Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

VPRO

In de serie In Europa trekt schrijver Geert Mak door het Europa van de 20e eeuw  tot nu. Over de gruweldaden in de wereldoorlogen, censuur in de 21e eeuw, de wonden van de oorlog in Bosnië en terrorisme.

In Europa

Wereldoorlogen

In Europa geschiedenis

Website in Europa

Over de serie In Europa

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

In 1989 wankelde het communisme in Europa op zijn grondvesten. De Berlijnse Muur viel. In Tsjechië voerde Havel zijn fluwelen revolutie door. In Polen zat vakbondsleider Lech Walesa sinds de zomer met Solidarność in de Poolse regering. Maar gek genoeg waren er in de laatste maanden van 1989 in Roemenië nog weinig tekenen die wezen op een op handen zijnde ommekeer. Bij het veertiende partijcongres, dat slechts een maand voor Ceausescu's dood plaatsvond, leek er nog niets aan de hand. Alle aanwezige partijleden klapten net als altijd braaf voor Ceausescu's nieuwe plannen. Ceausescu en het volk, Ceausescu en de PCR. Ceausescu regeerde 24 jaar lang Roemenië als een neo-Stalinistische despoot. Zijn beleid werd gekenmerkt door ad hoc besluiten, waaronder het volk danig te lijden had. En door megalomane bouwprojecten waarmee hij internationaal aanzien hoopte te verwerven. Zo liet hij bijvoorbeeld een groot deel van Boekarest platgooien om er een immens parlementsgebouw en een zeven kilometer lange boulevard voor in de plaats te zetten. Iedere dag kwamen er mensen op de bouwplaats om. Het leger werkte hier non-stop. En alles moest natuurlijk heel snel, gehaast gebeuren. Ceausescu had nog maar weinig tijd, zoals we nu weten. Zo woonden er mensen in dit gebied die pas als de bulldozers kwamen, wisten of hun huis bleef staan of niet. Een kennis van mij was theaterdirecteur. Hij had altijd zijn koffers klaarstaan want niemand wist waar en wanneer dit sloopproject zou ophouden. Toen Ceausescu stierf, was dit project nog lang niet afgerond. Tot op de dag van vandaag is veel grond waar oude huizen zijn gesloopt nog onbenut. Sorin Antohi heeft net als de meeste kritische intellectuelen onder Ceausescu nooit veel rijkdom gekend. Hij neemt ons mee naar de villa in Boekarest, waar de Ceausescu's woonden. Het contrast met de omstandigheden van de gewone burgers in de jaren 80 is immens. Als je geen tandpasta, boter, melk, brood, vlees kunt kopen en niet in de eerste levensbehoeften kunt voorzien, wordt het leven moeilijk. En daar waren de mensen voornamelijk mee bezig van 1978, 1979 tot 1989. Het werd elke maand, elk jaar erger. Eind jaren '80 was het dieptepunt bereikt. Je zat in de kou. Ik had een elektrisch radiatorkacheltje. Maar meestal was de stroom afgesloten. En als er dan weer stroom was, kon je twee uur tv kijken naar Ceausescu en z'n prachtige projecten en geweldige prestaties. Ceausescu leek de maand ervoor nog vast in het zadel te zitten, maar in een tijdsbestek van enkele dagen zou alles veranderen. Een opstand in het westen van Roemenië sloeg over naar Boekarest. Ceausescu, die zich totaal niet bewust leek van de situatie in het land, hield op 21 december zoals altijd een publieke redevoering op het bordes van het partij-gebouw. Maar ineens begonnen mensen te roepen en de vlam sloeg in de pan. Stilte! Stilte! Kom terug, kameraden. Blijf rustig. De verbijstering en het ongeloof op het gezicht van Ceausescu was tekenend. Gewend als ie was aan een applaus, zoals nog geen maand eerder bij het partijcongres, kon hij deze publieke afwijzing gewoon niet bevatten. En het werd nog erger, want de volgende dag werd het partij-gebouw door demonstranten bestormd en Ceausescu moest vluchten. Hij werd overgebracht naar een kazerne ten noorden van Boekarest. Op 25 december werd er in een geïmproviseerd zaaltje een haastig proces tegen hem en zijn vrouw opgezet. Een proces dat nog geen twee uur zou duren. Hier stond de tafel, met daarachter de vijf mensen die hem berechtten. Hier stond de tafel met de assistenten. Hier zat zij, en hier hij. Sta op alsjeblieft. Lees de grondwet maar. Die heb ik gelezen. Het volk dat voor zijn land vecht zal stand houden tot deze bende van volksverraders uitgeschakeld is. De bende die in samenwerking met het buitenland deze staatsgreep beraamd heeft. Na het proces is het tribunaal daar naar binnen gegaan. En binnen een minuut hebben ze het doodvonnis geveld. Sta op. Nee. Wij zijn maar gewone mensen. In de naam van de wet en van het volk verklaart dit geheime tribunaal unaniem dat de beklaagden, Nicolae en Elena Ceausescu worden veroordeeld tot de hoogste straf. Zijn jullie bang voor het volk? Kinderen toch. Ze kwamen uit die deur. Er was een woordenwisseling met een soldaat. Zij schold de soldaat uit en hij haar ook. Hij zei tegen haar: je bent er geweest. Ze werden hierlangs gevoerd tot aan die muur. Ze werden tot hier meegevoerd en met het gezicht deze kant op gekeerd. De soldaten liepen twee, drie meter naar achteren. Ze hielden het geweer op heuphoogte en hebben allemaal een magazijn leeggeschoten. Een magazijn heeft dertig kogels. De ironie van de geschiedenis is dat vandaag de dag in Boekarest alle gebouwen op Ceausescu boulevard van de overwinning van het socialisme getooid zijn met grote billboards en lichtreclames voor met name westerse producten. Maar aan het eind van de boulevard staat nog altijd Ceausescu's trots. Het kolossale Huis van het Volk. Als je een metafoor zoekt voor de continuïteit tussen de tijd van Ceausescu en de tijd van de democratie in Roemenië, dan zou dit een goede metafoor zijn. Want in dit gebouw zit nu het parlement. En sommige mensen die vóór 1989 in dit gebouw zaten, zitten er nu nog steeds. Er is een samenleving waarin je probleemloos kunt stelen en alles kunt bouwen. Als je kijkt naar de samenstelling van de regering, besef je dat het ongeveer 19 jaar heeft geduurd voordat de tweede en derde echelons van de heersende elite van het Roemenië van vóór 1989 weer waren teruggekeerd en nu zelfs volledig gelegitimeerd, omdat het volk ze democratisch heeft gekozen. Punt twee: Roemenië is lid van de EU, als u dat mocht zijn vergeten.

De val van Ceausescu

Vanaf midden jaren ’60 is in Roemenië dictator Ceausescu aan de macht. Hij voert een communistisch bewind. Het volk krijgt allerlei regels opgelegd en moet wijken voor Ceausescu’s grote bouwplannen. In 1989 is de bevolking het spuugzat en breekt de Roemeense Revolutie uit. Ceausescu en zijn vrouw worden berecht en krijgen de doodstraf opgelegd. Na zijn dood wordt het land een democratie.

