revolutionair boek van Betje Wolff en Aagje Deken

Als je je niet zo lekker voelt of als je ziek bent, dan is het verstandig om even langs de huisarts te gaan. Ik voel me ook niet zo lekker.
Janouk. Ja, dat ben ik.
Kom erin. Dank je wel.
Wat scheelt eraan? Nou, ik heb dus best wel last van m’n keel en ik ben ook wel gestrest. Dan ga ik je even onderzoeken. Janouk, ik ga even in je oor kijken. Je mag even A zeggen. Aaaaaaa. Dan meet ik nog even je bloeddruk, omdat je wat gestrest was. Oké. Ik ga even je temperatuur meten, dat doe ik in het oor. Oké.
Je keel valt gelukkig mee, daar hoeven we niks aan te doen. Wel zag ik dat je bloeddruk een beetje hoog is en dat kan goed komen van de stress. Dus doe wat rustiger aan en ik schrijf je een tabletje voor. Oké, fijn! 
Artsen mogen geneesmiddelen voorschrijven. Dat wordt dan doorgestuurd naar de apotheek en dat kun je dan daar ophalen. Soms ben je al geholpen met een heel simpel paracetamolletje. Die kun je kopen bij de supermarkt of drogist maar voor de meeste medicijnen moet je echt naar een apotheek.

Janouk, ik zie dat er een recept voor je binnen is gekomen. Oké. Ik controleer even of het kan met je andere medicijnen. Ik zie dat je dit puffertje gebruikt voor je astma. Klopt dat? Ja. Het kan zo zijn dat dit puffertje door de bloeddrukmedicijnen iets minder goed gaat werken. Mocht dat zo zijn, bel dan even naar je huisarts, want er zijn ook nog andere bloeddrukpilletjes die dat niet hebben. Oké.
We zijn weer in de apotheek om m’n medicijnen op te halen. We gaan ze even voor je pakken. Nouja, dat doet de robot voor ons.
Ja, een robot die medicijnen pakt. Hier in de apotheek hebben ze wel duizenden soorten medicijnen. Sommige medicijnen worden nog gewoon door de assistentes gepakt uit lades en kasten, maar het grootste gedeelte gebeurt hier door de robot. Als de medicijnen binnenkomen, worden ze op een lopende band gelegd. De robot zorgt er dan voor dat de medicijnen op de juiste plek in de kast terechtkomen.
Kijk. De robot heeft z’n werk gedaan.
Dankjewel!
Ho, dat gaat zomaar niet. We leggen eerst uit wanneer je het moet gebruiken, bijvoorbeeld ‘s ochtends, ‘s middags en ’s avonds. En hoe je het moet gebruiken.
Dankjewel, gaat helemaal goedkomen.
Ik kan weer even vooruit. Stel je voor, je bent genezen, dan kan je je overige medicijnen inleveren bij de apotheek. Zij zorgen dat het op een veilige manier vernietigd wordt. En het komt niet in het milieu terecht. Dus deze Kunnen mooi de bak in. Want ik ben natuurlijk niet echt ziek hè. Ik heb geen astma, geen hoge bloeddruk, geen keelontsteking. Dus deze? De bak in.

Wat doet een apotheker?

De dokter of huisarts kan medicijnen voorschrijven als je ziek bent. Die kan je dan ophalen bij de apotheek. De apotheker controleert of het samen kan met eventuele andere medicijnen die je gebruikt en legt uit hoe je ze moet gebruiken.

