Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

VPRO

In de serie In Europa trekt schrijver Geert Mak door het Europa van de 20e eeuw  tot nu. Over de gruweldaden in de wereldoorlogen, censuur in de 21e eeuw, de wonden van de oorlog in Bosnië en terrorisme.

In Europa

Wereldoorlogen

In Europa geschiedenis

Website in Europa

Over de serie In Europa

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

We gaan naar Engeland omdat daar één van de grote Europese veldslagen plaatsvond tussen de werkende klasse en de overheid. Een keiharde strijd tussen Margaret Thatcher met haar immense politiemacht aan de ene kant en vakbondsleider Arthur Scargill en zijn mijnwerkers aan de andere kant. Dit is Groot-Brittannië in 1984. Ik waarschuw de Britten: wat vandaag de mijnwerkers gebeurt, gebeurt u morgen. Tenzij u in opstand komt en zegt: ophouden. We laten ons niet koeioneren. Thatcher zag deze strijd als een oorlog, net zoals die tegen de Falklands. En ze noemde op een goed moment de stakende mijnwerkers zelfs the enemy within, de binnenlandse vijand. Terwijl Thatcher en Scargill geen millimeter aan elkaar toegaven, liep de staking uit de hand en vonden er ware veldslagen plaats. Engeland stond op de rand van een burgeroorlog. Wij hebben ieders steun nodig in deze strijd. Het wezen van onze samenleving is in het geding. Het recht moet zegevieren over de macht van het gepeupel. Thatcher wilde de mijnen zogenaamd efficiënter maken. Maar ze wilde minstens de helft van de mijnen sluiten. Vooral omdat de mijnwerkersbonden zo machtig waren. Zo'n negentig procent van de Britse energie werd opgewekt uit steenkool. En de mijnwerkers stonden volledig onder controle van de vakbond. Ze kon haar ideaal alleen bewerkstelligen..het ideaal van de vrije markt dat de Amerikaanse neocons voorstonden als ze de macht van de bonden brak. En dat kon alleen via de mijnwerkers. In 1984 waren er in heel Engeland meer dan 175 duizend mannen die hun geld verdienden in de mijnen. Gevaarlijk werk, maar het verdiende over het algemeen goed en meestal was het een baan voor het leven. De mijnwerkers hebben hier heel lang de beroepsbevolking gedomineerd. Deze mijn was al actief in 1926. Mijn vader en mijn opa deden allebei mee aan de staking van 1926, in het noorden. Ironisch genoeg werd de staking van 1984 vaak op dezelfde plaatsen uitgevochten door de zoons en kleinzoons van de mijnwerkers die daar in 1926 staakten. Het hele land zonder stroom. Dat was dus de bedoeling. Wwant zonder kolen geen elektriciteit. Dan zou Thatcher wel door de knieën gaan. Maar was de Iron Lady daar dan niet op voorbereid? Zegt ze dit niet aankomen? Tegenover het House of Parlement ontmoeten we Lord Bernard Ingham, voormalig perssecretaris van premier Thatcher. Mrs Thatcher kwam naar het ministerie van energie met maar één vraag: hoe pak ik Arthur Scargill aan? Ze wisten het niet. Zij zei: 'bereid je voor op problemen', want die verwachtte ze. Twee jaar later, in 1981 waren er tot haar verbazing en wanhoop geen voorbereidingen getroffen voor de eerste uitdaging van Arthur Scargill. Hij wou meer geld voor de mijnwerkers en zonder voorbereiding kon ze niet winnen. Dus sloot ze een compromis. Ze kocht het af, als het ware. Na de afgang in 1981 was Thatcher dus vastbesloten om het niet meer zo ver te laten komen. En ze verordonneerde dat er direct naast de kolencentrales voldoende kolen moesten liggen om het ten minste een jaar uit te kunnen zingen. Scargill voelde echter aan zijn water, dat hiermee zijn belangrijkste wapen uit handen werd genomen. Eén dag voor de staking had Scargill een gigantisch probleem: een gedeelte van zijn achterban liet hem in de steek en bleef aan het werk. En die verdeeldheid speelde Thatcher in de kaart, aldus Scargill. Arthur Scargill begon