Roemenië als dictatuur

Ik zou zelfs mijn ergste vijand deze reis afraden. Illegale migratie moet onaantrekkelijk worden voor de jeugd. Laten we de jongeren vertellen wat ze niet weten. Opgroeiend in Ghana was er voor Aziz maar één droombestemming. Ik wilde alleen maar naar Europa. Vrijwel iedereen om hem heen was het ermee eens dat je daar welvarend en gelukkig kon worden. Mijn vader wilde dat ik doorleerde. Hij zei altijd: Aziz, in het leven moet je geduld weten op te brengen. Maar ik luisterde niet naar hem. En daar heb ik nu spijt van. Heel veel spijt. Nu geeft hij les aan kinderen om tegen die rooskleurige verwachtigen een realistischer verhaal te zetten. De woestijn oversteken is zwaar. Zo reisden we door de woestijn richting Italië. Een lijk op een truck. Een dode. De route is levensgevaarlijk. Ik heb acht jaar buiten Ghana doorgebracht. Ik heb daar niet gevonden wat ik zocht. Zonder papieren ben je daar niemand, je bent altijd op de vlucht. Wat je op tv ziet, is niet hoe het echt is. Dit is wat Aziz zich herinnert van zijn droom. Het was het jaar 2004. Na een reis door de woestijn had hij Libië bereikt. En met 35 anderen ging hij de Middellandse Zee op. Met een bootje dat niet was gemaakt voor een overtocht. En met aan boord een kapitein zonder ervaring. Hij biechtte op: Jongens, ik kan die boot niet besturen. Ik wil zelf ook naar Europa. Dus wat er ook gebeurt, het spijt me. Ze wilden ongezien de Italiaanse kust bereiken. Toen we op volle zee voeren, in internationale wateren tussen Italië en Malta zagen we het schip: De Cap Anamur. De bemanning gebaarde ons naar hen toe te komen. Maar we negeerden ze. We wilden door, en niet gered worden. Aziz wilde niet uit zee opgepikt worden. Bang dat hij het heft niet meer in eigen handen had. Maar de bootreis werd met het uur gevaarlijker. We dreigden te verdrinken. Ik trok als eerste mijn shirt uit en zwaaide ermee naar de Cap Anamur. Ze kwamen ons meteen redden. Het was shocking. Ik vroeg me af wat ik verkeerd had gedaan. Anderen lukte het heel makkelijk. Het was alsof ik was afgewezen door God. Na de redding was het lot van Aziz ongewis. Hij ontdekte dat de grens van Europa dichter zat dan ooit. Italië weigerde namelijk het reddingsschip aan wal te laten gaan. Het zou een voorbode zijn. Niemand zat te wachten op drenkelingen. We krijgen dus geen toestemming om de Italiaanse territoriale wateren in te varen? Dat klopt. Dagenlang voer het schip met Aziz doelloos rond. Voor Aziz en de anderen begon het reddingsschip steeds meer te lijken op een gevangenisschip. Het weer werd grimmig. De kapitein dreigde er een internationaal noodgeval van te maken en kreeg uiteindelijk toestemming om de haven binnen te varen. De opluchting bij Aziz was van korte duur. Zonder pardon werd hij op het vliegtuig terug naar Ghana gezet. Dat was het dieptepunt van mijn leven. Ik dacht dat ik alles kwijt was. Al mijn dromen en ambities weg. Uiteindelijk wist hij alsnog Europa te bereiken, maar zijn leven daar vond Aziz armzalig en vernederend. Na al die jaren in Europa kwam ik zonder enig resultaat terug. En hier zag ik dat mijn klasgenoten en collega’s inmiddels veel verder waren. Zo’n tien jaar die ik nooit meer zou kunnen inhalen. Met zijn reisgenoot Amino probeert Aziz nu te voorkomen dat landgenoten hun leven op het spel zetten voor een illusie. Ga alleen met een reden naar Europa. Bijvoorbeeld als je daar een beurs krijgt. Dus ga niet halsoverkop weg. Studeer hard. Maar het blijft lastig om een droom los te laten. Ik wil graag in Engeland gaan studeren en docent worden. Ik wil naar het buitenland, bijvoorbeeld naar de VS. Ik wil verpleegkundige worden in Duitsland. Sinds mijn achtste droom ik er al van om naar het buitenland te gaan, liefst naar een Europees land.

Ga niet naar Europa

In 2004 vertrekt Aziz uit zijn geboorteland Ghana op zoek naar een beter leven in Europa. Met een groep anderen gaat hij met een bootje de zee op, maar bij aankomst in Europa, wordt hij gelijk teruggestuurd. Nu geeft hij voorlichting aan jonge Ghanezen over de kansloze reis naar Europa: ‘Ga niet naar Europa, tenzij je daar bijvoorbeeld een studiebeurs krijgt’.

Ghanezen op zoek naar een beter leven in Europa

Groep 6/7/8

Hier drinkt hij bier uit een flesje. Zie je het flesje? Op een dag zullen mijn kleinkinderen zien wat voor opa ze hadden. Maar ze spreken alleen Engels of een andere buitenlandse taal. We kunnen elkaar niet verstaan. Wonen je kleinkinderen in het buitenland? Ja. Ik heb vijf kinderen. Maar niemand woont hier in de buurt. Ze vinden me een zigeuner. Ze zeggen: Hij is een zigeuner, het is niet mijn opa. Een zigeuner is een sneue man, een bruut. Ze behandelen me niet als hun opa. Het enige goede, zegt men hier, dat het EU-lidmaatschap Bulgarije heeft gebracht is de mogelijkheid om in het buitenland te werken. Men zegt ook dat intussen vijf van de negen miljoen Bulgaren werk hebben gezocht in het buitenland. Ook de vijf kinderen van berentemmer Radi zijn vertrokken. Zijn enige vertier is één bezoekje in de week aan het café. En dat is ook de enige keer dat hij zich scheert. Een biertje. Vroeger had ik een beer. Hier heb je 50 cent. Al onze wegen zijn gescheiden. Mijn vrouw, de beer, mijn kinderen, ze zijn allemaal hun eigen weg gegaan. De een is die kant op, de ander is de andere kant op. De barvrouw kent Radi’s verhalen inmiddels uit haar hoofd. Zijn vrouw is dood, zijn beer is weg en al zijn kinderen zitten in het buitenland. Meestal loopt hij later een beetje wankel en eenzaam naar huis. Maar deze avond liep het anders. Ineens ging zijn telefoon. Het was zijn dochter, die in Griekenland woont. Om hem te verrassen was ze naar Jagoda gekomen. Ze zat hij hem thuis te wachten. We worden gefilmd. Dat wil ik niet. Ik ook niet. Niet filmen, niet filmen. Toen ze de camera zagen, namen ze allemaal de benen. Behalve de dochter. Ze willen niet dat hun vrienden hen zo zien. Dan worden ze uitgelachen. En er wordt gevraagd: Is dat jouw opa? Leven jullie echt zo in Bulgarije? Vandaar. Hij heeft hier echt een ellendig leven. Als ik hier nog woonde, zou ik gedwongen zijn om te liegen en te stelen. En nog wel meer om mijn familie te kunnen voeden. Zo gaat het nu in Bulgarije. Wat voor werk doe je in Griekenland? In cafés, hotels. Er is zat werk in Griekenland. Maar het is seizoenswerk. Geen vast werk. We zijn van plan om weer verder te trekken. Tot een paar jaar terug hadden we het naar ons zin op het eiland. Maar de laatste tijd zie je steeds meer van die Taliban. Of hoe noem je die ook alweer? Er zijn veel mensen verdronken, ook kinderen. Daarom komen er nu geen toeristen meer. Die willen niet meer in de zee zwemmen. Want je kan er zomaar het lijk van een kind of een volwassen man zien drijven. Sindsdien is het er gedaan met het toerisme. De buitenlanders komen niet meer. Op welk eiland zitten jullie? Op Lesbos. Zo noemen ze het. Maar er is daar geen werk meer. Dus we gaan er weer weg. Jullie moeten er weg. We gaan naar Rhodos. Wij zijn eigenlijk net als die mensen. Wij zijn ook op de vlucht sinds we weg zijn uit Bulgarije. In het begin kregen wij ook hulp. De Grieken gaven ons wat ze konden. Het zijn goeie mensen. Ze laten je niet op straat liggen. Maar hier laten ze je als een hond creperen. Wat kun je doen? We volgen allemaal ons eigen pad en leven ons eigen leven.

Waarom loopt Bulgarije leeg?

In 2007 treedt Bulgarije toe tot de Europese Unie. Maar deze toetreding geeft niet zoals gehoopt economische vooruitgang. Veel Bulgaren verlaten Bulgarije, op zoek naar een beter leven in het buitenland. Zo ook de kinderen van voormalig berentemmer Radi.