Medicijnen meegeven en uitleggen hoe je ze gebruikt

Als je apotheker wilt worden moet je echt van alles leren over geneesmiddelen. En dat kan hier bij de opleiding Farmacie aan de Universiteit van Utrecht.
Robbert-Jan. Hallo, Janouk.
Hai, jij bent hoogleraar bij de opleiding Farmacie. Waarom is het zo belangrijk om van al die verschillende geneesmiddelen zo veel te weten?
Er zijn heel veel verschillende geneesmiddelen. Er zijn wel meer dan 6000 verschillende stoffen die als geneesmiddel gebruikt worden. 
Zo! 
En van al die stoffen kun je ook weer verschillende geneesmiddelen maken, zoals een tablet of een drankje. En een farmaciestudent moet wel weten hoe dat soort geneesmiddelen gemaakt worden maar ook hoe je ze moet gebruiken. Je moet ook weten wat die geneesmiddelen doen en wat je lichaam met die geneesmiddelen doet.
Wat zit er allemaal in zo'n pil?
In een geneesmiddel zit altijd een actieve stof. Dat is de stof die in je lichaam als medicijn zou moeten werken. 
Dus waar je echt beter van wordt?
Ja. Maar er zitten ook allemaal hulpstoffen in.
Waar moet ik dan aan denken?
Er moet een bindmiddel bij.
Of een stofje dat weer zorgt dat een tabletje uiteen kan vallen. Of een smaakstof. Dus er gaan veel verschillende stofjes in zo’n pil en toch wordt het niet zo'n groot ding.
Nee, zo'n tabletje is best klein, dat je het goed kunt inslikken.
En het weegt dan bijvoorbeeld 200 milligram. En er zit maar heel weinig actieve stof in. In sommige geneesmiddelen zit maar vijf milligram van de actieve stof. 
Zo weinig?
Vijf milligram is heel weinig. Wil je zien hoeveel dat is? 
Ja.
Je kunt zelf vijf milligram afwegen. 
Dat wil ik wel, ja. Nou, spannend. Wat gaan we doen? 
We gaan vandaag samen een tabletje maken. Oké.
En om dat te doen hebben we een werkzame stof nodig. Hm-m.
Het is niet zo veilig om het met een echt stofje te doen. Dus ik heb hier cacaopoeder.
Ah, lekker.
Dat mag je zo gaan afwegen.
Oké.
Dat ga ik zelf doen? Ja.
Met dit? Met het spateltje, ja.
Moet je nou kijken. Dit is echt een heel inimini-lepeltje. Maar het is ook vijf milligram, dus dat is ook heel weinig. Net iets te veel, maar hier kunnen we wel een pilletje mee maken. 
Oké. Dus hier gaan we nu een pilletje van maken?
Nee, dat gaat helaas niet, Janouk. Er moet nog een vulstofje bij. Dus je brengt het cacaopoeder over en je gaat het hier mengen. Ja. En dan kun je het vulstofje erbij doen. Oké. En dan mengen. Ik denk dat dit wel goed is.
Ja, is dit beter? Oké. En dan mengen.
Ik denk dat dit wel goed is.
Ja, is dit beter?
Ja, zullen we het tabletteren?
Tabletteren? Ja, ik ga mee tabletteren.

Dit is onze tabletteermachine, Janouk. Wauw, oké. En hier gaat dus die poeder in? Dat is te weinig om in de tabletteermachine te stoppen. Dus ik heb vooraf al heel veel poedermengsel gemaakt. En dan kijken we of we wel 100 tabletjes kunnen maken.

Maar hoe weet je nou of een medicijn ook goed wordt opgenomen door je lichaam? Nou, als je een medicijn inslikt, dan gaat het van je mond via de slokdarm naar je maag. En uiteindelijk komt het dan in de dunne darm. En in de dunne darm worden stoffen in je lichaam opgenomen. Dus je voedsel en een medicijn kan daar ook opgenomen worden. Dat kunnen we nabootsen in dit apparaat. Want in de dunne darm zitten bepaalde vloeistoffen. Die kan je ook namaken en in zo'n apparaat stoppen.
Dus ik gooi nu eigenlijk mijn tabletje in de dunne darm?
Je gooit je tabletje in de dunne darmvloeistof. En nu zouden we kunnen meten hoe snel het actieve stofje uit jouw tablet weer vrijgegeven wordt en dan in het lichaam opgenomen kan worden.
Wow, kijk.
Ja, dit zijn tabletjes, die vallen heel snel uit elkaar. Dus dan kan het geneesmiddel ook heel snel opgenomen worden in je bloed.

Je kunt dus pillen maken, zoals we dat net hebben gedaan, maar hier doen ze ook veel experimenten met een 3D-printer. Waarom zou je tabletten willen maken met een 3D-printer?
Kinderen krijgen vaak dezelfde medicijnen als volwassenen maar dan in een veel lagere dosering omdat ze kleiner en lichter zijn. Daar zijn de meeste geneesmiddelen niet op berekend. Dus we moeten op zoek naar manieren om die geneesmiddelen toch op maat te maken voor kinderen. Dat kan met een 3D-printer.
Je kunt precies instellen wat voor vorm je print, of je groter of kleiner wilt printen. We kunnen ook regelen of een stofje snel of juist heel langzaam in het lichaam wordt afgegeven. 
En waar is zo’n tabletje dan van gemaakt?
Nou, zo'n tabletje wordt dus geprint op basis van een tekening die je in de computer kunt maken.
Ja.
En je moet ook het materiaal maken waarmee geprint wordt. Dat is eigenlijk een staafje waar je het geneesmiddel in kan doen en nog wat hulpstoffen om het bij elkaar te houden. Dus dit is eigenlijk gewoon de apotheek van de toekomst.

Hoe wordt een pil gemaakt?

