11 september 2001. 20 jaar geleden. Terroristen van al-Qaida kapen die dag in de VS meerdere vliegtuigen met passagiers aan boord. Rond kwart voor negen 's ochtends boort het eerste van die vliegtuigen zich in een van de twee World Trade Center-torens in New York. Vlammen heter dan duizend graden. Dikke, dikke rook. Ongeveer een kwartier later de tweede, in de andere toren. Nog een half uur later nog een crash. 'Er komt rook uit het Pentagon.' Het hart van de Amerikaanse strijdkrachten. Een vierde gekaapt toestel, vlucht 93, crasht in Pennsylvania. Duizenden mensen in de torens kijken de dood in de ogen.
En dan... Stort de eerste toren in. En dan de tweede. Het is de grootste terroristische aanslag in de VS ooit en kost direct duizenden doden, honderden overlijden later nog aan verwondingen, ziektes door het inademen van giftige stoffen of psychische problemen. Voor veel twintigers en dertigers zijn de aanslagen van 9/11 de eerste grote nieuwsgebeurtenis die ze nog helder bijstaat. De impact daarvan is gigantisch. Twintig jaar later kijken we terug naar de kettingreactie die toen wereldwijd in werking trad. Ook in Nederland. Dit is hoe 9/11 de wereld veranderde.
En wij beginnen met deze man. Osama bin Laden, want als hij er niet was geweest, was 9/11 ons misschien wel bespaard gebleven. Bin Laden is de oprichter van de islamitische terreurorganisatie Al-Qaida. Een jihadistengroep, die streeft naar een fundamentalistische staat en dus leven volgens de strenge interpretatie van shariawetten. Al-Qaida verafschuwt de westerse levensstijl en wil af van de westerse invloed op islamitische landen. En om dat te bereiken, schuwen ze extreem geweld en onderdrukking allerminst. Bin Laden riep al in de jaren negentig op tot verzet en strijd tegen de invloed van de westerse wereld, vooral van de VS. Want met hun bemoeienis en aanwezigheid in onder meer het Midden-Oosten onderdrukken ze moslims, was zijn overtuiging. In 2001 kaapten zijn Al-Qaida-strijders de vier vliegtuigen in de VS. De rest is geschiedenis. De VS zweert wraak en deze man, president George W. Bush, verklaart: "De oorlog tegen terreur begint met Al-Qaida, maar stopt daar niet".
Het doel van de VS: Terroristen opjagen, doden en netwerken en overheden die ze steunen ontmantelen. "Ze zijn tegen ons, omdat we in hun weg staan. Ze haten onze vrijheden." Bush valt Afghanistan binnen, waar de Taliban aan de macht zijn en die Bin Laden en andere terreurgroepen een vrijhaven bieden. "Hij kan zich verstoppen of vluchten, maar geen grot is te diep voor de Amerikaanse arm der gerechtigheid." En de Amerikanen zijn niet alleen, want een aanval op één van ons is een aanval op ons allemaal. Dat staat in een artikel van de NAVO, een militair bondgenootschap met op dat moment 19 lidstaten, waaronder ook wij, Nederland. En dus sturen we militaire steun, zoals Tim.
"Van 2005 tot ongeveer 2012 ben ik bij Defensie werkzaam geweest. Ik denk dat de meeste mensen zich die dag nog heel goed kunnen herinneren. Ik ook. Ik denk dat die dag en de dagen erna bij heel veel mensen invloed hebben gehad op dingen zijn gaan spelen in de toekomst, maar ik wilde wel iets gaan doen met dat gevoel van onrecht dat ik had. In 2009 zijn we uitgezonden naar Afghanistan. Ik kijk daarop terug met een heel trots gevoel dat we onze taken goed hebben kunnen uitvoeren. Dat we er met z'n allen naartoe zijn gegaan en ook met z'n allen weer terug zijn gekomen. In mijn opzicht zijn daar absoluut hele mooie resultaten gehaald. Het is natuurlijk heel erg spannend in hoeverre dat nu bestand gaat zijn in de nabije toekomst. Er is een bepaalde periode van stabiliteit, van rust geweest waarin mensen zich hebben kunnen ontplooien, ontwikkelen. Nee, voor niks is het absoluut niet geweest.
Wat een korte oorlog had moeten worden, werd een verblijf van 20 jaar.