Economische achteruitgang na toetreding tot de Europese Unie

Wij Polen zijn het tegenwoordig over maar weinig dingen eens. Rechts-nationalisten en hun opponenten staan lijnrecht tegenover elkaar. Als gewone Pool wordt je haast gedwongen een kamp te kiezen. Gelukkig vinden alle Polen elkaar in de bewondering voor één Poolse held: verzetsman Witold Pilecki die in 1948 voor een communistisch vuurpeloton zou sterven na een gruwelijk verblijf in de gevangenis. Ik moet ervan huiveren. Het is net een griezelfilm. Deze muren schreeuwen het uit. Dit was erger dan de Gestapo. Pilecki’s grootste bewonderaar is misschien wel reclameman Milosz Lodowski. Een hartstochtelijke patriot die genoeg heeft van alle Westerse verhalen over Polen die heulden met de Duitsers. Witold Pilecki is in zijn ogen het ultieme voorbeeld van een landgenoot die zijn eigen leven voor de Joden in de waagschaal stelde. Wie was die Pilecki? Deze verzetsman zag tijdens de bezetting veel strijdmakkers verdwijnen in een nieuw kamp dat de Duitsers Auschwitz noemden. Hij vatte het plan op om in het kamp een verzetsgroep op te zetten en liet zich vrijwillig opsluiten. Hij besefte al snel dat Auschwitz een vernietigingskamp aan het worden was. Hij wilde de wereld waarschuwen en smokkelde verslagen naar buiten in de hoop dat de geallieerden zouden ingrijpen. Hij wachtte daar twee jaar lang tevergeefs op. Intussen vechtend voor zijn eigen leven. Wat moet er gebeuren dat een man die in het gewone leven een zorgzame huisvader is, opeens een roekeloze missie onderneemt? Hij hielt zich vast aan de hoop, of aan het geloof dat hij deze plek zou overleven waar je je als gewoon mens geen voorstelling van kunt maken. Hij slaagde er wonder boven wonder in te ontsnappen. Hij had een plek overleefd waar mensen na twee weken al sterven, of na een week, na een paar dagen. Hij bleef meer dan twee jaar in leven, bijna drie jaar. Onvoorstelbaar. Ik wou dat ik zo was als Pilecki. Dat zou ik echt willen. Zou ik me net zo hebben gedragen als hij? Terug in Warschau bleef Pilecki strijden voor een vrij Polen. Ook toen de Sovjets het stokje overnamen van de Duitsers. De communistische machthebbers veroordeelden hem wegens spionage. Kijk, dit zijn geen willekeurige stenen. Dit zijn kogelgaten. Sommige van deze sporen zijn toen ontstaan. Hier werden de helden doodgeschoten. Op hun knieën, op deze manier. Echt? Maar met het gezicht naar de muur? Ja. Het vonnis werd voorgelezen en dan begon het vuurpeloton te schieten. Wie nog leefde, werd gedood met een pistoolschot. De soldaten waren Polen, toch? Niet alleen Polen. Ook communisten. Want zoals ik eerder zei toen we met elkaar spraken… sommigen van hen waren Joden, of Oekraïners, of Esten. Uit alle delen van de Sovjet-Unie. Want aan het begin, nee het einde van de Tweede Wereldoorlog waren de Polen tegen de communisten. De hele maatschappij was ertegen. Ze moesten mensen zien te vinden die hen gehoorzaamden. Dat is verwarrend. Zeg je nu dat de executies werden uitgevoerd door joden? Niet alleen door joden. De Russen hadden een speciale methode. Ze gebruikten etnische minderheden om mensen tegen elkaar op te zetten. Tegen joden gebruikten ze Polen, tegen Polen: Joden en Oekraïners. En tegen Oekraïners: Polen en joden. Daardoor leeft iedereen nu nog met elkaar in onmin. Voor rechtsradicalen is dit een prettige uitleg van de geschiedenis. Pilecki past perfect in hun plaatje. Een patriot die joden te hulp schoot, tegen Duitsers vocht en een luis in de pels was van de communisten. En doodgeschoten door joodse communisten. Waarmee maar weer bewezen was dat die niet te vertrouwen waren. Zo werd Pilecki hun posterboy met wiens beeltenis ze graag door de straten paraderen. Ze bepleiten openlijk een homogeen, wit, katholiek Polen en spugen op de Europese Unie met haar politieke correctheid. Ze krijgen ruim baan van de nationalistische regering. WikiLeaks laat zien dat privatisering van bossen door president Komorowski diende om de onterechte claims van joodse organisaties te financieren. Pilecki riskeert zijn leven om de wereld te laten zien dat Polen en joden in Auschwitz werden vermoord. Israëlische propaganda maakte eerst een Duitse soldaat van hem en toen een Israëlische. Weten jullie waarom joodse organisaties de Poolse geschiedenis willen aanpassen? Je staat hier met de grote Witold. Waarom met Pilecki? Omdat hij iemand was die heeft gevochten voor de waarheid. Ik vind dat wat dubieus. Het is een historische figuur. Maar met jouw actie verwijs je naar de hedendaagse politiek. We hebben contact gehad met zijn familie en die heeft er niks op tegen. Met wie hebben jullie contact gehad? Ik weet dat er contact is geweest met de familie, niet met wie precies. Dat is grappig. Ik vertegenwoordig de familie van Witold Pilecki en ik ken niemand die contact heeft gehad. We hebben contact met de familie en die vindt het goed. Als je goed kijkt, zie je dat hij een beetje op onze grote held lijkt. Deze achterkleinzoon van Pilecki. Hij is het zat dat zijn voorouder te pas en te onpas uit de kast wordt getrokken voor politieke doeleinden. Dat geldt ook voor zijn tantes. Witold stond absoluut voor de natie maar hij was geen nationalist in de zin dat hij andere volkeren buitensloot. Hij wordt nu in de radicale visie geperst van de nationalisten die hem graag willen zien als een van hen. Ik ben het er absoluut niet mee eens dat opa’s portret wordt meegedragen bij parades van extreemrechts. Ze zouden wat meer van de geschiedenis moeten weten. Wij Polen hebben nog geen tijd gehad om moreel volwassen te worden. Al die veranderingen die plaatsvonden na 1989… alles gebeurde zo snel. Wij zelf dachten ook niet aan de mensen die nu jong zijn. Aan de kinderen uit armere gezinnen, uit armere steden. Ze voelden niet wat wij voelden. Wij stortten ons op de vrijheid, de vrije markt, de mogelijkheid om naar het buitenland te reizen. Zij kwamen daar niet. Wij profiteerden daarvan en dachten niet aan anderen. Ik voel me absoluut een beetje schuldig dat we niet praatten met mensen die er iets anders over dachten. En we kennen… Ik dacht dat iedereen er net zo over dacht als ik. Ik was geschokt toen ik ontdekte dat dat niet het geval was.  Het woord ‘nationalist’ kan op meerdere manieren worden opgevat. Volgens mij is dat iemand die zo trots is op zijn eigen volk, dat hij zich afsluit voor andere waarden en het alleen over ‘wij’ en ‘hier’ heeft. Zo iemand voedt zich met haat. En volgens mij is dat een houding die Witold Pilecki vreemd is. Het is nu zo dat ik koude rillingen krijg van het woord ‘patriottisme’. Precies, dat bedoel ik. Ik schaam me om de vlag uit te hangen op Onafhankelijkheidsdag. Is Polen een getraumatiseerd land? Absoluut. We hebben de geschiedenis nog niet verwerkt. Dat is de reden dat, allereerst… Is er daarom zoveel ruzie over de geschiedenis? Absoluut. We hebben het ook nog niet verwerkt. Want alle informatie uit het Westen wordt in Polen als kwaadaardig ervaren. Polen worden beschuldigd van dingen die ze nooit gedaan hebben. Tegelijk weten ze dat er gruwelijke misdaden zijn gepleegd tegen hun familie. Vandaar dat trauma dat blijft opspelen als een wond die niet wil helen.

Van wie is de held Witold Pilecki?

In Polen steekt nationalisme de kop op. Extreemrechtse groepen pleiten voor een homogeen, wit, katholiek Polen en gebruiken hiervoor de nationale held Witold Pilecki als ‘posterboy’. Pilecki stelt tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn leven in de waagschaal voor dat van de joden. Hij laat zich vrijwillig opsluiten in Auschwitz om van daaruit berichten naar buiten te smokkelen over wat er gebeurt in de Duitse vernietigingskampen. De familie van Pilecki vindt het verschrikkelijk dat hun voorouder voor de karretjes van extreemrechts wordt gespannen om het Poolse nationalisme te verkondigen.

De man die in Auschwitz infiltreerde 

Van wie is de Poolse held Witold Pilecki?