In een medicijn zit altijd een actieve stof. Dat is de stof die in je lichaam als medicijn zou moeten werken. Er zitten ook hulpstoffen bij, die er bijvoorbeeld voor zorgen dat een pilletje ook weer uit elkaar kan vallen. Een pil is vaak best klein, zodat je het goed in kan slikken.

Actieve stoffen en hulpstoffen bij elkaar in een pilletje

'Waar kom je vandaan?'. Dat is een van de vragen die mij het meest gesteld wordt. En dan zeg ik altijd: ik kom uit Rotterdam. 'Maar waar kom je echt vandaan?'. O, dat is wat je bedoelt! Daarvoor moet ik terug naar de jaren 60. Toen is mijn familie van Marokko naar Nederland gekomen en ben ik in Rotterdam geboren. Dus ik ben Nederlands. Maar ik ben niet de enige waarvan de familie buiten Nederland is geboren.

Hallo kinderen! Hallo! Ik heb een vraag voor jullie. Wie heeft er ouders of opa en oma die niet in Nederland zijn geboren? Een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven, acht. Elisa, waar komen jouw ouders of opa en oma vandaan? Mijn opa en oma komen uit Turkije. Ayden, waar is jouw familie geboren? Mijn vader kwam uit Suriname en dat was het. En jij? Mijn oma komt uit Indonesië. En Dunya, waar is jouw familie geboren? Mijn moeder, opa en oma komen uit Marokko. En weet je ook waarom je familie naar Nederland is gekomen? Mijn opa om te werken, als gastarbeider. 

Na de Tweede Wereldoorlog, begin jaren 60 ging het heel goed met de Nederlandse economie. Er was heel veel werk, maar er waren te weinig mensen. Dus ging Nederland op zoek naar mensen in andere landen. Bijvoorbeeld in Italië, Spanje, Griekenland, Joegoslavië, Turkije en Marokko. Daar waren mensen met geen of slecht betaald werk en het was de bedoeling dat ze hier zouden komen werken en terug zouden gaan. Daarom werden ze gastarbeiders genoemd.

Hallo! Hallo. U bent de moeder van Dunya? Ja, dat klopt. En uw vader is als gastarbeider naar Nederland gekomen? Ja, dat klopt. Begin jaren 70 kwam hij naar de steenfabriek in Udenhout als jongeman van 23. Ze hadden mensen nodig en mijn vader wilde graag werken. Dunya's opa is een van de tienduizend gastarbeiders die in de jaren 60 en 70 naar Nederland kwamen. De meerderheid van deze gastarbeiders woonden en werkten in de industrie. Bijvoorbeeld de Rotterdamse haven. En ook in stoffen- en kledingfabrieken in het oosten van het land. Ze deden vaak zwaar werk waar Nederlanders niet altijd zin in hadden. Ze maakten vaak lange dagen en leefden in simpele pensions waar ze vaak met meerdere mensen een kamer moesten delen.

Salaam. U bent de opa van Dunya? Ja. Kijk, eindelijk. Waar zijn we nu? We zijn bij de Steenfabriek Udenhout. En hier heeft u gewerkt, hè? Jazeker. Ik moest hier stenen sorteren op deze plek. Was het zwaar? Ja, we moesten heel zwaar en hard werken. U heeft grote spierballen gekregen! Jazeker. 
Een echte baksteen. Dit soort bakstenen maakte je? Ja, deze maakten we. Dit is een goede, zware steen.

Ze stonden op om zeven uur ’s ochtends, liepen naar de fabriek, werken, werken, werken, totdat de volgende ploeg aan de slag kon. En dit allemaal om stenen te maken. Stenen die hard nodig waren, want er moesten huizen gebouwd worden. U heeft eigenlijk Nederland opgebouwd, letterlijk.
Toen u net in Nederland kwam, hoe was dat voor u?
Was het gek om in Nederland te zijn? En hoe had u contact met uw familie in Marokko? Cassette! In die tijd had je geen internet of telefoon. Je had alleen brieven schrijven en cassettebandjes opnemen. Dat was de manier om te communiceren met je familie in Marokko of een ander land. Ja.

Het was de bedoeling dat de gastarbeiders tijdelijk zouden blijven. Maar omdat de fabrieksbazen ze niet kwijt wilden, en in het land van herkomst weinig goed betaald werk was, bleven de gastarbeiders in Nederland. Maar ze misten hun familie wel heel erg.
In 1974 kwam er een wet waardoor de gastarbeiders hun achtergebleven familie over konden laten komen naar Nederland. Toen bleek dat veel gastarbeiders zouden blijven, dacht de Nederlandse overheid: we moeten iets gaan doen. Zoals taalles geven en betere woningen, zodat ze goed mee kunnen doen in de Nederlandse samenleving. Maar wat betekent goed meedoen? Moesten de gastarbeiders en hun kinderen precies hetzelfde zijn als andere Nederlanders? Of was er ook ruimte voor de eigen taal en cultuur?