zijn staking in april. Hij verdeelde zijn bons door niet te laten stemmen. Hij had dus geen democratische steun. Kunt u zich een slechtere generaal voorstellen? Op het foute moment beginnen en interne verdeeldheid zaaien voor je begint: idioot. Thatcher steunde de werkwilligen met een enorme overmacht aan politie. Op de derde dag van de staking viel er in Nottinghamshire een dode bij ongeregeldheden tussen de mijnwerkers. Scargill riep zijn troepen terug. We stonden tegenover de helft van een 18.000 man grote politiemacht. Voor het eerst bij een arbeidsconflict in ons land, vielen ze ons aan met schilden en knuppels. Echt in de gevechtskledij, heel goed beschermd. Ze sloegen mensen bewusteloos. De eerste twee die omkwamen, waren postende stakers. Twee mijnwerkers kwamen om. Dus het ging hard tegen hard. Vrij veel mijnwerkers zeiden dat de politie ze had uitgelokt. Ik denk niet dat je dat ooit nog precies kunt achterhalen. Maar het ging er hard aan toe. Veel mensen maakten zich grote zorgen dat we in Groot-Brittannië een dergelijke confrontatie meemaakten. Bijna een echte veldslag op de velden van Yorkshire met politie te paard. Dat was geen prettig gezicht.De sfeer werd grimmiger en die zomer kwam het tot een aantal grote confrontaties tussen de politie en stakers. In heel Engeland werd met de staking bijna driekwart van de 190 mijnen stilgelegd. De zogenaamde flying pickets voerde overal in het land actie, maar na enkele maanden ging bij sommige gesloten mijnen een aantal stakers weer aan het werk. En dat zette kwaad bloed. Skabsels werden deze stakingsbrekers genoemd. Scabs, onderkruipsels. Het ging om politiek en klassenstrijd. Thatcher ging het gevecht aan en wilde de mijnwerkersvakbond vernietigen om de macht van de vakbonden te breken. Om de werkloosheid te laten stijgen en de lonen te laten dalen. En ook om de plannen van het socialisme te vernietigen. Zij was de Iron Lady, die alles wat socialistisch was haatte. Ze heeft ooit in een speech gezegd dat 'de samenleving niet bestond'. Ze had geen idee wat dat betekende. Dus het socialisme was haar helemaal vreemd. Ik heb nog steeds veel sympathie voor gewone werkende mensen. Ze worden door veel mensen belazerd. Maar het waren de vakbonden die deze mensen belazerden. En vakbondsacties hadden natuurlijk gevolgen. Ze gebruikten het Britse publiek als pionnen in hun spel. Dat is niet mijn idee van wat toen als socialisme werd verkocht. Barbaarse toestanden. De staking werd een langslepende kwestie waarbij het voor de stakende mijnwerkers armoe troef was. Veel gezinnen werden afhankelijk van voedseldistributie. De enige mogelijkheid om een warme maaltijd te krijgen was vaak alleen de gaarkeuken. Er was uiteindelijk maar een handvol mannen in Hadfield, dat tijdens de staking weer aan het werk ging. Maar van hen zijn er maar weinig na de staking in Hetfield gebleven We hebben 12 maanden gestaakt om een bedrijfstak en een gemeenschap te redden. En voor de komende generaties. De mensen die gingen werken en de staking braken, verwierpen vriendschappen, onze gemeenschap, werden buitenstaanders. We vergeven ze niet. Mijnwerkers steunen op elkaar. Je kunt in de mijn niet constant om je heen kijken om je maat te vinden. Je moet zonder te kijken, weten dat hij er is, dat iemand over je waakt. Als je steeds moet omkijken, doe je het verkeerde werk. Mijnwerkers zijn enorm loyaal. Wie die loyaliteit zomaar laat vallen, wordt nooit vergeven. Uiteindelijk moesten de medewerkers zich gewonnen geven. Na een jaar staken gingen ze zonder iets bereikt te hebben weer aan het werk. In de jaren daarna werden de meeste Engelse mijnen successievelijk gesloten. Hatfield Colliery ging in 1993 dicht. De dorpen rond de mijn zijn de klap van de verloren staking nooit echt te boven gekomen.