Twee jaar na de inval in Afghanistan valt Amerika Irak binnen. Want Bush zegt dat het Irak van dictator Saddam Hoessein Al Qaida-terroristen traint en bovendien dat het land massavernietigingswapens heeft. Samen met de Britten beginnen de Amerikanen aan een duidelijke missie: Hoessein moet weg. "Saddam Hoessein en zijn regime zullen niet stoppen, totdat iemand hem stopt." Maar de eensgezindheid zoals bij de inval in Afghanistan is verdwenen. Niet alle NAVO-landen staan achter de Irak-inval. Ze twijfelen eraan of zo'n grote invasie verstandig is. "Frankrijk betreurt dat deze actie zonder toestemming van de VN genomen is." En er wordt geen enkel massavernietigingswapen gevonden. De VS houdt vol. Deze inval was nodig, verdrijft de dictator en werkt aan een nieuwe regering. "Ladies and gentlemen, we've got 'em." Saddam Hoessein wordt opgehangen en de Amerikanen delen min of meer de lakens uit in Irak. Maar een echt overtuigend plan voor na die inname lijkt er niet te zijn. Er ontstaat een machtsvacuüm. Een land zonder leiding waarvan iedereen een stukje wil pakken. En dat blijkt het recept voor een nog grotere chaos en een burgeroorlog. In het land waar de Amerikanen kwamen om terrorisme de kop in te drukken, gebeurt nu juist het tegenovergestelde.
Door de enorme puinhoop die is ontstaan tijdens de Irak-oorlog is het land een perfecte voedingsbodem geworden voor terrorisme. Niet in de laatste plaats omdat Amerikanen zich tijdens de oorlog van hun slechtste kant lieten zien. Bijvoorbeeld in de Abu Ghraib-gevangenis. In 2004 doken beelden op van de mensonterende martelingen en vernederingen van Iraakse gevangenen door leden van het Amerikaanse leger. Dat werd door de VS afgedaan als incidenten, maar later werd duidelijk dat dat op veel grotere schaal gebeurde, bijvoorbeeld ook in Guantanamo Bay, waar extreme verhoortechnieken zoals waterboarding van terreurverdachten werden gebruikt.
Onthoud even die voedingsbodem voor terrorisme, want in 2010 begint de Arabische Lente. Door heel Noord-Afrika en het Midden-Oosten breken dan revoluties uit. Lang niet allemaal met dezelfde oorzaak, maar de kern is hetzelfde. Burgers willen af van corrupte overheden en de elite die al jarenlang in het zadel zit. Ze willen perspectief na jarenlange economische malaise. Geen werk, geen eten, geen drinken. Ook in Syrië, waar dictator Bashar al-Assad die revoluties met extreem geweld de kop indrukt. En op dat excessieve geweld reageren weer gewapende groepen. En zo ontstaat een burgeroorlog. En hoe langer die oorlog duurt en hoe groter de chaos ook wordt, hoe meer rebellen en terroristische groepen richting Syrië komen om te vechten. Ook die goed getrainde terroristen uit de voedingsbodem van Irak waar ik het net over had. Terroristische groeperingen voegen zich samen en hebben één doel: een islamitische staat in delen van Irak en Syrië. Oftewel ISIS. De terreurbeweging wil een kalifaat en gebruikt extreem geweld. Met de VS als continu aanwezige factor, omgeven door verschillende terroristische groepen, lijkt een stabiel Midden-Oosten verder weg dan ooit. Het imago van de VS, nog niet zo lang geleden een onbetwiste wereldmacht, brokkelt langzaam af. We zouden hier liefst nog zoveel meer over vertellen, maar we proberen onze video's waar het kan beknopt te houden. Dus tot zover de internationale militaire kettingreactie. We gaan naar hier, nationaal.
"Sinds 11 september, de dag van de aanslagen in Amerika, lijken ook in Nederland de tegenstellingen zich te hebben verscherpt. Dichtgespijkerde ramen van een moskee in Apeldoorn als stille getuigen van een brand die is gesticht na de aanslagen in de Verenigde Staten. Ze voelen dat er na 11 september anders naar moslims wordt gekeken." 9/11 zorgde niet alleen voor een kettingreactie aan oorlogen en aanslagen. De invloed daarvan was ook voelbaar hier in Nederland. Op ons leven en hoe er naar elkaar werd gekeken. Soms moeten moslims zich ongewild voor hun geloof verantwoorden, vertellen Hajare en Achraf aan ons.