Hoe was het voor jou om op te groeien als dochter van een gastarbeider? Als kind ben je je er natuurlijk niet van bewust, maar later merk je wel verschil. Want je gaat mee naar doktersafspraken, je leest de brieven voor je ouders. Je merkt wel dat er iets anders is en dat dat soms ook gewoon lastig is. Je leeft een beetje in twee werelden. De wereld thuis: de Marokkaans-islamitische wereld. En de Nederlandse wereld: op school, met je vrienden, buiten. Het is wel schakelen. En voor een kind is dat echt zoeken.
En meiden, hoe is dat voor jullie om met meerdere culturen op te groeien? Eigenlijk heel erg leuk. Omdat we vooral heel veel nieuwe dingen aan het leren zijn. En twee talen vind ik ook heel erg leuk om te leren. En drie en vier. Wist jij veel over het leven van je vader als gastarbeider in die tijd? Nee, eigenlijk niet. Ik was twee toen ik naar Nederland kwam. En pas later, toen mijn kinderen opgroeiden, ben ik me daar meer bewust van geworden. Omdat zij ook hun eigen identiteit aan het ontwikkelen zijn. En dat was voor mij aanleiding om hier onderzoek naar te doen.

Halima, jij wilde toen meer weten over het leven van je vader en van andere gastarbeiders. Hoe heb je dat toen aangepakt? Ik ben eerst met mijn vader gaan praten en ik heb naar zijn verhalen geluisterd. Maar ik was ook benieuwd naar wat er is opgeslagen in archieven en musea. Wat is er eigenlijk echt bekend over deze generatie? Zoals je hier achter mij ziet, zie je vooral witte mannen. Dus die verhalen zijn jarenlang verzameld. Verhalen van vrouwen en mensen met een migratieachtergrond zul je hier bijna niet vinden. Dus er was bijna niks toen Halima hier kwam. Had je dat verwacht, Halima? Ja, ergens misschien ook wel, maar ik hoopte wel natuurlijk dat er wat te vinden was. Ook in de jaarboeken van de steenfabriek staat maar een klein alineaatje over deze mannen. En eigenlijk waren ze er wel, maar ze waren ook onzichtbaar. En dat zie je ook terug in de archieven.
En dus vroeg het Stadsmuseum Tilburg Halima die verhalen te gaan verzamelen om deze geschiedenis vast te leggen.
Hallo! Weet u nog toen u voor 't eerst naar Nederland kwam? Ja, in 1978. En waar bent u gaan werken? De staalfabriek.
En waarom is dat belangrijk? Het is belangrijk voor de mensen die nu in Nederland leven met een migratieachtergrond. Het versterkt hun eigen identiteit, om te weten waar je vandaan komt. Maar het is ook een gedeelde geschiedenis, die van ons allemaal. En zo voorkom je dat een stuk geschiedenis verloren gaat. Ja. Nou ja, we doen ons best, hè? Zeker.

Dit is 'm. Zo. Dit is de verhalenkamer. Uit mijn onderzoek is een tentoonstelling gekomen: 'Ode aan mijn vader, de gastarbeider.' En alle mensen die je hier ziet zijn door mij geïnterviewd. Halima, jij hebt zoveel tijd en energie erin gestoken om deze verhalen allemaal te verzamelen. Wat heb je geleerd over je vader en de gastarbeiders met dit onderzoek? Er is veel te doen geweest over de komst van gastarbeiders naar Nederland. Ze namen hun gebruiken mee, ze namen hun goden mee. Maar wat je ziet, is dat ze een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de Nederlandse economie. Ze hebben zwaar fysiek werk geleverd. En doordat ze hier zijn gebleven, met hun kinderen en kleinkinderen, zijn ze ook het gezicht van de samenleving zoals we die nu kennen. Drie generaties! Yes. Dunya, lachen! Drie, twee, een, tajine!

Wie zijn de gastarbeiders?

Er was veel werk te doen in Nederland in de jaren 60, maar er waren te weinig mensen. Daarom ging Nederland op zoek naar mensen in andere landen. Bijvoorbeeld in Italië, Spanje, Griekenland, Joegoslavië, Turkije en Marokko. Daar waren mensen met geen of slecht betaald werk en het was de bedoeling dat ze hier zouden komen werken en terug zouden gaan. Daarom werden ze gastarbeiders genoemd.