Niet zo heel lang geleden noemden wij onszelf Joegoslaven. De een was Serf, de ander Kroaat en de derde Moslim. Dat hoorde niet uit te maken, vond onze leider Tito. We lieten de oude conflicten op de Balkan achter ons en smolten samen tot één volk, één land. Maar Tito stierf en met hem de droom van een gelukkig, verenigd Joegoslavisch volk. Ineens waren we weer Kroaten, Moslims en Serven. We begonnen een gruwelijke burgeroorlog waarin alles vernield werd wat we onder Tito hadden opgebouwd. En nu? Nu is het vrede. Het ergste puin is opgeruimd, maar ons hoofd en hart liggen nog vol brokstukken. Ik besefte dat er iets heel ergs was gebeurd in mijn stad. Vroeger hadden we een grote familie. We kenden ze allemaal. We weten ook allemaal waar hij naar zoekt. Mijn terugkeer in Bosnië en Herzegovina en zeker mijn terugkeer in Prijedor, waar ik voor de oorlog woonde, kwam voort uit de wens om de lichamen van mijn familie te vinden. Fikret verloor zijn familie toen de oorlog hier in Prijedor op zijn hevigst was. We wisten toen natuurlijk al dat het goed mis was. Buren werden plotseling van hun bed gelicht en verdwenen soms voorgoed. Westerse journalisten ontdekten daarna kampen bij Prijedor waar moslims en Kroaten werden vastgehouden. Hoe zijn de omstandigheden hier? Hoe is de situatie? Ik weet niet of ik iets mag zeggen. De Serven zeggen dat jullie moslimstrijders zijn. Klopt dat? Ik ben geen strijder. Ik heb nooit gevochten. Nooit. Het kamp Trnopolje heeft maar een paar maanden bestaan. Het werd snel gesloten toen deze beelden de wereld overgingen. Verontwaardigd sprak men over de terugkeer van concentratiekampen in Europa. Later bleek dit geen vernietigingskamp te zijn, maar een doorgangskamp. Maar ook daar kun je als bewaker flink tekeergaan. In een winkeltje naast het voormalige kamp zijn ze het onderwerp wel een beetje zat. Een verzamelcentrum is geen concentratiekamp. Ken je het verschil? In een verzamelcentrum worden mensen opgevangen. Ik was toen nog klein. Ik was jong. Dus ik kan er helaas niks over zeggen. Vanuit hier gingen ze weer verder. Vielen er slachtoffers? Nee. Toch zeggen jullie ‘concentratiekamp’. Alleen moslims noemen het zo. Tot ziens. Tot ziens, bedankt. Ik weet er niks van. Ik ben in 1994 geboren. Ik was nog maar net geboren. Als het tenminste toen plaatsvond. Weet u, ik heb geen informatie voor u. Ik was erbij en ik heb er genoeg van. Ik vind dat de waarheid gekend moet worden. Die moet worden verteld aan de jongere generaties. Maar de schuld ligt niet alleen bij ons. Er moet wel gepraat worden, maar niet in een context van haat of onverdraagzaamheid. Dit is mijn eerste vandaag. Dat voel je. De plaatselijke jeugd kent Prijedor enkel als een Servische stad. Niemand praat erover dat er vroeger evenveel moslims als Serven woonden. Ook niet als ze er zelf achter komen. Ik was tien jaar oud toen ik Prijedor eens opzocht op het internet. Alles ging over het concentratiekamp en oorlogsmisdaden. Ik zag mensen achter een hek staan. Ze zagen er bijzonder mager uit, dus ik moest meteen aan WO II denken. Ik besefte dat er iets heel ergs was gebeurd in mijn stad. Deze jongeren hebben genoeg van alle taboes. Ze wroeten in ons verleden en demonstreren voor rechtvaardigheid. Dit tot woede van veel van hun stadsgenoten. Je eerste reactie is het ontkennen of bagatelliseren. Je moet het op een of andere manier voor jezelf kunnen verklaren. Ik ging naar een basisschool met toen alleen Servische leerlingen. Het hele lesprogramma was in feite samengesteld vanuit het Servisch oogpunt. Daar kon je moeilijk omheen. Dar was de grootste uitdaging. Verder was er geen informatie over, ook mijn ouders wilden er niet over praten. En er was niemand anders aan wie ik iets kon vragen. Nikola heeft al het nodige meegemaakt: klappen van de politie, bedreigingen via Facebook. Maar ook hij kent de man met de schep. Ik zoek al meer dan 20 jaar om hun stoffelijke resten te vinden. Maar tot op heden zonder succes. We gaan gewoon door. Tot we ze vinden. Ze zijn hier vlakbij voor ons huis doodgeschoten. Dus ze zullen hier vast in de buurt liggen. Persoonlijk weet ik door alle gesprekken die ik met mijn buren heb gevoerd dat het bekend is waar de lichamen zijn. 99 procent van de buurtbewoners weet waar ze liggen begraven, maar niemand wil zeggen waar. Prijedor zwijgt. Uit schuld of schaamte of angst voor vervolging. Of gewoon omdat mensen weer verder willen, de gruwelen van de oorlog achter zich latend. Net hoorde ik een kind vragen: wat doen zij? Toen zei zijn vader dat we voor gek liepen. Zoiets. Hoe vaker Nikola en zijn makkers de straat op gaan, hoe meer hun protesten als provocatie worden gezien. Niemand zit erop te wachten. Ook zijn moeder en oom niet. Ze vraagt me altijd waarom uitgerekend ik dat allemaal moet doen. Andere mensen kunnen dat ook. Waarom zou ik mezelf in gevaar brengen? Ik waarschuwde hem toen hij op Facebook schreef: ‘dank voor alle steun en de verwensingen aan het adres van mijn moeder.’ Toen besefte ik dat hij echt werd bedreigd. Maar ik steunde hem. In alles wat hij doet, steun ik hem. Ons collectief was het eerste dat zich in Bosnië uitsprak over de burgerslachtoffers in onze oorlogen. Veel mensen wisten niet wat ze met ons aan moesten. De moslimgemeenschap ging ermee aan de haal. Zij zagen ons als goede Serven, maar de Serven zagen ons als slechte Serven. Liever worden we niet als Serven gezien. Niet omdat daar iets mis mee is. Maar alle slachtoffers verdienen respect: de Serven, de moslims en de Kroaten. We weten allemaal wat er is gebeurd. Iedereen, dan kan niet anders. Maar mensen praten er niet over, simpelweg niet. Soms zeggen ze: ‘zij hebben ons ook veel aangedaan. Daar, ergens anders.’ Ieder normaal mens zou zich moeten schamen. Die hele reeks gebeurtenissen was echt verschrikkelijk. Volgens mij denkt ieder normaal mens in Bosnië daar zo over. Er zijn volkeren en mensen verplaatst en dat is nu zo vastgelegd. Volgens mij wordt de schaamte daarover overal gevoeld. Ik heb het hem geprobeerd uit te leggen op een manier die hij aankon. Want hij was nog een kind. Het leek me beter dat hij niet alles wist. Ik sliep toen hij vier was naast zij bed, aangekleed en al. Ik dacht dat het beter was om hem te beschermen. Hij is verder gegaan dan ik ooit had durven denken. Later zei ik tegen mijn man: laat hem zich uitspreken. En we moeten ons schamen dat wij dat toen niet hebben gedaan. Mijn hele gezin is vermoord. Mijn dochter van 6, mijn zoon van 12 en mijn vrouw en het grootste deel van mijn familie. 31 personen. Mijn moeder Serhrija. Mijn schoonzus Enisa, haar zoons Jasmin en Semir. Mijn schoonzus Erna en haar zoon Ernest. Mijn schoonzus Rafika. Mijn schoonzus Asima en haar dochter Rafika. Mijn tante Sida, haar zoons Zikret en Sabahudin en haar dochters Zikreta.

Graven naar  familieleden

In de jaren 90 woedt in voormalig Joegoslavië een bloedige oorlog tussen Kroaten, Serven en moslims. In het Bosnische Prijedor loopt al jaren een man met een schep rond, op zoek naar overleden familieleden. Rond dit stadje zijn in de oorlog meerdere ‘opvangkampen’ ingericht voor moslims. Beelden van die kampen schokten de wereld. Het deed denken aan concentratiekampen uit de Tweede Wereldoorlog. Later blijken veel moslims vermoord te zijn, maar de inwoners van het stadje zwijgen.

Wat is er gebeurd met de gevangengenomen Bosnische moslims?

Waar kom je vandaan? Uit Denemarken. Ik kom uit Denemarken. Denemarken. Heel Denemarken sprak over de reclamespot van Alex waarin hij zijn eigen dochter zo verdrietig maakte. Dinsdagochtend, op mijn werk zette ik het filmpje online. Drie, vier uur later was het al 200 a 300 duizend keer bekeken. De volgende ochtend om zes keer was het al zo’n 1,4 miljoen keer bekeken. Jij bent niet Deens. In het spotje maakte hij dochter Scarlett duidelijk dat zij geen reden heeft om zich Deens te voelen. Oké… Ook al is ze in Denemarken geboren en opgegroeid. En de volgende ochtend kreeg Scarlett knuffels van klasgenootjes en hun ouders. Weet je nog, Scarlett, dat je een knuffel kreeg van je juf? Beste politici, besef goed over wie jullie het hebben. Ze weet zelf dat ze Deense is. Daar is ze van overtuigd. Maar ze moet ook gaan beseffen dat niet de hele samenleving dat zo ziet. Alex wenste zijn frustratie te uiten over hoe je de groeiende Deense afkeer tegen mensen zoals hij en zijn collega’s. Mijn ouders komen uit Iran. Mijn vader komt uit Egypte en mijn moeder is Deense. Mijn moeder is Deense en mijn vader komt uit Jemen. Allebei mijn ouders komen uit Iran. Maar samen zijn we 100 procent Deens. Je zou zeggen dat het geen toeval kan zijn dat juist deze vier reclamemannen een vergelijkbare achtergrond hebben. Het is gewoon bij toeval zo gegaan. Maar er is ook één Deen bij, toch? Een echte. Ja, we hebben tegenwoordig Christian. We hebben hem bij het raam gezet. Ons raam is ondoorzichtig gemaakt zodat de mensen niet bang worden. Ik kwam in 1997 naar Denemarken. Het was toen heerlijk. Ik hoorde in die tijd nooit iets negatiefs over mensen met een andere etnische achtergrond. Echt helemaal nooit. Dat begon pas in 2001-2002. Politici van vooral de Dansk Folkeparti en in mindere mate ook van Venstre hebben het voor de mensen met een andere achtergrond heel lastig gemaakt. Het zijn hoofdzakelijk moslims die absoluut niet van plan zijn om te integreren. Maar dat accepteren wij niet meer. Ze komen hierheen vol macho-ideeën over ritueel slachten, vrouwenbesnijdenis en vrouwenonderdrukking en met tradities die in de Middeleeuwen thuishoren. Ik woon nu vier jaar in dit huis. Ik ken niemand van de buren. Een van de buren zei me een keer gedag. Van de rest weet ik niet wie ze zijn. Toen ik hier net een week woonde, kwam een overbuurman vragen of ik moslim was. Meer niet. Weliswaar heeft hij hier weinig aanspraak, maar gek genoeg heeft Alex hier wel regelmatig contact met een politicus van de Deense volkspartij. De partij die juist niet zit te wachten op een nieuw soort Deen zoals hij. De vader van een van Scartletts vriendinnen is een politicus van Dansk Folkeparti. Hij woont verderop in de straat, aan de overkant. We kennen elkaar sinds de kleuterklas. We zijn elkaars beste vriendin. Brian is een prima vent zolang we het niet over politiek hebben. Eigenlijk wil Alex verhuizen, maar zijn dochtertje voelt zich wel thuis in het dorp. Dus rest hem maar één oplossing op die lange weg naar acceptatie: blijven praten. Vooral over het weer. Als de zon schijnt… Wordt alles aangenamer. Ja, daar hebben we echt behoefte aan. Het was een lange winter. Voor mij was het een lange winter. Dus… ik heb echt behoefte aan zon.

