There is mister Mandela. Mister Nelson Mandela. A free man. Taking his first steps into a new South Africa. Mrs Winnie Mandela next to him waving to the crowds. Hand in hand. Dit is Nelson Mandela in 1990. Op deze beelden zie je hem bij zijn vrijlating, na 27 jaar gevangenschap. Hij wordt later verkozen tot de eerste zwarte president van Zuid-Afrika. Waarom is hij niet alleen voor veel Zuid-Afrikanen, maar voor mensen over de hele wereld zo belangrijk? Laten we even terugspoelen. Zuid-Afrika maakt in de jaren 50 kennis met de man die geboren wordt als Rolihlahla Mandela. Zuid-Afrika is dan een verdeeld land. Vooral verdeeld in zwart en wit. Al eeuwenlang wordt Zuid-Afrika bewoond door verschillende Afrikaanse volkeren en stammen. Maar vanaf de 15e eeuw komen ook Europeanen naar Zuid-Afrika. In eerste instantie zijn het de Portugezen, maar al snel vestigen de Nederlanders zich in het gebied. Kaap de Goede Hoop, bij Kaapstad, wordt een belangrijke bevoorradingspost van de Verenigde Oost-Indische Compagnie op weg naar de kolonie Nederlands-Indië. De Nederlanders drijven handel met de lokale bevolking, maar koloniseren later ook stukken van het land. Velen trekken dieper het land in en stichten zogenaamde ‘Boerenrepublieken’. Wanneer de Britten komen, vechten de van Nederlanders afstammende boeren, - ook wel Afrikaners -, twee oorlogen met hen uit, die ‘boerenoorlogen’ worden genoemd. De Britten krijgen het uiteindelijk voor het zeggen in de grootste delen van het land. Maar de Nederlandse invloed is nog wel steeds merkbaar, doordat veel Afrikaners een Nederlands dialect spreken. Het Afrikaans. ‘Apartheid’ is zo’n Afrikaans woord. En dat begrip gaat later een grote rol spelen in het land. Ongelijkheid tussen zwarte en witte mensen is er in Zuid-Afrika al sinds de 17e eeuw. Maar het komt tot een dieptepunt in de 20e eeuw. In 1948 wint de Nasionale Party, bestaande uit witte Afrikaners, afstammelingen van Boeren, de nationale verkiezingen. Hendrik Verwoerd wordt de premier en introduceert de ‘Apartheid’. Apartheid is een systeem van ‘segregatie’ en bestaat uit twee onderdelen. Eén daarvan is de herverdeling van het land. Zwarte Zuid-Afrikanen worden daarbij apart gehuisvest in zogenaamde ‘thuislanden’. Droge stukken land met weinig economische waarde. In de steden moeten zwarte mensen in ‘townships’ wonen. Sloppenwijken waarbij mensen heel dicht op elkaar leven. Met geweld worden ze naar hun nieuwe woonplekken gedreven…Hier ben ik 83 jaar geleden geboren en getogen. Tot wij onder dreiging van geweld moesten verhuizen naar Meadowlands. Sophiatown was een van de weinige plekken in heel Zuid-Afrika waar zwarte mensen land bezaten, dat ze konden verhuren. Dat wilde de regering niet. Ze wilden ons land geven in Bantustans, achter de bergen, heel ver weg. Niet naast de stad. Maar naast deze herverdeling worden er met de apartheid ook een aantal racistische wetten ingevoerd die het dagelijks leven zo inrichten dat witte en zwarte Zuid-Afrikanen, de naam zegt het al, apart van elkaar worden gehouden. Gemengde huwelijken worden verboden, in het vervoer worden zwarte en witte mensen gescheiden, zwarte mensen mogen niet op witte stranden komen en er zijn aparte ingangen bij gebouwen. Scholen, cafés, musea… alles wordt gescheiden. En.. ze hebben geen stemrecht. Dus ze kunnen de wetten ook niet ongedaan maken. Toch blijven ze zich tegen apartheid verzetten. Een aantal Zuid-Afrikanen richt het ANC op. Het African National Congres, waarmee ze strijden tegen apartheid. En één van hun meest prominente leden is… Nelson Mandela. Het ANC organiseert protesten. In eerste instantie vreedzaam, maar later gaan ze ook geweld gebruiken. Een protest in Sharpeville mondt uit in een bloedbad. De stemming slaat om. Er komen steeds meer gewelddadige protesten. Ook worden er aanvallen georganiseerd op spoorwegen, stroomvoorzieningen en regeringsgebouwen. In het geheim reist Mandela de wereld over voor financiële hulp en militaire training. Maar als Mandela terug in Zuid-Afrika is, wordt hij opgepakt, net als andere ANC-leden. Tijdens het Rivonia-proces, ontsnapt hij aan de doodstraf, maar wordt hij veroordeeld tot levenslange verbanning naar Robbeneiland, voor de kust van Kaapstad. Ook in de gevangenis heeft Mandela, als zwarte politiek gevangene, last van apartheid. Hij heeft weinig rechten en voorzieningen en mag nauwelijks bezoek of brieven ontvangen. Maar daar laat hij het niet zomaar bij zitten. Zelfs in de gevangenis protesteert hij. Tegen het brute regime van de witte bewakers. Intussen blijven de protesten van de ANC in het land doorgaan. Internationaal neemt de kritiek op het beleid van de Zuid Afrikaanse regering toe. De wereld pleit