De staking van de Britse mijnwerkers

In 1984 wil de minister-president van Groot-Brittannië, 'Iron lady' Margaret Thatcher, een einde maken aan de macht van de vakbonden. Dit loopt uit tot een bloedige strijd met het mijnwerkersgilde. In totaal hebben de mijnwerkers een jaar lang gestaakt, zonder resultaat. In de jaren daarna worden talloze mijnen gesloten.

Macht van de vakbonden in het Verenigd Koninkrijk

Een deel van Joegoslavië; Kroatië had in de oorlog de kant van Hitler gekozen. Dat zou de Kroaten duur te staan komen. Aan het eind van de oorlog namen hun tegenstanders massaal wraak. In de omgeving van Bleiburg werden 45.000 vluchtende Kroatische fascisten opgepakt en in koelen bloede vermoord. Die slachtpartij wordt hier elk jaar op 17 mei herdacht. Sinds het begin van de staat Joegoslavië, in 1918 speelden de Serviërs vanuit Belgrado de baas. Dat zette kwaad bloed bij de Kroaten en in de Tweede Wereldoorlog zagen die hun kans schoon. Onder leiding van de fascist Ante Pavelić kozen de Kroaten de kant van Hitler. Enthousiast trokken de ustaša's, de Kroatische fascisten, samen met de Duitsers op tegen de door hen zo gehate Serviërs. Zo ook de vader van Marco Lesar. Pavelic vervolgde Joden, stond aan de kant van Hitler. Dat is niet in orde. Maar ze volgden onze staatsleiders. Al was niet iedereen het ermee eens. We hoopten met Hitlers steun onafhankelijk te worden. Maar veel van de Serviërs woonden al honderden jaren op Kroatisch grondgebied. Dus kwamen dorpen die al jarenlang vredig samenwoonden, ineens tegenover elkaar te staan. Zo leeft de Kroaat Marko Lesar in Banski Kovacevac en zijn Servische buren wonen in Prkos Lasinjski. Milan Rokniç was twaalf jaar toen de Kroatische ustaša's zijn Servische dorp binnenvielen. Mijn broer, mijn zusje en ik besloten te vluchten. Mijn moeder en mijn grootmoeder bleven hier. Mijn zusje kwam ons achterna daar bij die struiken. Mijn broer keek om en stuurde ons terug. Hij zei: vrouwen en kinderen doen ze niks. Jullie hoeven niet te vluchten. Ik liet me niet terugsturen en ik ging mijn broer achterna. Maar vrouwen en kinderen bleken helemaal niet veilig. Alle oude spelregels van de oorlog werden bij de actie in het dorp met voeten getreden. De ustaša's hadden maar één doel: een eigen zuivere Kroatische staat creëren. En daarin was geen plaats voor Serviërs. Ook niet voor vrouwen en kinderen. Wanneer ontdekte u wat uw familie was overkomen? Na drie of vier dagen hoorden we dat ze in het Ereza-bos waren vermoord. Ze waren met iets stomps op hun achtergrond geslagen, bleek toen we ze opgroeven. Hun hoofden waren verbrijzeld. Ik kan het niet onder woorden brengen...wat ik toen voelde. Die pijn. Het blijft moeilijk. Het is duidelijk. Nu, bijna zeventig jaar later, kan Milan er eigenlijk nog niet over praten. Het is maar één van de vele gruwelverhalen die je hier in de dorpen kunt verzamelen. Iedereen boven de 65 draagt zijn eigen oorlogslittekens met zich mee. Alleen al in 1941 werden er honderdduizenden Joegoslaven door de Kroatische ustaša omgebracht. De nazi's vonden de slachtpartijen van de ustaša's in de dorpen maar niks. Te veel getuigen, te veel rommel. Er waren betere manieren om je vijand te doden. Schoner en efficiënter. Concentratiekampen. Het grootste was in Jasenovac, langs de rivier de Sava, waar de kampbewakers wedstrijden hielden. Wie de meeste gevangenen kon ombrengen in de kortste tijd. De Kroatische ustaša's zouden de geschiedenis ingaan als misschien wel de wreedste fascisten van heel Europa. Het belangrijkste verzet tegen hen kwam