Mensen uit andere landen die in Nederland kwamen werken

Doorlopende wenkbrauwen, kleding in felle kleuren een bloemenkroon op haar hoofd en een aapje op haar schouder. Dan heb ik het over Frida Kahlo een van de bekendste kunstenaars ter wereld. Hoewel Frida bijna zeventig jaar geleden overleden is wordt ze met de dag beroemder. Ook hier in Assen is ze terug te vinden. Niet alleen in de stad, maar ook in het museum.

Frida schildert tijdens haar leven 55 zelfportretten. Eigenlijk was ze gewoon een echte selfie queen. Ze schildert vaak met vrolijke kleuren maar lang niet altijd over vrolijke onderwerpen. Frida schildert haar eigen werkelijkheid. Frida wordt geboren in 1907 in Mexico, een land in Midden-Amerika. Dit zijn haar ouders. Haar moeder is Mexicaans en haar vader is Duits en haar vader is fotograaf, dus ze leert al op hele jonge leeftijd poseren. Ze had als klein meisje vast niet durven dromen dat haar gezicht en haar werk later over de hele wereld tentoongesteld zouden worden. En niet alleen in musea trouwens, maar ook op kopjes, sokken, poppen, tassen, sleutelhangers en ga zo maar door.
Als Frida achttien is, slaat het noodlot toe. Een tram rijdt de bus aan waarin ze zit. Ze breekt van alles en een ijzeren staaf doorboort haar lichaam. Ze ligt maandenlang op bed en artsen denken zelfs dat ze nooit meer kan lopen.
Frida’s ouders moedigen haar aan om te gaan schilderen en ze laten een speciale schildersezel voor haar maken met een spiegel boven haar bed zodat ze goed kan zien wat ze doet. Dan komt ze erachter dat schilderen haar grote passie is. Haar favoriete onderwerp: Frida. Ze gaat zichzelf bestuderen en zichzelf schilderen. Op die manier geeft ze een kijkje in haar ziel en haar schilderijen zijn eigenlijk een soort van dagboek. 
‘Ik ben niet ziek, ik ben gebroken. Maar ik ben blij dat ik leef zolang ik kan schilderen.’

Frida Kahlo overlijdt in 1954 op 47-jarige leeftijd. Pas na haar dood wordt ze beroemd en geliefd over de hele wereld. En zo leeft haar kunst en haar gedachtegoed voort.
Alles verandert. Alles beweegt. Alles draait. Alles vliegt en verdwijnt.

Wie was Frida Kahlo?

Frida Kahlo is onder andere bekend van haar zelfportretten, met bloemenkroon op haar hoofd, kleding in felle kleuren en doorlopende wenkbrauwen. Door een ongeluk met de bus waarin ze zit als ze 18 is, ligt ze lang op bed en ontdekt ze dat schilderen haar grote passie is. Haar schilderijen zijn eigenlijk een soort van dagboek.

Mexicaanse kunstenares bekend van haar doorlopende wenkbrauwen

Frida Kahlo moet zo’n dertig keer in haar leven geopereerd worden. Uiteindelijk kan ze weer lopen, maar ze blijft lichamelijk beperkt. Ze heeft altijd pijn en draagt korsetten want die moeten ervoor zorgen dat haar botten weer aan elkaar groeien. En toch houdt het haar niet tegen om kunst te maken. Ze beschildert zelfs haar eigen korsetten. Het is eigenlijk net als dat je je arm in het gips hebt en daar dan iets op tekent. Maar dan Frida Kahlo-stijl.
In haar werk toont ze haar lichamelijke strijd. Tranen over de wangen, een lichaam dat afbrokkelt, maar toch met een hele krachtige blik. Haar pijn wordt een kunstwerk.
Je kan dit schilderij vergelijken met Vincent van Goghs
Zelfportret met verbonden oor. Ook Van Gogh worstelde met zijn gezondheid en laat dat net als Frida zien in een schilderij.

‘Voeten, waarom wil ik ze, als ik vleugels heb om te vliegen?’
Eigenlijk is Frida zelf een groot kunstwerk. Bijvoorbeeld haar doorlopende wenkbrauwen. Die tekent ze ook zelf extra bij. En dat wordt toch vaak gezien als iets lelijks of iets aparts. In ieder geval niet iets voor een vrouw. Maar Frida heeft daar echt totaal geen boodschap aan en ze maakt het zelfs haar handelsmerk. Ze zet zich af tegen hoe anderen vinden dat je eruit moet zien. En dat geldt ook voor haar kleding. Terwijl veel mensen in die tijd in moderne outfits rondlopen draagt Frida vooral kleurrijke 
Mexicaanse jurken. Jurken uit gebieden waar vrouwen de baas zijn. Frida is een zelfverzekerde, sterke vrouw. En dat laat ze ook zien. En daarin is ze voor heel veel vrouwen over de hele wereld vandaag nog steeds een groot voorbeeld. Ook voor mij.