#ikbenDeens

Toen de eerste immigranten naar Denemarken kwamen, werden ze met open armen ontvangen. Maar in 2001/2002 veranderde dat. In de politiek werd geroepen dat moslims weigerden te integreren en de politici van Dansk Folkeparti en van Venstre waren het niet eens met de Islamitische cultuur die vele moslims meebrachten. 
De van Iraanse oorsprong Alex de discriminatie elke dag, vooral in zijn eigen woonomgeving. Hij maakt hierover een reclamespotje van zijn eigen dochter.

Discriminatie in Denemarken

Als je als Deen verliefd wordt op een niet-Deen, dan vraag je om problemen. Vader Jackie, links met die bril, viel als een baksteen op de Filipijnse Jennifer. Rechts met dat gouden jasje. Ze maakten samen een kind, Ethan. Links bij vader op schoot. Toch mochten ze niet samen in Denemarken wonen en vluchten met zijn allen naar Zweden. Ze zijn niet de enige. Elke braakt de trein van Malmö naar Kopenhagen honderden Denen uit die met een niet-Deense partner naar Malmö zijn gevlucht. Overdag werkt de helft van het gezin in Kopenhagen, of gaat naar school. En het niet-Deense deel blijft in Zweden. Dit is Ethan. Zijn vader is Deens. Daarom is Ethan ook Deens. De rest van de familie, moeder Jennifer en haar kinderen uit een eerder huwelijk zijn Filipijns. Ze hebben de Deense nationaliteit aangevraagd. Het voltallige gezin. De kinderen gingen naar een Deense school. Voor zover geen problemen. Totdat ze een brief kregen: Jennifer en haar Filipijnse kinderen moesten het land uit. Maar Ethan en zijn vader mochten wel in Denemarken blijven. In de brief stond dat ze elf dagen kregen om Denemarken te verlaten. Elf dagen. Ik was ontzettend teleurgesteld. Ik hoopte het hele gezin bij elkaar te houden. Maar we moesten uit elkaar. Ik wilde mijn zoon niet in zijn eentje bij hem achterlaten. Hij was nog zo klein. We kwamen er niet uit bij wie hij moest blijven. Dat was een van de redenen dat toen zij hoorden dat ze niet mochten blijven… we moesten bedenken waar we samen heen konden. Ik zag maar één oplossing: we gaan naar Zweden. We verlieten Denemarken de 25ste. Jennifer was doodsbenauwd. Ze had geen geldig paspoort. We reden over de brug van Denemarken naar Zweden. Het was ’s avonds laat. Jennifer zonder paspoort. We hadden zoveel mogelijk spullen bij ons. En daar gingen we. Toen we de controlepost naderden, begon ik te trillen van de zenuwen. Als er politie is, wat doet die dan? ‘Rustig maar, Jen. Alles komt goed.’ Maar ik zag de zorgelijke uitdrukking op zijn gezicht. Ik was ook bang voor wat er zou kunnen gebeuren. Maar alleen zo konden we Denemarken uitkomen. We hadden de vier kinderen bij ons, en onze kat. Het voelde alsof ik uit de gevangenis was ontsnapt, voor de politie op de vlucht was. Zo voelde ik me toen. Maar nu vinden ze het hier zo fijn, dat ze niet terug willen naar Denemarken. Papa had gelijk met zijn plan B. Als we uit Denemarken weg moeten, dan is Malmö een goede plek voor ons.

De verbindingsbrug

Tussen de Deense stad Kopenhagen en de Zweedse stad Malmö ligt een brug. Elke dag steken honderden Denen vanuit Zweden de brug over, naar hun Deense werk. Ze wonen in Zweden omdat gezinsleden niet in Denemarken mogen wonen. Zo ook de Filipijnse vrouw van de Deense Jackie. Omdat zij en haar kinderen geen Deense verblijfsvergunning konden krijgen, is het gezin de brug overgestoken naar Zweden.

Uit liefde gedwongen de brug oversteken naar Zweden

Het is al meer dan twee decennia geleden dat de oorlog in Bosnië eindigde. Tegenwoordig leven de bevolkingsgroepen hier niet meer met elkaar zoals voor de oorlog. Maar toch is het niet ongebruikelijk dat je je voormalige vijanden gewoon tegenkomt. ’S ochtends ging ik altijd koffie drinken met vrienden. Er kwam een man binnenlopen. Vol ongeloof keek ik hem aan. Ik herkende hem. Dat was de man die ik had vermoord. Daar stond hij opeens. Dane en Daut. De Bosnische moslim en de Bosnische-Serviër. Ze stonden lijnrecht tegenover elkaar want ze eisten beiden het land op. De Serviërs waren al snel aan de winnende hand. Daut had een voorgevoel dat zijn einde nabij was. Ik wilde weer omkeren want ik had een slecht voorgevoel. Ik dacht echt dat ik die dag niet zou overleven. Want ik wist dat de Serven er aankwamen. Weet je, je gaat iets tegemoet wat de dood heet. Het is je eigen dood of andermans dood. En op een gegeven moment zag ik een paar meter voor me ineens een silhouet. Ik weet niet meer wat er op dat moment in mijn hoofd omging. Ik had het geweer in mijn handen, geladen en al. En ik vuurde onmiddellijk een salvo op hem af. Ik wist zeker dat ik hem zou raken op vier meter afstand. En de man viel gewoon achterover. Hij bewoog niet meer. Geen enkel teken van leven. Z’n gezicht, de mond een beetje openhangend. Het gezicht van die man staat in m’n geheugen gegrift. Veertien jaar lang bleef het hoofd van de dode man spoken in Daut’s hoofd. Totdat moment waarop hij werkelijk dacht dat hij een geest zag. Hij liep naar een andere tafel. Ik draaide me om en keek eens goed. Ja, hij is het. Ik herken z’n gezicht nog. Dat is me bijgebleven. Ik zei tegen hem: maat, jou heb ik doodgeschoten. Hij zei: nee, hoor. Je ziet toch dat ik leef? Ik vertelde hem tot in de kleinste details wat er gebeurd was. Toen zei hij: krijg nou wat, jij was het. Hij zei dat hij een kogelvrij vest droeg dat helemaal aan flarden was. En dat hij gered was door de houten kolf van z’n geweer. Want het salvo dat ik afschoot kwam vooral op de kolf van zijn geweer terecht. Je hebt echt mazzel gehad toen. Nee hoor. Volgens mij had hij meer mazzel dan ik. Vijftien jaar lang was ik ervan overtuigd dat ik per ongeluk door m’n medesoldaten was neergeschoten. Wij kunnen het goed vinden met elkaar. Hij leeft, hij werkt. We drinken samen koffie enzo. De twee mannen die ooit tegenover elkaar stonden hebben dezelfde taal en houden nog steeds van hetzelfde land. Ik ging in dat witte gebouw naar school. De wapens zijn neergelegd, maar het gevecht gaat door. Ook tussen vrienden. Het hele dal stond in brand. We hoorden hier pas wat er was gebeurd. Het dorp daar is niet platgebrand. Wel, dat is toen platgebrand. Boljevici? Ja. Mijn eigen oma heeft het overleefd. Maar de broer van mijn opa en zijn buurvrouw zijn vermoord. Later hoorde ik dat ze voor hun huis zijn vermoord. Ze waren zo’n 65, 70 jaar oud. Stanija en Vladan. Waar zijn ze begraven? Ik geloof in Bajina Basta. We zijn nu op mijn geboorteplek. Oké. Links van dit buitentoilet stond mijn geboortehuis. Is er nog iets van over? Niks. 27 leden van mijn familie zijn hier vermoord. Het zuiveren van dit gebied werd gedaan door lokale Serven. Het waren aanvankelijk onze buren. Dus… Weet je dat wel zeker? Honderd procent. Ik weet het echt niet hoor. Want ik zei je al dat ik hier niet was. Sowieso zaten er in dit dorp helemaal geen Moslimstrijders. Dat klopt. Dus het was niet normaal. Net zo min als het platbranden van Servische dorpen normaal was. En het was ook niet normaal geweest als ik daarop een moslimdorp had platgebrand. Maar dat deden we wel bij elkaar. Snap je? Wie is ermee begonnen en wie niet? Dat is een lastige vraag. Jij wil hier je eigen land en ik ook. Dan krijg je een conflict. Maar Servië snapt niet dat iedere moslim bereid is te sterven voor Bosnië. Dit is van mij, ik kom alleen hier vandaan. Daut, even afkoelen. Dit is 80 procent moslimeigendom. We zijn afgedwaald, jij en ik. We zijn te ver afgedwaald. Daardoor maken we ruzie en herhalen we dit verhaal al honderd jaar. Klaar, laten we gaan. Het is genoeg geweest.