van de kant van de communistische partizanen onder leiding van de latere leider van Joegoslavië, de communist Tito. Hier in Durvar lag Tito's geheime hoofdkwartier, goed verstopt in een grot in de bergen. Rade Tadzjieks, die toen op zijn twintigste als partizaan met titel meevocht, neemt ons er mee naartoe. Tito's partizanen waren voor de Duitsers een geduchte tegenstander. Toen die er lucht van kregen dat Tito zich in de grot in Durvar ophield, begonnen ze een grote luchtaanval in een poging hem te pakken te krijgen. Zo kan ik me met trots herinneren dat de luchtaanval werd ingezet met het doel Tito levend te pakken en de andere leiders om hem heen uit te schakelen. De Duitsers wisten Tito niet te vangen. Sterker nog, ze werden verpletterend verslagen. De herinneringen zijn romantisch en ongetwijfeld gekleurd. Maar feit is dat de overwinning bij Durvar een keerpunt werd in de strijd tegen de Duitsers. Een overwinning die hier elk jaar gevierd wordt. Na de overwinning kwam het land er waar die partizanen zo eensgezind voor hadden gevochten. Tito's Joegoslavië, waar iedere zinspeling op je Servische of Kroatische komaf verboden was, waar elke vorm van nationalisme de kop werd ingedrukt. Want als het aan Tito lag bestonden er voortaan alleen nog maar Joegoslaven. Voor dat verenigd Joegoslavië. hebben de veteranen die hier in Durvar rondlopen gevochten. Maar in datzelfde Joegoslavië werd gezwegen over die massamoord in Blieburg, waar Tito's partizanen na de oorlog die 45.000 Kroatische ustaša's vermoordden. Heeft u van Bleiburg gehoord? Nee. Heeft u wel gehoord wat daar gebeurd is? Uit het nieuws. Tito's Joegoslavië mocht dan met een verzwegen bloedbad begonnen zijn. Het zou wel meer dan 40 jaren van vrede opleveren, tot aan Tito's dood in 1980. Toen viel het land uiteen en brak de laatste oorlog uit. En ineens bleek alle pijn uit het verleden nog springlevend. De moordpartijen van die laatste oorlog waren een spiegel van de moordpartijen uit 1941. Alleen hadden in de beide dorpen nu slachtoffers en daders van rol gewisseld. Kan pijn verjaren? Kun je mensen dwingen de gruwelen die ze hebben meegemaakt te begraven? Onder Tito leek dat meer dan veertig jaar lang te lukken. Maar onderhuids bleef de herinnering smeulen en toen de laatste oorlog in 1991 uitbrak, bleek het wederom een voedingsbodem te zijn voor weer nieuwe gruweldaden. Gruweldaden die opnieuw zeer moeilijk te vergeven zullen zijn. Beste kameraden, vrienden en in het bijzonder alle jongeren hier. Zoals onze geschiedenis heeft geleerd moeten we de nieuwe generaties niet opvoeden in wraak. En evenmin in de geest van wat men vroeger noemde: oog om oog, tand om tand. We moeten de jeugd nu vertellen: dat het weerwolven waren die ons hebben meegesleurd in al die oorlogen. Te beginnen met de Eerste Wereldoorlog, de Tweede Wereldoorlog en nu de laatste oorlog. Het waren mensen zonder verstand. Mensen voor wie een mensenleven niet telde. Mensen die niet gaven om het welzijn van het volk. Mensen die niet gaven om de vrede.

Slachtpartijen in voormalig Joegoslavië

In de Tweede Wereldoorlog kiest Kroatië de kant van Hitler-Duitsland. De ustaša's, de Kroatische fascisten, trekken samen met de Duitsers op tegen de Serviërs en plegen gruwelijke oorlogsmisdaden in concentratiekampen. Na de oorlog nemen de Serven onder leiding van Josip Tito wraak en worden er duizenden ustaša’s vermoord. 40 jaar is er vrede in Joegoslavië, totdat er na de dood van Tito in 1980 weer een reeks oorlogen uitbreken die een einde maken aan Joegoslavië als één land.