Naast de jurken draagt ze af en toe ook een mannenpak. Dat vinden we nu heel normaal, maar dat was het in 1924 echt niet. Ook heeft ze relaties met mannen en vrouwen. Ze past niet in een hokje. Maar ja, dat wil ze ook helemaal niet. Frida leidt een avontuurlijk leven. Samen met haar grote liefde Diego Rivera maakt ze veel reizen en naast haar zelfportretten maakt ze ook nog tientallen stillevens en andere werken.

De kunst van Frida Kahlo

Frida Kahlo zet zich af tegen wat normaal is. Ze maakt zelfportretten, die herkenbaar zijn aan haar doorlopende wenkbrauwen. Dit wordt gezien als lelijk of apart voor vrouwen, zij maakte er haar handelsmerk van. Ook is ze veel geopereerd in haar leven. Ze maakte van haar pijn een kunstwerk.

Zelf één groot kunstwerk

Frida Kahlo is een voorbeeld voor velen. Zo ook voor breakdancer Redo. Redo is geboren met een aantal lichamelijke beperkingen, maar die hebben hem nooit tegengehouden. Hij danste voor miljoenen mensen, onder andere op het Eurovisie Songfestival.

Hee, Redo! Janouk, welkom. Goed je te ontmoeten.
Ja, wat tof dat je er bent. Mooie plek man. Vet hè. Ja.
Jij hebt een heel mooi verhaal en een goeie boodschap. Vertel eens?
Ja, mijn boodschap is no excuses, no limits. En dat betekent dat alles in het leven mogelijk is. Zolang je voor jezelf maar geen excuus creëert. Dus het moment waarop je zegt dat je iets niet kan, dan ga je jezelf eigenlijk beperken. Dus voordat je dat zegt, probeer het eerst en probeer het op je eigen manier.
En dat is eigenlijk met Frida ook zo. Zij had zo veel uitdagingen, maar zij vond juist door te gaan schilderen, vond ze eigenlijk een soort van uitweg in haar pijn. En voor mij, ik had vroeger best wel veel moeite om over straat te lopen, dan keken er mensen naar me, of naar me wijzen, of achter m’n rug om over me fluisteren. Het was best wel lastig om te accepteren om ook anders te zijn. Dus ik ging heel erg op zoek naar iets wat bij mij het beste paste. En ik kwam in aanraking met breakdance toen ik veertien jaar was en dat gaf mij zoveel vrijheid en dat gaf me echt het gevoel dat ik eigenlijk alles aankon.
Dus ga vooral lekker op zoek naar iets wat bij jou het beste past en waar je gelukkig van wordt en waar je jezelf helemaal in kan uiten, dat is zo belangrijk om daarnaar op zoek te gaan.
Ik denk juist dat anders zijn een kracht is. En anders zijn is een superpower. En in plaats van dat je altijd bezig bent met ik wil zijn als hij of zij of noem maar op, dan is het juist goed om trots te zijn op wie je bent. Dat heb ik geleerd. En juist door mezelf te uiten in iets wat ik belangrijk vind, dat is dan dans. En bij Frida zag je dat in haar kunst. En ja, zij heeft nu een museum.

Frida Kahlo als inspiratie

Frida Kahlo is een voorbeeld voor velen. Zo ook voor breakdancer Redo. Hij is geboren met een aantal lichamelijke beperkingen, maar die hebben hem nooit tegengehouden.

Breakdancen met dezelfde boodschap als Frida Kahlo

Stikstof is een hele belangrijke stof voor ons en voor de natuur. Want plantjes groeien er lekker op. Alleen, in Nederland hebben we te veel stikstof in de natuur en dat is een probleem, toch Henrik? 
Dat klopt helemaal.
Henrik Barmentlo is ecoloog en weet alles over stikstof. Henrik, we hebben hier een beetje aarde in gedaan vermengd met water. Wat gaan we hiermee doen? Deze vloeistof erbij druppelen. Als hier stikstof in zit, kleurt dat paars. Ah, oké́. Spannend. Daar gaan we. Whoo! Kijk nou! Maar dit is echt superpaars geworden, joh. Dit betekent dus dat hier stikstof zit. Ja, precies. 
Maar zit hier ook te veel stikstof? Want daar gaat 't om, toch? Ja. Hoe kun je dat zien? Kijk even om je heen. Welke plantensoorten zie je? Ik zie heide, grassen. Bramen daar achter ook veel. Precies. En het zijn die grassen en die bramen die hard groeien op veel stikstof. Maar dat is op zich positief toch? Niet altijd. Dat kan ik je laten zien.