Je moordenaar in de ogen kijken

Tijdens de Bosnië-oorlog in de jaren ’90 stonden Serven en moslims lijnrecht tegenover elkaar. Zo gebeurde het dat de Bosnische-moslim Daut tijdens de oorlog de Bosnische-Serviër Dane doodschot. Althans dat dacht hij. Jaren later komen ze elkaar tegen en nu drinken ze zelfs weleens een kopje koffie met elkaar. Nu de wapens zijn neergelegd, blijft de strijd tussen hen toch aanwezig op de achtergrond.

Oorlog in Bosnië

Ik ben Elmar Svararsson. Ik ben een van de 36 bankiers die zijn veroordeeld na de bankencrisis van 2008. IJsland is volgends de Global Piece Index het vredelievendste land op aarde. Maar zelfs hier was er een moment dat woede en vijandigheid naar de oppervlakte kwamen. De bankencrisis zorgde voor een zware economische recessie. En de IJslanders roken bloed. Als je dingen kapot maakt, hier zelfs een hele samenleving dan moet je daarvoor opdraaien. Maar er gebeurt helemaal niks. Banken zoals Icesave hadden rampspoed veroorzaakt. Tegenwoordig is IJsland het enige land dat zijn bankiers opsloot in de gevangenis. En zodoende kwam het zover dat Elmar Svararsson veroordeeld werd en weg moest bij zijn gezin. Bikir Kristinsson kreeg vier jaar cel. Elmar Svararsson ook vier jaar. De uitspraak kon niet slechter. Dat zei je. Op dat moment stortte alles in, weet ik nog. Toen ik besefte dat hij vier jaar de gevangenis in moest, dacht ik: dat is zo lang, dat we de dingen goed moeten regelen, op alle vlakken. Kristin probeerde haar kinderen zo lang mogelijk af te schermen van de waarheid over de verblijfplaats van hun vader. De eerste keer dat ik met de kinderen hierheen reed, wisten ze nog niet dat het een gevangenis was. Dat heb ik ze later verteld. Eerder vonden we ze te klein voor de waarheid. Ze waren nog heel jong. Ik zei dat dit een boerderij was waar papa moest werken. Er is een bord waar ‘gevangenis’ op stond, dus vertelde ik over een arend die leefde op die berg daar, de Stöðin. Zij moesten kijken of ze de arend konden zien. Zo zagen ze het bord niet. Niet lang daarna hebben we verteld dat het een gevangenis was. Maar de eerste keren leidde ik ze om de tuin. Verder mogen we niet. Ik ben Olafur en ik ben jager. Ik ben de man die jacht heeft gemaakt op de daders die verantwoordelijk waren voor de bankencrisis van 2008. Naast jager is Olafur Hauckson onderzoeksrechter. En van hem werd verwacht dat hij de schuldigen verantwoording af liet leggen. De mensen die in de bankensector werkzaam waren, geloofden zelf dat ze met iets heel bijzonders bezig waren. En dat alles wat ze aanraakten in goud zou veranderen. In werkelijkheid was dat niet zo. Het was gedrag dat uitermate roekeloos was. De samenleving stelde min of meer dat de mensen die de banken runden de grote ondernemers die eigenaar van de banken waren met hun dure manier van leven en al hun geld, dat zij de banken hadden laten omvallen. Dat leidde tot grote woede bij de mensen. Achteraf hadden ze het moeten zien aankomen vonden de IJslanders zelf. De bankiers hadden zich namelijk steeds minder als echte IJslanders gedragen. Opscheppen over je rijkdom, dat deed je niet. Maar ineens was het cool om je welvaart te tonen. Benedikt begaf zich als buitenstaander in hun kringen. Ik ben Benedikt. Ik heb eens voor bankiers opgetreden. Een heel mooi voorbeeld is dat ze voor een van die feesten Tina Turner hadden geboekt voor een optreden. Ze betaalden haar daar een paar miljoen kronen voor. Ze hadden het zo hoog in hun bol dat toen Tina begon te zingen, ze massaal wegkeken en begonnen te praten. Elmar ziet het financiële systeem als hoofdschuldige en vind het wrang dat juist hij daarvoor heeft moeten boeten. Je vraagt je af, als een heel financieel systeem in elkaar stort en ik ben de enige die celstraf krijgt vanwege de ingrijpende gebeurtenis in 2008. Ik was geen CEO, ik had geen hoge functie. Het was nogal vergezocht om mij verantwoordelijk te houden voor de dingen die fout zijn gegaan. Maar volgens onderzoeksrechter Olafur heeft heel IJsland ervoor moeten boeten. En hij had op zijn minst wat nederigheid verwacht bij de bankiers. Het leek wel alsof ze geen van allen beseften wat ze gedaan hadden. Alsof ze in die tijd niets verkeerds hadden gedaan. Dat vond ik heel vreemd. Dat niemand inzag dat hij fout zat. Ik ben ervan overtuigd dat de betrokkenen hun verdiende loon hebben gekregen.

Bankiers in de gevangenis

In 2008 stond de wereld op zijn kop: veel banken gingen failliet, waaronder de IJslandse bank Icesave. Een zware economische recessie volgde. In IJsland worden de bankiers als daders aangewezen. Zij hadden zich roekeloos gedragen, wat voor grote woede zorgde onder de IJslandse bevolking. Zo werd IJsland het enige land ter wereld waar de bankiers celstraf kregen.