Oorlogen tussen Joegoslavische volkeren

Dit is de mooiste bevrijdingsfoto die ik ken. De Amerikaanse fotografe Lee Miller liet zichzelf fotograferen in de badkuip van Adolf Hitler in München. In zijn privé appartement. Ze heeft haar soldatenkistjes keurig voor het bad gezet. De oorlog was voorbij, klaar, afgelopen. En zo zag het er buiten uit. Duitsland toen de oorlog voorbij was. Totaal kapotgebombardeerd door de geallieerden. Wat moesten de overwinnaars met die Duitsers? Moesten ze gestraft worden? Massaal gestraft. Moest je het onbeschrijflijke leed dat Hitler had aangericht verhalen op hen? Die vraag was natuurlijk niet nieuw. Die speelde al tijdens de oorlog. Kon je een smerige oorlog met smerige tegenstanders winnen zonder zelf ook smerige middelen te gebruiken? En moest je daarbij onderscheid maken tussen de nazi-leiding en het gewone Duitse volk? Voor Churchill speelde die vraag niet. Hij reageerde enthousiast toen één van de Engelse bevelhebbers, generaal Arthur Harris, voorstelde de Duitse steden net zo lang kapot te bombarderen tot de Duitsers op hun knieën om genade zouden smeken. Veel mensen zeggen dat je met bombarderen geen oorlog kunt winnen. Mijn antwoord luidt: dat is nog nooit geprobeerd. We zullen zien. Harris kreeg de bijnaam Bomber Harris en zijn methode heette Moral Bombing. Het doel was het Duitse moreel te breken, zodat het volk zich tegen Hitler zou keren. Dat zou alleen werken als de Amerikanen mee zouden doen en er zo veel mogelijk burgerslachtoffers zouden vallen. Kortom, een smerig wapen tegen de smerige vijand. Ze ontwikkelden voor Dresden en andere Duitse steden tot maart, april 1945 een vliegmethode die 'de waaier' heette, de fan. Deze methode was erop gericht om de grond te verzadigen met brand- en springbommen. Saturation bombing. Een relatief klein stadsgebied, de fire raiser, moest volledig verzadigd worden met brand- en springbommen. Dat moest vanaf een hoogte van drie kilometer gebeuren, 's nachts. Je ziet beneden niets, er is misschien een wolkendek.Het idee van Moral bombing kwam niet van Bomber Harris zelf. Hij had het deels afgekeken van de Duitsers. Die hadden het eerder toegepast bij hun bombardementen op de Engelse stad Coventry en ook in Warschau, Rotterdam en Stalingrad. De kunst voor de Engelsen en de Amerikanen was de te bombarderen steden zo efficiënt mogelijk te veranderen in een brandende hel. Op weg naar de bunker moet je rennen voor je leven. Je hebt een kind op je arm. Je moet je oude vader meeslepen. Hij heeft een gebrekkig been. Je lijdt aan astma en je hebt nog tien minuten als de sirene afgaat die zegt: over een kwartier komt er een luchtaanval. Je ligt in bed. Je hebt een kwartier de tijd. Je moet je aankleden, je huis uit en een halve kilometer of een kilometer voor je leven rennen met alles wat je hebt. Je kinderen, je familie. Voor de bunker staat een enorme massa mensen. Iedereen wil naar binnen. Als de eerste bommen vallen, gaat de bunker dicht. Wat doen de mensen voor de bunker? Ze worden wolven. Ze slaan en trappen elkaar dood. Die reddende deur.. een bunker heeft kleine deuren. Het is technisch nodig om de ingangen klein te houden. Zie proberen zich naar binnen te persen, die duizenden mensen door die bunkerdeuren. Na het bombardement gaan de deuren moeilijk open omdat er zoveel lijken voor liggen. Mensen die vertrapt zijn of die kwamen toen de deuren al dicht waren. Dat is een oorlog op zich, de oorlog voor je leven. Het leven van jou en je kind. Hoe red je dat? Als hij zo vertelt over de kunst van de totale vernietiging, betrappen we onszelf erop dat we Friedrichs lippen hangen. Toch kreeg hij in eigen land, juist omdat hij het zo beeldend weet te omschrijven, nogal wat kritiek. Want natuurlijk hebben de Duitse burgers geleden onder de bombardementen, maar niemand wil de indruk wekken dat dat leed ook maar enigszins vergelijkbaar is met al het leed dat de Duitsers zelf veroorzaakt hebben. Al in 1944 schreef in Engeland de bekende auteur Fera Britten een vlammend protest. Ze vergeleek de bombardementen met de ergste martelingen uit de middeleeuwen. Maar het hielp niets. Churchill en Eisenhower zetten door. Wie barmhartig is in een oorlog moet wreed zijn. Dat zei Clausewitz al. Als een generaal geen bloed kan vergieten, duurt een oorlog eeuwig. Oorlog moet kort en erg zijn. Het stomme is alleen: de oorlog werd steeds erger, maar niet korter. Harris heeft zijn leven lang geloofd dat de mislukking van zijn bombardementen in Duitsland, want hij had zijn doel om de Duitsers op de knieën te krijgen, niet bereikt kwam doordat het niet erg genoeg was geweest. Ze hadden een aantal atoombommen moeten gooien op Duitse steden. En dan was het wel gebeurd. Hij was te barmhartig geweest voor de Duitsers. Ze hadden te veel kazernes, stations en wapenfabrieken proberen te bombarderen. Maar de hel was niet totaal genoeg geweest. Misschien hadden we minder moeite gehad met de methode van Harris als het gewerkt had. Als de bevolking van de steden zich inderdaad tegen Hitler had gekeerd. Maar dat gebeurde niet. In de steden kwam slechts anderhalf procent van de Duitse bevolking door de bommen om het leven. 98 en een half procent overleefde de hel. Voor die overlevers was de rekensom simpel. Je had meer kans op de bombardementen te overleven dan je had als je het zou wagen je te verzetten tegen de nazi's. Als je dat al zou willen. Om de smerige vijand te verslaan was dus voortaan alles geoorloofd. Het bombardement op Dresden werd later door velen een oorlogsmisdaad genoemd. Duitse generaals gebruikten dat weer voor de rechter in Neurenberg. Wat was het verschil tussen wat zij deden? Het doden van één op de vijf burgers in een dorp in Polen om het verzet te breken? En wat de Engelsen en Amerikanen deden toen ze onschuldige burgers in Dresden bombardeerden? Wanneer ben je geen rechtvaardige strijder meer? Als je één miljoen slechte burgers hebt gedood? Als je drie miljoen slechte burgers hebt gedood? Als je zes miljoen slechte burgers hebt gedood? In de Koude Oorlog zouden 60 miljoen Russische burgers worden vernietigd. Volgens een oorlogssimulatie in het Pentagon uit 1953 zou heel Rusland binnen twee uur in een rokende puinhoop veranderen met 50 miljoen doden. Allemaal slechte Russen. 60 miljoen slechteriken. Bij hoeveel miljoen slechte slachtoffers ben je geen ridder van de rechtvaardigheid meer? Dat moeten die ridders zich toch afvragen? Als niemand er meer is en ik als enige rechtvaardige ben overgebleven, dan ben ik God.

Wraak op de Duitsers

In 1944, aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, besluiten de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk om Duitse steden systematisch te bombarderen. Hiermee willen ze een einde maken aan de oorlog. Deze bombardementen kosten honderdduizenden Duitsers het leven. Vooral de stad Dresden wordt zwaar getroffen.