Je ziet het. De braam is hier de baas. Ja. Hij hangt hier echt... Aah! Die prikkels zijn echt niet lekker, hè? Het gaat goed. Hij hangt hier echt boven alle andere planten. Omdat 't hier zo vol hangt met bramen, komt er geen licht daar beneden en kunnen er geen plantjes groeien daar. Dat heeft weer gevolgen voor de dieren die hier leven. Zoals zandhagedissen en verschillende vlinders. Die kunnen niet komen zonnen, want er is geen mogelijkheid voor. 
Te veel stikstof betekent dus minder soorten planten, minder diersoorten, dus een minder rijk gebied?
Ja, en ook nog minder gezond.
Minder gezond? Hoezo dat?
De aarde zit vol voedingsstoffen voor de plant. Want net als wij moeten planten ook verschillende dingen eten. Precies. Stel dat dit de voedingsstoffen van de planten zijn. Dan hebben we stikstof. En fosfor. We hebben ook nog kalium. En zwavel. Dat zijn allemaal stofjes die in de aarde zitten? Precies. 
Maar wat als er een teveel aan stikstof is?
Ja, dan verdwijnen al die andere voedingsstoffen. Juist, dan krijgen de planten te veel stikstof binnen en niet de andere voedingsstoffen. Alsof wij elke dag patat zouden eten. Heel lekker, maar ongezond. Dus daar krijg je ongezonde planten van? Ja, en die worden weer opgegeten door insecten. Die insecten worden opgegeten door vogels. Zo gaat het ongezonde eten door de hele natuur. Maar dat is echt superzonde.
Hoe kan het dat er zoveel stikstof in de natuur terechtkomt?
Dat komt vooral door ons, de mens.

Wat is het nadeel van te veel stikstof?

In Nederland hebben we te veel stikstof in de natuur. Grassen en bramen gaan hier hard van groeien. Dit zorgt wel voor minder biodiversiteit: minder soorten planten en dieren in die gebieden. Ook zorgt het voor minder diverse voedingsstoffen in de bodem, wat doorwerkt in de hele voedselketen.

Minder biodiversiteit en minder diverse voedingsstoffen in de bodem

Planten hebben stikstof nodig om te groeien. Alleen in Nederland komt er te veel stikstof in de natuur terecht, wat schadelijk is. Maar hoe komt al dat stikstof in de natuur? Twee grote veroorzakers van te veel stikstof zijn deze jongens, en die jongens. Sorry, dames. Ik bedoel niet letterlijk deze jongen, maar verkeer in het algemeen. Onze vliegtuigen, onze auto’s, vrachtauto's en onze quads hebben een motor waarin benzine wordt verbrand. Tijdens het verbranden komt onder andere stikstof vrij en dat komt via de uitlaat in de lucht. En die stikstof noem je stikstofoxide. Tot zover niks aan de hand. Maar aangezien er in Nederland alleen al 9 miljoen auto's rondrijden, betekent dat heel veel stikstof dat vrijkomt, en dus de natuur in waait. Daarom mogen we sinds een paar jaar maximaal 100 kilometer per uur rijden, in plaats van 130. Want hoe langzamer we rijden, hoe minder benzine we verbranden en dus minder stikstof in de lucht.

En dan hebben we nog deze dames. O, ja. Even kijken. Zo, ja. In planten en gras zit ook stikstof. En koeien eten dat gras natuurlijk op en zo komt dat stikstof ook weer in hun plas terecht. Dank je wel, hè, Bertha.
En als die plas in contact komt met hun poep gebeurt er iets belangrijks. Zo. Oeh, er ontstaat ammoniak. En dat is een gas waar stikstof in verstopt zit. Poeh. En dat is wel te ruiken!
In Nederland hebben we bijna 4 miljoen koeien. Dat zijn meer koeien dan alle bewoners van Groningen, Friesland, Overijssel, Drenthe en Flevoland bij elkaar opgeteld. En veel koeien betekent ook veel ammoniak dat de stallen uit waait. Dus ook de natuur in. 