S6
00:10:06:07
"Mijn naam is Achraf, ik ben 24 jaar oud. Ik doceer aan de opleiding hbo rechten aan de Hogeschool van Amsterdam en ik ben masterstudenten rechten." "Ik ben Hajare, ik ben 33 jaar oud. Ik ben docent Frans en coach leerlingen op een middelbare school. Ik kan me echt nog wel de les herinneren de volgende dag. Dat we twee minuten stilte moesten houden voor de slachtoffers van 9/11. En het was vooral de tirade van de docent. Onze westerse waarden en normen, zij, jullie, wij. Zou hij mij bedoelen, of... Waarom doet 'ie zo? Hij was heel vriendelijk, maar het was wel veranderd." "Als ik mijn leven zou moeten definiëren, dan is dat inderdaad een kentering in de geschiedenis, maar ook tegelijkertijd een kapstok waar heel veel islamofoben hun opvattingen aan konden hangen." Wat vind jij nou van de aanslagen? "Wat moet ik daarvan vinden? Het wordt niet gevraagd aan Annemieke, of Sjors. Het werd toch echt aan Hajare gevraagd. Ik word daar zo moe van." "Heel erg herkenbaar. Diezelfde loyaliteitsvragen die ook aan mij werden gesteld. En dat ik pas na de aanslagen van 9/11 me eigenlijk wel bewust werd van mijn identiteit, van mijn moslim-zijn. Ik moest mij gaan verdiepen, opeens, in mijn eigen religie, wat ik voorheen eigenlijk niet hoefde te doen. Dus ik was eigenlijk munitie aan het opsparen die ik misschien wel nodig had in discussies over wie ik ben, waar ik vandaan kom, mijn identiteit."
Een Nederlandse onderzoeker noemt 9/11 een 'focus event' voor Nederland, één van meerdere gebeurtenissen die volgens hem zorgden voor een kritische houding tegenover moslims. Hoewel er soms wordt gesproken over 9/11 als kantelpunt, was er volgens hem daarvoor al een debat gaande over de islam. "VVD-leider Bolkestein wil van het debat over de positie van minderheden een volwassen en robuuste discussie maken." "Ritueel slachten? Ja. Andere zaken? Besnijdenis van meisjes? Nee. Polygamie? Nee, heel duidelijk." In Amerika daarentegen zag die onderzoeker 9/11 als 'shock event', iets dat zorgt voor een radicale ommezwaai. In hun geval ging het over nationale veiligheid. Daar kwam naast de vraag vooral ook de vraag naar boven drijven: Hoe kon dit gebeuren? Westerse inlichtingendiensten waren niet goed genoeg voorbereid. "Het lukte ze niet de puzzel op te lossen." Achteraf bleek dat veel informatie wel bekend was, maar niet op de juiste plek was verzameld. Komt onder andere hierdoor: Vóór 9/11 waren Amerika's vijanden vooral landen. Denk aan de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog of nazi-Duitsland. Diensten waren toen vooral bezig met het materieel waarmee hun vijanden vochten. Hoever komen hun raketten? Winnen onze tanks van die van hun? Maar de controle op terroristen zoals die van al-Qaida ligt anders. Het is een netwerk. Ineens moet je als inlichtingendienst niet kijken naar een land, maar in de hoofden van potentiële aanslagplegers en infiltreren in terroristische netwerken. En die zijn anders georganiseerd dan landen. Met subafdelingen, verschillende leiders en noem maar op.
En tot slot veranderde er nog iets. Vliegen. Bij de toegangspoorten van vliegvelden wordt strenger gecontroleerd. Je wordt van top tot teen gefouilleerd, soms aan een behoorlijk vragenvuur onderworpen en ook je vloeistoffen moeten voor de veiligheid in van die doorzichtige zakjes door scanners. Al met al een behoorlijke kettingreactie. Sommige dingen waren misschien hoe dan ook wel gebeurd. Anderen zijn direct te linken aan 11 september 2001, toen in Amerika na aanslagen met vier gekaapte vliegtuigen bijna drieduizend doden vielen en vele duizenden gewond raakten.