Bombardementen op Duitsland

De bevrijding van Europa is nauwgezet gefilmd in kleur. Oorspronkelijk wilden de Amerikanen er een lange documentaire van maken. Het is uniek materiaal van nog naast smeulende Duitse dorpen en totaal tot puin geschoten steden, in beeld gebracht als een schilderij. Bij het filmmateriaal zitten ook beelden van Buchenwald van de bevrijding van dit concentratiekamp. Oorspronkelijk werd Buchenwald ingericht als werkkamp, maar uiteindelijk werden er 56.000 mensen vermoord. Ze kwamen om door ondervoeding en ziekte, maar ook werden er duizenden geëxecuteerd en doodgemarteld. Wat wist men? Wat wisten de omwonenden, de leveranciers, de treinmachinisten, de ambtenaren, de burgers en wat konden ze weten? Wat wilden ze weten? In Buchenwald was men in 1940 na een uitbraak van tyfus begonnen met de bouw van een crematorium. Toen de ziekte zich verspreidde naar de omliggende dorpen, besloot men om de lijken te verbranden. Zo onschuldig begon het. Dit was de lijkkamer. En dit was de lift. Wat voor lift? Om de lijken naar boven te brengen en in de ovens te gooien om ze te verbranden. Die eerst hier in de kelder... Precies. Er is een brief bewaard gebleven over de levering van een nieuw model oven voor Auschwitz. De tekst luidt: 4 november 1941. Aan de bouwafdeling van de Waffen-SS en de politie in Auschwitz. Wij danken u hartelijk voor de opdracht voor het bouwen van vijf verassingsovens en drie afzuiginstalaties. Wij tekenen hierbij aan dat de verrassingskamers in de ovens omvangrijker zullen zijn. Hiermee hopen wij een grotere capaciteit te bereiken. Om dezelfde reden hebben wij in plaats van twee afzuiginstallaties er drie gemaakt in verband met de ingevroren lijken die bij verrassing meer verhitting nodig hebben. Wij verzekeren u een goedwerkende oven te bouwen en we houden ons aanbevolen. Heil Hitler. Het is deze zakelijke overeenkomst die maar in mijn hoofd blijft rondspoken. De concentratiekampen zijn immers door gewone ambtenaren en bedrijven bedacht, gebouwd en onderhouden. De firma Topf und Sohne bijvoorbeeld, die de meeste ovens en onderdelen voor de gaskamers leverde, was een grote fabriek in Erfurt, onder aan de berg van Buchenwald. Er werkt nu niemand meer, behalve aan de Annegret Schüle. Ze is historica en ze heeft onderzoek gedaan naar de ovenbouwers van de vernietigingskampen. Ze werden ontworpen door ingenieurs en op locatie bij de klant opgebouwd door ingenieurs en monteurs van het bedrijf. Bij de concentratiekampen ging het ook zo. Ingenieurs bezochten de concentratie- en vernietigingskampen. Ze gaven leiding aan de bouw van de ovens en voerden proefverbrandingen en proefvergassingen uit. De concentratiekampen zijn fabrieken, fabrieken van de dood. De miljoenen doden konden onmogelijk begraven worden. Verbranden dan maar. Omdat het om zoveel doden ging, moesten de ovens op volle toeren kunnen draaien. De SS was hiervoor afhankelijk van technische mensen, ingenieurs die het als een uitdaging zagen om werktuigen te ontwerpen die het probleem zouden helpen oplossen. De vader van Oedel Braun was indertijd bedrijfsleider bij Topf und Sohne. Hij was verantwoordelijk voor de productie en de uitvoering van de projecten. Er werd nooit over politiek gepraat? Helemaal niet, dat kan ik u verzekeren. Nooit zei iemand: vreselijk wat daar in Buchenwald gebeurt? Vast wel. Ze kunnen er best over gesproken hebben. Maar u als kind? Nee. Hoe werd er over de afdeling ovenbovenbouw voor concentratiekampen gesproken bij Topf und Sohne? Werd er openlijk over gekletst tijdens de koffiepauze in de kantine, onder de lassers en de monteurs? Wat wist men? Wat wisten de andere medewerkers van de fabriek? Wat wisten ze daarbuiten? In Erfurt en in Weimar? Mijn vader moet ervan geweten hebben. Maar is weten genoeg om van iemand een crimineel te maken? Zo voel ik het niet. Ik kan het niet beoordelen, maar het gaat me te ver. Wanneer ben je wel een crimineel en wanneer niet? Het vreselijke hieraan is, dat het om een massamoord ging, een zeer zwaar vergrijp. Maar hij handelde net zoals altijd. Maar het is toch heel wat anders of je een deftige verbrandingsoven in een crematorium bouwt, waarin een lichaam niet door de vlammen mogen worden beroerd, maar door hete lucht worden verast, zoals de wet wil. Of dat je voor de rijen ovens in Auschwitz staat waar lijken tegelijk en onvolledig verbranden en grove as en grote botresten achterblijven? Waar hij de gevangenen zag, en samen met de SS de tijd opnam om te meten hoe lang een verbranding duurt. Wat was de reden voor de gebroeders Topf om zaken te doen met de SS? Waarom hebben ze geen nee gezegd tegen het verzoek om ovens te bouwen voor de concentratiekampen van nazi-Duitsland? Werd het bedrijf gedwongen of waren ze gewoon te bang om nee te zeggen? Dat was het argument van Ernst-Wolfgang Topf. Ze waren gedwongen. Anders waren ze zelf in dat kamp terechtgekomen. Alle bronnen van vóór 1945 tonen aan dat het geen dwang was. Ze ruzieden zelfs met de SS over wie voor de kapotte schoorstenen had betaald. Er was zelfs een periode in februari 1943 waarin ze zeiden: we kunnen nu geen ovens bouwen omdat we druk zijn met legeropdrachten. Er was geen sprake van dwang, het was niet uit politieke overtuiging. Het waren geen nazi's? Nee, ze waren lid van de partij, maar vooral uit opportunisme om het bedrijf te kunnen behouden. En het waren geen antisemieten. We weten van minstens twee halve joden in het bedrijf die hier hebben gewerkt en die nog de bedrijfsleiding ook na 1945 nog dankbaar waren voor de bescherming die ze hier kregen. De gebroeders Topf, de directeuren van de fabriek, waren dus geen fanatieke naties. Het waren evenmin antisemieten. Het waren gewone zakenmensen, enthousiast over hun werk. Trots op hun product. April 1945. De geallieerde tanks rollen de berg op naar Buchenwald. In de hoek van die kamer daar, zat mijn vader in een fauteuil. Er stond een stand lamp naast. Hij las de krant. Ze loopt naar hem toe en zegt: Dick, door Amerika was hij zichzelf Dick gaan noemen, wil je er niet eens een paar dagen tussenuit? Ik heb zo'n raar gevoel. Hij zei tegen haar: jij ouwe Noord-Duitse zwartkijker. Wat klets je nou? Ik heb niemand wat gedaan. Ik zat niet bij de partij en ik ga niet weg. Als Oedel Braun een paar dagen later thuiskomt, is zijn vader plotseling opgepakt. Hij wordt veroordeeld tot 25 jaar werkkamp in Siberië, maar komt uiteindelijk na tien jaar weer thuis. Directeur en Stopf vluchtte naar wat later West-Duitsland zou worden. Zijn broer pleegde vlak na de komst van de Amerikanen zelfmoord. De fabriek Topf und Sohne bleef ook na de bevrijding in bedrijf. In het communistische Oost-Duitsland, de DDR, werd het een zogenaamde 'volks eigener betrieb', een bedrijf van het volk. Al werden er geen Crematorium-ovens meer gebouwd. Pas in 1996 ging de firma failliet. Het fabriekscomplex ligt er sindsdien vervallen bij. De kans is groot dat het wordt opgeruimd. Uit-gegumd als een slechte tekening.