Daarom doet Henrik samen met Claudia onderzoek op deze boerderij. Met geavanceerde apparatuur willen zij weten hoeveel stikstof van de stallen nou precies in de natuur terecht komt.
Wat doen deze apparaten precies? 
Met deze apparaten vangen we zo een bubbel aan lucht op. Daar zit een hoeveelheid stikstof in, in de vorm van ammoniak. En zolang die kamer gesloten blijft, kunnen we zien wat er met die hoeveelheid gebeurt. Dat kan meer worden. Als er bemest wordt bijvoorbeeld. Precies. Dan komt er stikstof vrij uit het weiland. Maar die hoeveelheid kan ook minder worden. Dan neemt het weiland stikstof op. Dan neemt het gras en alle plantjes stikstof op. Ja, en uiteindelijk kunnen we dan zien hoeveel aan stikstof weg van de boerderij waait.
En wat doe je met al die informatie? Dan kunnen we in oplossingen gaan denken. Want die zijn er nog niet? Die zijn er wel. We zijn langzamer gaan rijden. En zijn speciale koeien-wc's waar de plas en poep gescheiden zijn voor ze in contact komen. Maar we hebben nog meer nodig. En we hopen met dit onderzoek tot nog betere oplossingen te komen.
Ik heb misschien ook nog iets. Want wij mensen kunnen natuurlijk ook wat doen. Minder autorijden, minder vliegen, minder vlees eten. Ja. Want dan stoten we minder uit en dat is beter voor de natuur. Zeker. En op de quad naar huis is dan geen goed idee, hè? Nee, misschien niet. Nee. Let op. Oké. Eh, Bertha? Heb je even?

Hoe komt stikstof in de natuur terecht?

Planten hebben stikstof nodig om te groeien, maar te veel is niet goed. Stikstof komt in de natuur door uitstoot van auto’s, vliegtuigen en vrachtwagens. Verder komt er stikstof in de lucht door de poep en plas van vee zoals koeien. Bij sommige boerderijen houden ze bij hoeveel stikstof er in de natuur terecht komt.

Auto’s en koeien stoten gassen uit

Dames en heren, jongens en meisjes, mag ik jullie voorstellen aan de ster van de show van vandaag: stikstof!
Eh, ik zie niks. 
Nee, dat klopt. Stikstof is namelijk onzichtbaar. Maar het is er wel en het zit overal om ons heen. Stikstof is een element. En nu hoor ik je denken: Wat zijn elementen? Dat zijn een soort ingrediënten. Neem deze heerlijke cupcakes. Die zijn niet vanzelf ontstaan. Daar heb je ingrediënten voor nodig, zoals meel, eieren en suiker. En zo bestaat alles in onze wereld, zoals kommen, planten, en zelfs wij mensen uit verschillende ingrediënten. En die ingrediënten noem je: elementen. Ze zijn er in verschillende vormen. Vast, zoals koolstof. Dat zit bijvoorbeeld in houtskool. Vloeibaar, zoals kwik. Dat kun je misschien wel van de thermometer. En gas. Zoals helium, wat in deze ballon zit.
Stikstof is ook een element dat we kennen als gas, maar het zit in nog veel meer dingen. Zie het een beetje als meel. Je ziet het misschien niet meer, maar het zit echt in deze cupcake. Zo zit 't ook met stikstof. Het zit verstopt in van alles om ons heen. Medicijnen, kikkererwten en zelfs een kogelvrij vest. Allemaal opgebouwd uit elementen, waaronder stikstof. 
Het zit dus ook in de lucht. En niet gelijk je adem inhouden. Stikstof is namelijk ongevaarlijk. Sterker nog, het is onmisbaar voor al het leven op aarde. Het is namelijk een heel belangrijke voedingsstof voor planten. Wij mensen hebben verschillende soorten voedsel nodig om gezond te blijven en te groeien. Groente en fruit voor de vitamientjes. Of een lekker eitje voor de eiwitten. Zo geldt dat ook voor planten. Die hebben ook verschillende voedingsstoffen nodig waaronder stikstof. En van stikstof gaan ze heel goed groeien.
Dan ontstaat er een hele mooie cyclus. Eerst wordt stikstof uit de lucht opgenomen door planten. Die worden gegeten door dieren en zo komt de stikstof in de dieren terecht. Die poepen en plassen dat weer uit en zo komt stikstof weer in de lucht en begint het riedeltje van voren af aan. 
Daarom gebruiken boeren ook mest, oftewel uitwerpselen van dieren, voor het land. Sla, andijvie, spinazie, heel veel planten die wij eten gaan er beter van groeien.
Stikstof is dus een belangrijke stof voor ons en de natuur. Er is alleen één maar: Te veel stikstof is dan juist weer schadelijk.

Wat is stikstof?

Stikstof is onzichtbaar en overal om ons heen in de lucht. Het is een belangrijke voedingsstof voor planten. Hierdoor ontstaat een cyclus: planten groeien door stikstof, worden opgegeten door dieren, die poepen en plassen waardoor stikstof weer in de lucht komt. Balans is hierbij belangrijk, een teveel aan stikstof is schadelijk.

Een element dat we kennen als gas

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Het Klokhuis

Type videos