De bankencrisis in IJsland

Ik speelde een soort gokspel: het spel ‘De schitterende Poetin’. Poetin moest grandioos zijn. En hij was werkelijk in bijna alle gevallen grandioos. In Rusland kent iedereen deze man. Gleb Pavloski was de bedenker van de spelregels. Ruim tien jaar deed hij er alles aan om Poetin aan de macht te houden. Ik kan er geen spijt van hebben. Want ik stond er toen achter. Maar sommige dingen liepen erg slecht af. Dus ik kan nu achteraf en lafhartig zeggen: ‘sorry, dat heeft Poetin gedaan, niet ik.’ Maar eigenlijk is het ook mijn schuld. Want ik hielp mee. Het spel dat Pavloski en zijn vriendjes speelden was levensgevaarlijk. Ze schotelden ons een Poetin-sprookje voor. En wij russen, altijd gek op mooie verhalen slikten dat lang voor zoete koek. We hadden een wapen gecreëerd. Dat dacht ik althans. Een wapen waarmee we niets hoefden te vrezen. Maar nu is het wapen zelf angstaanjagend. Toen we wakker werden, was het te laat. Toen wist niemand nog het verschil tussen sprookje en waarheid. In Rusland hebben we twee verschillende woorden voor het begrip ‘waarheid’. Que betekenis zijn het twee verschillende dingen. Het eerste woord staat voor de feitelijke waarheid. En het tweede woord staat eerder voor een ideaal. In de Russische literatuur waarmee we allemaal zijn opgegroeid, ik ook, is de tweede ‘waarheid’ het belangrijkst. De eerste betekenis is minder belangrijk. Dus je kunt heel vaak liegen of andere slechte dingen doen bijvoorbeeld de tien geboden overtreden. Maar zolang je die tweede soort waarheid je doel is dan is het niet erg. Dan sta je in je recht. Wat Pavloski eigenlijk zegt is: het doel heiligt de middelen. Als voor jou de enige waarheid is dat alleen Poetin het land kan redden dan is alles geoorloogd om hem aan de macht te houden. Maar hoever gaat dat? Hoe weet je dan nog wat de echte waarheid is? Dat werd pas goed duidelijk toen vier flatgebouwen werden opgeblazen. Er vielen honderden slachtoffers. Poetin gaf de Tsjetsjenen de schuld. Hij beloofde wraak en wij russen stonden te juichen. Eindelijk een sterke man. We gaan die terroristen pakken. Overal, op vliegvelden, op wc’s. Als ze in het schijthuis zitten, maken we ze af in het schijthuis. Punt uit. Tot een paar dagen later in een vijfde flat verdacht wit poeder werd gevonden dat daar was neergelegd door Poetins eigen veiligheidsdienst. Toen wist niemand meer wie je moest geloven. Zat Poetin soms zelf achter de aanslagen? Alom sloeg de twijfel toe. Als het doel, zoals Pavlovski zei, alle middelen heiligt wie kun je dan nog vertrouwen? Pavlovski was inmiddels zo bekend dat hij zelfs een eigen pop kreeg in Koekli. En die pop fluisterde Poetin elke dag wel weer een nieuwe lading ‘fake news’ in. Al in de jaren ’90 liepen we in een aantal opzichten voor op de VS en Europa. In welke opzichten? Door nogal losjes met de feiten om te gaan. Maar we zagen dat niet als liegen. En al in de jaren ’90 van de vorige eeuw deed het idee opgang dat nieuw is wat wij vinden dat nieuws is. En ik ken de man die nu werkzaam is als een van Poetins ‘generaals’ bij de televisie. In de jaren ‘90 maakte hij onafhankelijke televisie. Hij vertelde me dat hij toen al iedere avond samen met de eigenaar van de zender onder het genot van een fles whisky bepaalde wat die avond nieuws werd, en wat niet. Wat vandaag nieuws was en wat morgen nieuws werd. Het was toen al een soort gedegenereerde propaganda. Maar het is gebaseerd op het idee dat nieuws datgene is wat wij bedenken. En soms is dat nieuws verzonnen. Goedenavond. Vanavond: wat wil Poetin met die bosbessen? We moeten ze plukken en op de boerenmarkt verkopen. Het zijn unieke beelden: een bergtocht van acht kilometer. Het zijn gewoon fitness-oefeningen. Hoe voelden de mannen die hem vergezelden zich? Dagen later heb ik nog steeds spierpijn. Heeft Poetin bewakers nodig? Beren zijn niet achterlijk. Zodra ze Poetin zien… Dmitri Peskov vertelt over het programma van de president en zelfs van wie hij houdt. Poetin houdt van kinderen, van mensen in het algemeen. Hij is een echt mensen-mens. Wat je op tv ziet is geen nieuws, maar een vervolgserie. Een dramaserie met één hoofdpersoon. Vladimir Poetin. Die met vijanden vecht, die gevaren trotseert. En Poetin kijkt er zelf naar op de tv. Hij bestelt de fabeltjes zelf en hij kijkt er daarna ook zelf naar. Hij gelooft dan dat het allemaal echt is. Het lijkt een beetje op de situatie met Trump in Amerika. Poetin bij ons, Trump daar. Klopt. Heeft Poetin gevoel voor humor? Hij maakt graag grappen, maar houdt niet van grappen over hemzelf. En dat was dan ook het probleem met het programma Koekli. Hij was daarin het mikpunt. Hij heeft dus wel gevoel voor humor maar daar is één uitzondering op. Als het over hemzelf gaat.

De spindoctor achter Poetin

Gleb Pavloski was tien jaar geleden spindoctor van de Russische president Vladimir Poetin. Zijn taak was het voorschotelen van Poetin-sprookjes. Langzaam maar zeker werd Poetin middelpunt van het nieuws, maar dan wel positief nieuws. Waarheid heeft sindsdien twee betekenissen in Rusland: feitelijke waarheid en idealistische waarheid.

Opkomst van ‘fake news’ in Rusland

De aanslagen van 11 september staan in ieders geheugen gegrift. Maar de voorloper van die aanslagen was nieuws in 1994, maar is in de jaren daarna in de vergetelheid geraakt. Ook toen was er een groep terroristen die een vliegtuig als een uitermate geschikt wapen zag. En ook toen was het doelwit een monumentaal en tot de verbeelding sprekend bouwwerk. Ze wilden doen wat op 11 september 2001 in New York met het WTC is gebeurd. Eén man is het zeker niet vergeten. De man die sprong. Jean-Paul Borderie is een Franse wijnboer en een ex-piloot. Ja, heel hoog, zo'n cockpit. Boem. Ik ben bekend als de man die uit de cockpit is gesprongen op het vliegveld van Marseille. Het begon op de luchthaven van Algiers in Algerije. Daar wachtte Jean-Paul Borderie op het teken hij kon vertrekken. Hij had een vliegtuig vol passagiers. Hij stond op het punt om naar Parijs te vliegen. Wij zijn de Soldaten van Genade. Wij zijn uitverkoren om te vechten voor Allah, om oorlog te voeren in zijn naam. Vier Algerijnse moslimfundamentalisten van de zogeheten gewapende islamitische groep namen bezit van het vliegtuig. Een van die mannen stond zwijgend bij ons in de cockpit. We wilden de verkeerstoren melden dat we wat vertraging hadden. Maar dat mocht niet van hem. Dus hebben we niks gemeld. We hadden geen idee wat er achter ons in het vliegtuig gebeurde. Het voelde steeds gekker. De man die bij ons in de cockpit was, die GIA-terrorist had twee of die staven explosieven in zijn zak. Toen drong het pas echt door. Toen beseften we pas echt dat het menens was. Gespannen wachtte de buitenwereld op de eisen van de terroristen. Copiloot Jean-Paul Borderie ontdekte al snel dat ze maar één eis hadden. Ze zeiden dat ze naar Parijs wilden. Ze wilden hoe dan ook naar Parijs. Algerije liet het vliegtuig niet vertrekken. Even later kwam een stewardess zeggen dat ze twee passagiers gedood hadden. Die waren al meteen vermoord. Heel snel. Toen Algerije voet bij stuk hield, besloten de terroristen een derde passagier te doden. Ik werk op de Franse ambassade. We verkeren in levensgevaar. Als jullie niets doen, vermoorden ze ons. Werk alsjeblieft mee. Ik zweer dat we hem zullen executeren en naar buiten gooien. We gooien hem zo naar buiten. De deur is al open. Hoor maar hoe we hem doodschieten en naar buiten gooien. Na de dood van de Fransman ging Parijs iets meer druk uitoefenen op de Algerijnse autoriteiten om het vliegtuig te laten vertrekken. Schoorvoetend stemde Algerije in en het vliegtuig vertrok. We wisten toen dat het vastberaden types waren en dat het niet makkelijk zou worden. Dat was zeker. Jean-Paul Borderie en zijn collega's logen dat ze niet genoeg brandstof hadden om Parijs te bereiken. Wij hebben zelf voorgesteld om naar Marseille te vliegen. Eenmaal in Marseille eisten de terroristen dertig ton kerosine, drie keer zoveel als nodig was om naar Parijs te kunnen vliegen. Volgens mij wisten de Franse autoriteiten wat ze van plan waren. Tegen ons hadden ze alleen gezegd: naar Parijs. Dit zijn allemaal gaten van kogels die door de wand heen gegaan zijn. Hoeveel kogels? Geen idee. Tel ze maar. De andere wand zit ook vol. Het is een en al gat. Het vliegtuig werd bestormd door elitetroepen van de Gendarmerie. Ze kwamen via hier binnen en schoten al meteen twee terroristen dood. Passagiers konden vluchten, maar Jean-Paul Borderie zat in de vuurlinie. Ik zat al met mijn achterwerk in het raampje. Ik zag toen dat hij zich omdraaide met z'n wapen. Hij had een uzi. Daar dreigde hij mee. Ik ben toen verder het raampje uit geschoven en zonder kabel gesprongen. Er was geen tijd om terug de cockpit in te schuiven en de kabel te pakken. Dat had misschien twee seconden geduurd, maar dat was al te lang. Eén seconde langer en ik had de kogel gekregen. Ik ben gesprongen en niet goed geland. Maar het was niet anders. Jean-Paul Borderie had begrepen dat hij feitelijk de piloot had moeten zijn van een vuurbom. En dat moest u doen? We zouden het nooit gedaan hebben. Dus dat was mooi niet doorgegaan. Daarom hebben ze in 2001 eigen piloten laten vliegen. Zo wisten ze zeker dat het zou lukken. Voor vliegenierskunst en heldhaftig gedrag.