De ovens van Buchenwald

In 1940, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, werd in het Duitse concentratiekamp Buchenwald een eerste crematorium gebouwd. De firma Topf und Söhne kreeg de opdracht voor de bouw van de ovens. Dat deden ze later ook voor andere kampen. Alleen al in het kamp Buchenwald werden ruim 56 duizend mensen vermoord en verbrand door de SS. De gebroeders Topf waren geen lid van de Nazi-partij. Zij deden gewoon hun werk, of waren zij net zo schuldig?

De bouw van verbrandingsovens voor vernietigingskampen

Spanje had het ongeluk in een burgeroorlog te raken op het moment dat overal in Europa de spanningen tussen links en rechts tot een kookpunt waren gekomen. De burgeroorlog werd de eerste grote confrontatie tussen de nieuwe Europese ideologieën, en dan met name tussen het fascisme en het socialisme. Het kost de Spanjaarden vandaag de dag nog steeds moeite om over die broedertwist te spreken. En men zwijgt liever dood. U kent de bijbelse uitdrukking: wie omkijkt, verandert in een zoutpilaar. En dat geldt soms ook als het jezelf aangaat. Niet in historisch opzicht, maar op het persoonlijke vlak. Ik ben familie van een slachtoffer van geweld maar ik hoef niet te weten wie de schuldigen zijn. Wat heb ik daaraan? Wat win ik daarbij? Het was oorlog. Er heerste barbarij. De jaren '30 in Europa waren gewelddadig. Ik vind het belangrijk dat de slachtoffers die onrecht is aangedaan, erkenning krijgen. Maar ik wil niet in een neerwaartse spiraal terechtkomen. Zo is het mogelijk dat zeventig jaar na de burgeroorlog er nog steeds onzichtbare scheidslijnen door elk, dorp door elke stad in Spanje lopen. Iedereen weet wie bloed aan de handen heeft, maar niemand praat erover. De meeste boeren en arbeiders leefden voor het uitbreken van de burgeroorlog in pure armoede. De macht en rijkdommen van het land waren in handen van grootgrondbezitters en industriëlen. Het leger en de kerk. Onder invloed van socialisme, anarchisme en andere geïmporteerde ideologieën, namen de spanningen hand over hand toe. De republiek, uitgeroepen in 1931, beloofde een einde te maken aan de sociale ongelijkheid van het land. Conservatief Spanje zette de hakken in het zand. Voor de onderklasse ging de hervormingen juist niet snel genoeg. Er volgden jaren vol politieke onrust en geweld. Ook vertegenwoordigers van de kerk. Volgens links 'onderdrukkers van het volk' waren hun leven niet zeker. In 1936 zijn er de laatste vrije verkiezingen. Tot schrik van de nationalisten willen de linkse partijen verenigd in het Volksfront. Een groep generaals, waaronder de latere dictator Francisco Franco, moet op 18 juli 1936 een greep naar de macht. Die coup slaagt slechts gedeeltelijk. Grote delen van het land blijven onder bewind van de wettige linkse regering. De burgeroorlog zal van een ongekende wreedheid zijn en zal drie jaar lang de Spaanse aarde rood doen kleuren. De slachtoffers van de oorlog zijn niet allemaal gelijk. De doden aan nationalistische zijde worden al sinds het einde van de oorlog in 1939 geëerd. De nazaten van de Republikeinse slachtoffers weten tot op de dag van vandaag zelfs niet eens wat er precies met hen gebeurd is. We gaan op pad met Emilio Silva, televisiejournalist, maar vooral de man die in zijn eentje een burgerbeweging in gang heeft gezet die de lichamen van dit soort vermisten opspoort. Emilio heeft ons meegenomen naar de voormalige frontlijn bij Madrid, waar de wettige linkse regering zetelde en waar loyale troepen zich verbeten verzetten tegen de dreigende dodelijke omsingeling door opstandelingen-leger van Franco. Vanuit Sevilla klinken de beruchte radioboodschappen van generaal Queipo de Llano, die geen enkele twijfel laat bestaan over het lot van iedereen die de rechtse staatsgreep van Franco niet ondersteunt. Voor ieder slachtoffer van rechts zullen er tien levens geëist worden aan de linkerzijde. Ze hebben twee broers van mijn moeder vermoord. En nog een vrouw. Er zijn die dag meer dan 30 mensen gefusilleerd. De meesten liggen hier in het massagraf. Weggemoffeld. Een van mijn ooms is hier net buiten de muur begraven, want hij wilde niet biechten. En de ander heeft wel gebiecht zodat hij bij zijn moeder kon liggen. Ik kan ze niet vergeten. Ik weet dat het allemaal achter ons ligt, maar die herinnering blijft me achtervolgen. Vanwege het verdriet en het onrecht. Je mocht niet eens de straat op. Als je hun muziek hoorde, moest je met je arm omhoog gaan staan. Als je Cara al Sol hoorde, en je bracht de groet niet, dan dwongen ze je. Emilio stuurt ons terug naar het zuiden. Van het schuldige landschap rond Madrid, naar dat rond Malaga. In het buitenwijk, op de begraafplaats San Rafael is sinds 2006 een team archeologen bezig met het opgraven van duizenden doden zonder naam. Slachtoffers van Franco. Hier zouden volgens de meest recente naspeuringen 4200 gefusilleerden liggen, waarvan er nu 1142 zijn opgegraven. Het lijkt wat vreemd dat deze opgravingen nu pas plaatshebben. Franco is immers al meer dan dertig jaar dood. Maar Emilio vertelde dat er al eerder in het verleden werd gegraven, in 1979. Na de eerste gemeenteverkiezingen na Franco, waarbij de voorheen clandestiene linkse partijen een klinkende overwinning haalden. Ik heb hier een boek. Toen de langverwachten politieke verandering er toch was gekomen, waren er nabestaanden die... Ik heb hier een foto. Dit zijn nabestaanden bij twee kisten met stoffelijke resten. Ze gingen op zoek naar slachtoffers. Dat gebeurde steeds vaker, zoals 20 jaar later door ons. Maar daar kwam plotsklaps een eind aan op 23 februari 1981, toen luitenant-kolonel Tejero met zijn pistool het parlement binnenviel en 'mond dicht, allemaal' riep. Dat deed velen onmiddellijk terugdenken aan de Franco-periode. Uit vrees voor een nieuwe dictatuur deden ze er het zwijgen toe. Mond dicht, allemaal. Iedereen liggen! De mislukte coup was destijds overal op de televisie te zien. Het leek toen vooral een schertsvertoning, een wanhoopspoging van een paar gefrustreerde militairen. Wie had kunnen denken dat het effect ervan zo groot zou zijn dat Spanje nog dertig jaar verstijft zou blijven van de schrik. Of het met opzet zo gelaten is of niet, maar de kogelgaten zitten er nog steeds. Dit was een boodschap aan de mensen hier die politieke verandering wilden. Het was de tijd van demonstraties bij de huizen van Franco's pistoleros. Er waren plannen voor een comité om de misdaden van het franquisme te berechten. Toch heerste ten tijde van de couppoging nog heel veel latente angst. Je zou denken dat er een generatie opstaat die over de verschillen tussen rechts en links, wat voorheen nationalisten en republikeinen waren, kan heen stappen en de wandaden van hun ouders en grootouders onder ogen wil zien. Zoals bijvoorbeeld in Duitsland is gebeurd. Het is inmiddels te laat voor een Neurenberg-proces of een waarheidscommissie. Het wachten is op een generatie voor wie het eindelijk lang genoeg geleden is. Die eenvoudig de waarheid wil weten. Niets anders.

De Spaanse burgeroorlog

In het Interbellum, de periode tussen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog, woedt in Spanje een hevige burgeroorlog. De oorlog vormt een scheidslijn tussen het politieke rechts en links. In 1936 komt generaal Francisco Franco aan de macht en wordt Spanje een dictatuur. De oorlog eist veel doden en nog steeds wordt er niet gesproken over wat er precies met hen gebeurd is.