voor de vrijlating van Nelson Mandela en de andere ANC leden én voor het afschaffen van de apartheid. Ook in Nederland. En het blijft niet bij demonstreren. Progressieve Nederlandse jongeren verenigen zich in antiapartheidsbewegingen. Ze dringen aan tot een boycot van Zuid-Afrikaanse producten en van bedrijven die met Zuid-Afrika zakendoen. Ook helpen ze in het geheim mee aan het binnensmokkelen van verzetsmensen in Zuid-Afrika, om mee te strijden tegen de apartheid. Zuid-Afrika raakt steeds meer geïsoleerd. De Verenigde Naties stelt een boycot in, waardoor het land steeds meer in economische problemen komt. Verschillende presidenten proberen onder die druk een deal te sluiten met Mandela. Maar hij wil pas worden vrijgelaten als ook de apartheid wordt afgeschaft. In 1990 wil de regering onder leiding van president Frederik Willem de Klerk, Mandela vrijlaten en samen een einde maken aan het apartheidssysteem. Mandela komt vrij. Hij is inmiddels 71 jaar oud. Het is wereldnieuws. In 1994 wordt door samenwerking tussen Mandela en de Klerk de apartheid afgeschaft. Hiervoor ontvangen zij de Nobelprijs van de Vrede. Datzelfde jaar worden de allereerste echte democratische verkiezingen in Zuid-Afrika georganiseerd. Nelson Mandela wordt verkozen tot de eerste zwarte president van het land. De Klerk wordt vicepresident. De zwarte bevolking is door de dolle heen en Mandela is hun held. Mandela is één termijn president, maar blijft zich daarna inzetten voor goede doelen zoals het helpen van kinderen in armoede en de strijd tegen aids. Internationaal is hij een boegbeeld en inspiratiebron. In 2013 overlijdt hij, op 95-jarige leeftijd. De apartheid is dan wel afgeschaft, maar pijnlijk genoeg is de ongelijkheid sinds 1994 alleen maar toegenomen. Steeds meer zwarte mensen zijn ongeschoold en werkloos. De ongelijkheid tussen zwart en wit blijft... Dat zijn ze wel gewend hè: witte bazen hier. Alle witten zijn bazen. Nog steeds? Ja. Zegmaar het belongingssysteem is ook heel erg verschillend. Een zwarte verdiend hier maar een euro per uur en een witte verdient hier vijf euro per uur. Zo groot zijn die verschillen….. De cultuur zegt dat de zwarte mensen, die zijn voor het werk en de blanke mensen die zijn niet voor het werk. Die managen of die doen niks of heel weinig. Nog altijd wonen miljoenen zwarte Afrikanen in townships. Wijken die bestaan uit huisjes van hout en golfplaat met weinig of geen toegang tot elektra, riolering en watervoorzieningen. En ook veel witte Afrikanen wonen nog steeds apart. Ze wonen in afgesloten, beveiligde gemeenschappen. Gated community’s. Wijken met een hek eromheen. En ook zij voelen zich daardoor ‘apart’ gezet. ’Nou zijn jullie als blanke, witte… ‘’ gevangenen!’’ ‘’Pardon?’’ Wij zijn gevangenen in ons eigen huis. Ik leef in een gated community. We hebben 24 uur per dag beveiliging. We gaan niet meer naar de schouwburg, we gaan niet meer naar ballet, we gaan niet meer naar… ‘’Iedereen zit achter muren. Achter hekken. Achter prikkeldraad.’’ ‘’Daarom zeggen we: we zijn gevangenen in ons eigen huis. Ik hoorde jou net zeggen we wonen: we leven in apartheid in reverse. Ja. Ik zal je dit vertellen: het is een land waarvoor ik geen oplossing kan vinden. Nee, ik weet het ook niet.’’
Is het Zuid-Afrika van nu het land zoals Mandela het voor ogen had? Sinds hij in 1994 apartheid heeft afgeschaft, is er een generatie opgegroeid zonder officiële scheiding tussen zwart en wit. Maar is die scheiding wel echt weg?
’Ze noemen onze generatie de ‘Born Free-generatie’ omdat we na 1994 geboren zijn. We hebben niet hoeven vechten tegen apartheid. Daarom zijn wij vrijgeborenen. Wat heeft de nieuwe regering eigenlijk beloofd aan de nieuwe generatie? Alles wat de mensen nodig hadden. Huisvesting, onderwijs, vrijheid. Alles. Als je bijvoorbeeld kijkt naar het platteland, daar zijn de scholen nog altijd lemen hutten. Soms zitten ze onder een boom. In Limpopo kunnen ze niet aan schoolboeken komen. Veel beloften zijn niet uitgekomen. Apartheid is onderdeel geworden van de Zuid-Afrikaanse cultuur. Maar Zuid-Afrika is vandaag de dag nog steeds een land van ongelijkheid en met een grote kloof tussen zwart en wit. De strijd van Mandela is nog niet klaar…Mijn leven lang hoor ik Mandela, en nog eens Mandela en dan weer Mandela. Het was altijd Mandela. Je wordt echt doodgegooid met Mandela. Als je bijvoorbeeld demonstreert, komen ze altijd met Mandela. Mandela wilde vrede, zeggen ze dan. Hij wordt misbruikt om mensen het zwijgen op te leggen. Hij wordt misbruikt om armoede te verhullen. Maar ze vergeten dat hij ook strijd voerde en dat hij die strijd won. Deze generatie heeft haar eigen strijd. En wij moeten onze strijd ook winnen.