De piloot die uit de cockpit klom

De terroristische aanslagen met gekaapte vliegtuigen van 11 september 2001 op de Verenigde Staten zijn wereldwijd bekend. Zeven jaar eerder werd er echter al een poging tot een aanslag gedaan met een vliegtuig. In Algerije werd in 1994 een Frans vliegtuig gekaapt met als vermoedelijk doel de Eiffeltoren in Parijs. Zover kwam het alleen niet. Bij een tussenlanding in Marseille bestormden commando’s het vliegtuig. De co-piloot sprong uit de cockpit om de kogels te ontwijken.

Een verijdelde terroristische aanslag

Het ongeluk van Tsjernobyl was het ergste nucleaire ongeval uit de geschiedenis. De uitwerking was vergelijkbaar met de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. We wilden per se weten hoe het er nu, bijna 25 jaar later, uit zou zien in Tsjernobyl. Volgens het enthousiaste meisje van het reisbureau in Kiev was een tripje naar het nog steeds verboden rampgebied volkomen veilig en zelfs zeer aan te bevelen. Het is een heel interessante reis die je zal verbijsteren. Tsjernobyl is een dode stad. Men ontvluchtte de stad in de loop van een week. Wat zeg ik, in de loop van een paar dagen. De natuur is daar de afgelopen jaren ongestoord zijn gang gegaan. Alle huizen zijn verlaten. Iedereen vluchtte voor de catastrofe. Rond de explosie kwamen ongeveer 200 mensen om, maar het aantal mensen dat in de jaren daarna stierf aan de radioactieve besmetting en daaruit voortvloeiende kwalen liep in de vele duizenden. Om zes uur s avonds haalt een oud busje ons op een Kiëv. Het is een uurtje rijden door de dikke avondmist naar Tsjernobyl. Ergens in een bos passeren we een controlepost. Dan begint de verboden zone; een straal van 30 kilometer rond de kerncentrale, 264.000 vierkante kilometer besmet gebied. Nog een laatste tegenligger. Dan wordt het stil. Geen verkeer, ruïnes van lege huizen langs de weg, tot opeens het stadje opdoemt uit het donker. De volgende morgen ligt het stadje er maar verdacht gewoon bij. Ooit woonden er 15.000 mensen. Nu zijn dat er hoogstens 35 honderd. Alleen technisch personeel. Niemand die er niets te zoeken heeft en sowieso niemand onder de 18 jaar. De diensten zijn eenvoudig. 14 dagen op 14 dagen af om de periode dat je blootgesteld bent aan straling zo veel mogelijk te beperken. We gaan een route volgen waar we niet vanaf mogen wijken. Daarbij meten we steeds de straling met dit speciale apparaat. Afwijkingen van de route zijn absoluut niet toegestaan. Ik ben de begeleider van uw groep en u moet al mijn bevelen opvolgen. Vladimir Vladimirovitsj neemt ons mee naar Pripyat, de modelstad voor de arbeiders van de centrale waar ook hij toen woonde. De straling loopt af en toe flink op. Ook al zijn de wegen naar men zegt helemaal schoon. We voelen ons slecht op ons gemak, dat metertje piept en piept. Maar je voelt niks, ruikt niks. Je merkt niks. Neemt de straling toe? Inderdaad. Waarom? Omdat we steeds dichter bij de Centralen komen. We naderen de westkant. Het duurde zestig uur voor het eerste summiere nieuwsbericht op tv kwam. Maar toen nog wist niemand in Pripyat precies wat er aan de hand was. Waar je bang voor moest zijn en waarom. Totdat anderhalve dag na de explosie er plotseling duizend bussen in het stadje verschenen. De vijftigduizend bewoners moesten weg en wel meteen. Ze mochten voor drie dagen spullen meenemen. Waar gaan we heen? Naar de plek waar ik voor de ramp woonde. Ik zal de flat laten zien. Wat mochten jullie meenemen? Geld, kostbaarheden, je paspoort enzo, en de kleren die je aan had. Wat je aan had? Ja. Wat is er met de meubels gebeurd? Waarom is alles weg? Een schande is het. Hier heeft een bontjas gehangen. Iemand heeft 'm weggehaald en verkocht. Ik vind dat misdadig. Misdadig. Natuurlijk. Niet omdat ze 'm gestolen hebben. De eigenaar wist dat ie besmet was en wilde 'm niet meer. Wie hem verkocht wist dat ook, maar verkocht 'm toch. Daar heb ik geen woorden voor. Zoiets doe je toch niet. Alleen gewetenloos tuig doet zoiets. In de flats aan de overkant woonden Ljoedmila en Vasily Ignatengo. Vasily werkte bij de centrale als brandweerman. Ze waren net getrouwd. Ljoedmila was zwanger. Ze waren dolgelukkig met hun huis in Pripyat. Op 26 april 1986, de dag van de ramp, had Vasily dienst. Toen kwam de eerste melding binnen. Is dat alarm bij jullie? Ja. Wat weet je? Een explosie in het hoofdgebouw tussen het derde en het vierde blok. Zitten er mensen? Ja. Er zitten dus mensen? Ja.Vasily en al zijn collega's hadden uren staan blussen zonder enige bescherming. Ze hadden de volle radioactieve laag gekregen. Niemand had ze gewaarschuwd. Intussen verspreidde de radioactieve wolk zich razendsnel over Europa. Vijf dagen na de ramp lieten de autoriteiten de grote 1 mei viering in Kiev gewoon doorgaan als bewijs dat er geen enkele reden was voor paniek. Dag in dag uit herhaalde de televisie dezelfde boodschap: er is niets aan de hand. We hebben alles onder controle. Alle patiënten die nu in ons ziekenhuis liggen, zijn aan de beterende hand. De een is sneller dan de ander, maar ze zullen allemaal terugkeren in de maatschappij. Ook Vasily, de man van Ljoedmila was regelrecht na het blussen naar dat hetzelfde ziekenhuis in Moskou afgevoerd. Ik kan alleen vertellen wat er gebeurd is met mijn man nadat die 5000 röntgen had binnengekregen. Hij had 17 dagen in het ziekenhuis gelegen en hij had in die tijd al zijn haar verloren. Op zijn lichaam had hij vreselijke wonden die open bleven. Zijn huid barstte. Zij hele lichaam zwol op. En overal op zijn lichaam bleven die wonden opengaan. Zijn huid liet los. Alleen op zijn armen niet. Het was afgrijselijk. In één woord afgrijselijk. Wat is er precies met uw kindje gebeurd? U was toch zwanger toen? Dat werd geboren met verschrikkelijke afwijkingen. Het is overleden. Wat het een meisje? Ja. In de maanden na het ongeluk werden er in de streek kinderen en dieren geboren met allerlei afwijkingen. Meer dan een half miljoen mannen en vrouwen werden ingezet om het vuur te doven en de smeulende reactor in een omhulsel van beton te pakken. De zogenaamde sarcofaag. En door de haast waarmee dat moest gebeuren, scheurde dat beton al snel weer aan alle kanten. Zullen hier ooit weer mensen leven? Die hoop koesteren we. Maar snel zal dat niet gebeuren. Wanneer? Over een paar honderd jaar. Minimaal. Men zegt pas over 1500 jaar. We gaan ervan uit dat men manieren vindt om de straling te neutraliseren. Dit hele gebied levert geen enkele bijdrage aan de economie van het land. Het kost de regering alleen maar geld. Het is een financieel zwart gat. De ramp bij Tsjernobyl wordt beschouwd als het begin van de ondergang van de Sovjet-Unie. Het maakte in één klap duidelijk dat het Rijk zijn beste tijd gehad had. Niets werkte meer. Het vertrouwen in de partijleiding daalde tot het nulpunt. Het niet ontplofte deel van de kerncentrale van Tsjernobyl bleef nog lange tijd in bedrijf. Onder zware druk en pas na harde financiële beloften van de Europese Unie besloot de Oekraïne de centrale te sluiten. Dat gebeurde uiteindelijk op 15 december van het jaar 2000.

De ontploffing van Tsjernobyl

In 1986 ontploft een deel van de kerncentrale van het Oekraïnse Tsjernobyl. Een enorme hoeveelheid radioactiviteit komt hiermee vrij. De inwoners van de stad moeten huis en haard verlaten en over heel Europa trekt een radioactieve wolk. De regering van Oekraïne probeert de ramp krampachtig verborgen te houden voor hun eigen bevolking. De ramp zou het einde van de Sovjet-Unie inluiden.

Een radioactieve ramp

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.