Spanje onder generaal Franco

Aan het begin van 1915 was er 40.000 kilometer loopgraven gegraven, dwars door Noord-Frankrijk tot aan de grens met Zwitserland. 40.000 kilometer. De omtrek van de aarde. Vanuit die loopgraven zouden beide legers elkaar bijna vier jaar lang bestoken. Dag in dag uit, 24 uur per dag. In Engeland, Duitsland en Frankrijk draaide de oorlogsindustrie aan het thuisfront intussen op volle toeren. Per trein, auto, paard en wagen en soms gewoon op de rug van de soldaten werden dag in dag uit duizenden projectielen aangevoerd. Iemand rekende eens uit dat bij de Slag om Passendale, vlakbij Ieper, alleen al in iedere vierkante meter tien projectielen moeten zijn neergekomen. Bommen, mortieren, granaten, kogels. De aarde werd in vier jaar tijd omgeploegd door een dodelijke regen van staal. Van die tien bommen en granaten per vierkante meter explodeerden er maar zeven. Een stuk of drie ontploften niet. Wat in vier jaar tijd over het land rondom Ieper werd uitgestort, is na negentig jaar nog steeds niet opgeruimd. Een legertje Belgische mijn-opruimers is vandaag de dag altijd nog bezig om de niet ontplofte munitie weg te halen. Dag in, dag uit. Dat doen ze al sinds 1920. Ze halen zo'n 250 ton per jaar op. Een projectiel kan in twee toestanden zijn; gewapend of niet gewapend. Zo'n ding is wel afgevuurd. Het heeft niet gewerkt, maar ik kan onmogelijk zeggen wat de toestand is. Dus moesten we het uitrekenen wat de gevaargraad is van dat projectiel. Dat kan hoog zijn, dat kan laag zijn. Ieper was het stadje waar het allemaal om draaide. Als de Duitsers daar zouden doorbreken, waren ze zo bij de havens van Duinkerke en Calais. En dat moest natuurlijk koste wat kost voorkomen worden. Voor die strategische rol heeft het stadje duurbetaald. In 1918, toen de oorlog afgelopen was, stond er geen steen meer op de andere. Na de oorlog is Ieper weer geheel zo opgebouwd als het voor 1914 was. Piet Chielens, is de coördinator van het museum In Flanders Fields. Uiteindelijk is alles wat ik doe is eigenlijk het opbouwen van een privé demoon af te geraken. Je woont in de grootste begraafplaats ter wereld. En daar moet je wat mee. Dat is het denk ik wel ja. Je moet je daar een gêne aan geven alsnog een gêne aan geven. Vooral naarmate je de verhalen leest, zie je dat oorlog is eigenlijk iets heel prozaïsch hè? Je moet daar in in het juiste schutters-putje zitten en niet in het foute. En dan overleef je het. En voor de rest euh. Dan merk je dat dat begrippen als als heldendom en opoffering en vaderlandsliefde enzo. Dat zijn eigenlijk allemaal dingen die achteraf verzonnen zijn in een kantoortje en helemaal niets te maken hebben met met het feitelijke gebeuren. Bij Ieper werd voor het eerst gas gebruikt. De Duitsers lanceerden het in 1915. In het begin draaiden ze als de wind uit de goede richting kwam, gewoon een aantal cilinders open, maar dat was link als de wind plotseling omsloeg. Dus vulden ze al snel hun granaten ermee, zodat ze het naar de vijand konden schieten. Daarna werd het gas steeds gemener, van gewoon traangas tot het uiteindelijke mosterdgas, dat bij aanraking met de huid gigantische blaren achterliet. De geallieerden hadden geen idee wat ze overkwam. Het duurde maanden voor ze de beschikking kregen over primitieve gasmaskers. Van de duizenden projectielen die rondom Ieper in de grond liggen te roesten, is een onbekend aantal gevuld met die gassen. Maar of er gas in zit? En wat voor gas? Dat kun je van de buitenkant niet zien. Negentig jaar later draait de chemische ontmantelingsfabriek van het legerkamp Steenstrate nog elke dag op volle toeren. In een zwaar beveiligde bunker wordt de kop van het projectiel, met daarin het ontstekingsmechanisme, er voorzichtig afgefreesd. En zo ziet het er dus uit: mosterdgas even onschuldig als water. Dit was dit veld hier tot aan die hopvelden en nog voorbij tot aan de voormalige spoor. Allemaal barakken van Casualty Clearing Station. Ze worden aangevoerd met de trein. Hier worden ze hier verzorgd. Maar wat je ook probeert, je houdt het niet tegen. En dan uiteindelijk, vijf jaar later, sta je met deze... Het is een zee van dood. Bijna elfduizend graven, allemaal dag na dag erbij gekomen. Dat is.. 14 augustus 1915, 16 augustus, 17 augustus. En dan wordt 18 augustus. En zo loopt het door. Dag na dag. Je kunt hier de kalender van de oorlog aflopen. Dit is een veel wranger, duidelijker beeld van de oorlog dan die plaatsen waar Amerikanen doen dat Britten en Fransen doen dat. Maar Britten doen het het minst. Waar men de doden achteraf weer gaat ordenen om een andere zaak te dienen, namelijk niet het verhaal te vertellen van de prozaïsche, smerige oorlog van elke dag sterven, maar die van de grote heldendaden waar men nog gereglementeerd staat opgesteld. Zelfs in de dood. Waarom is dit zo'n verschrikkelijk droevige plek? Ja ik heb verschillende missies in het buitenland gedaan. 2004 zat ik in Afghanistan. Zes maanden daar gezeten, twee maanden in Joegoslavië. Rwanda gezeten, Laos gezeten. Een beetje de hele wereld gezien en overal is het het zelfde. Problemen met munitie. Wat is het daar, is het voornamelijk mijnen? Afghanistan is mijnen, munitie. Een oorlog duurt meestal zeer kort. De Eerste en de Tweede Wereldoorlog was vijf jaar. We zijn nu nog altijd bezig met de Eerste Wereldoorlog op te ruimen en dat is negentig jaar geleden. Een oorlog duurt meestal maar één generatie, meestal. Het opruimen meerdere generaties. Maar geldt dat ook voor Afghanistan? Dat zal. Dus binnen 2 3 4 5 generaties zal men nog altijd munitie van die tijd vinden. Voor Piet Chielens van het In Flanders Fields Museum in Ieper zijn de doden uit de Eerste Wereldoorlog nog springlevend. Soms liep hij na zijn werk nog een rondje langs de verzakte oorlogsgraven onderaan de kerktoren van zijn dorp. Ik vraag me af hoe hij het in godsnaam volhoudt. Dag in dag uit die treurigheid van een al lang vergeten oorlog. Ik heb vorig jaar mijn echtgenote verloren en ik. Ik weet hoe bezig zijn op een professionele manier met die dood altijd. Hoe enorm mij dat geholpen heeft om haar dood te kunnen een plaats geven. Echt waar. Hoe dat kanker op acht maand bedoel. Vreselijk. Verschrikkelijk. En toch waren we er beiden toe gekomen dat dat dit een dood was waar je niet tegen kon vechten omdat er geen schuldige bij was terwijl die dood waar ik mee bezig ben, daar is een schuldige voor.

De mijnen van Ieper

De Belgische plaats Ieper was tijdens de Eerste Wereldoorlog omsingeld door soldaten. Rondom de plaats lagen talloze loopgraven met daarin Engelsen, Fransen, Duitsers en soldaten van allerlei andere nationaliteiten. Met allerlei munitie en gassen werd er geschoten en er vielen talloze doden. De erfenis van die oorlog zijn enorme begraafplaatsen en een heleboel mijnen en munitie, die 100 jaar later nog steeds niet allemaal zijn opgeruimd.

Opruimen van bommen uit de Eerste Wereldoorlog

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.