Klas 4/5/6

De meest interessante reportages, gesprekken en fragmenten uit het wetenschapsprogramma Atlas (NTR).

Programmaheaders

Mens en lichaam

Natuurkunde

Atlas in de klas

Website wetenschap

Naar het Youtubekanaal van NTR Wetenschap

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Hoe werkt ons zicht? Nou, dat kan ik hier aan illustreren. Dus hier zit het oog. En de oogzenuw die loopt hier achter langs en de informatie komt aan uit hier achter aan de achterkant van de hersenschors. En ik kan hem eruit uithalen... Het zit hier aan deze kant en ook hier aan de binnenkant. En hier zit als het ware die kaart van de buitenwereld op gefrommeld. Het is ongeveer vijfentwintig vierkante centimeter per hersenhelft. Een soort scherm. Ons zichtscherm zit hier, een bioscoopscherm. En wat is er nou mis als mensen blind zijn? Dan zijn de lichtgevoelige cellen van het oog, die zijn stuk. Dat leidt er dan ook vaak toe dat er geen informatie meer getransporteerd kan worden vanuit het netvlies naar de rest van de hersenen. En dan, ja, dan is iemand blind geworden. Niet alle blinden worden blind geboren. Jaarlijks verliezen zo'n 40 miljoen mensen hun zicht, bijvoorbeeld door een ongeluk. Eén van hen is de 59-jarige Hein. Ik heb een paar jaar geleden, vijf jaar geleden een heel zwaar klimongeluk gehad, waarbij ik van ongeveer vijftien meter hoog zeg maar zes etages af -bats - naar beneden gevallen. Daar ben toen alles gebroken wat je maar kon breken. En daarbij ook mijn oogkassen verbrijzeld. Kon niet meer praten, kon niet meer slikken. Kon niet meer eten zelf niks meer. En ik kon niets meer zien. En je moet dus ook leren leven zonder zicht. Hoe was dat? Ongelooflijk moeilijk. En het is nog steeds moeilijk. Ja, met even iets vinden of iets kunnen pakken. Je hebt in zoveel zaken hulp nodig. Helemaal in het begin. Op gegeven moment word je er wel wat makkelijker mee en wat geroutineerder mee. En wat was het moeilijkste om niet meer te kunnen? Nou ja, wat het allermoeilijkste is, is het besef dat je de mensen van wie je houdt, je familie, dat je die nooit meer ziet en dat je je kinderen niet ziet opgroeien. Ja, ineens ben je afhankelijk van een taststok en met zo'n stok moet je van stoeprand naar stoeprand, moet je je weg zien te vinden. En hoe vind je weer ritme in je leven? Wat kan er dan aan gedaan worden via een chip? Hoe werkt dat dan? Nou, wat wij dan doen is we brengen draadjes aan en dat noemen we elektroden in dit gedeelte van de hersenschors. En voor elk van die draadjes. Als we daar een klein beetje stroom op zetten, dan gaan we toch die cellen weer kunnen activeren, die zitten te wachten maar er komt niks. En omdat dit een kaart van de buitenwereld is als we ze op een bepaalde plek in de kaart stimuleert, ziet iemand in de buitenwereld op de corresponderende positie een lichtpunt. Er is nu nog een probleem met langdurige acceptatie van die chip en de elektroden in onze hersenen. Ja dus dat wij nu gebruiken zijn hersenchips, daar steken kleine naaldjes uit. Dat zijn als het ware de elektrodes. Die zijn heel hard. En die hersencellen die naaldjes zitten als het ware tussen de hersencellen. Maar je beweegt altijd een beetje en dan krijg je bindweefselvorming. Dus dan worden die hersencellen een beetje naar de zijkant geduwd, wordt de afstand tussen daar waar je elektrisch stimuleert en de hersencellen groter. En het gaat steeds minder goed werken. En met de elektrodes die we nu gebruiken die stoppen over het algemeen naar eind twee jaar met werken en dat is geen therapie. Want je wil niet iemand een hersenoperatie aandoen, dan heeft ie een jaar plezier van het implantaat. En na twee jaar gaat het licht weer uit. Wat voor onderzoek doe jij nu verder? We gebruiken een soort kunststof. Daar kun je ook elektrische verbindingen op maken. Het heet Poli-imide. Dat is een beetje te vergelijken met keukenfolie. Keukenfolie is natuurlijk heel erg flexibel. En we maken dat met een dikte van misschien tien micrometer. Dat is een honderdste van een millimeter, super superdun en dat is dan ook heel erg flexibel. Dus dat drijft als het ware tussen de hersencellen. En de eerste indruk is dat dat grotendeels onopgemerkt wordt door de door de hersencellen en dat je dan ook niet aan het bindweefselprobleem krijgt. En dat nieuwe flexibele materiaal wordt nu getest met muizen. Bij hen is de nieuwe chip al geïmplementeerd. En je test nu of de elektroden van het nieuwe materiaal of dat die goed functioneren? Klopt, deze worden nou getraind. Elke keer als we stimuleren dan likt hij. En we gaan ook kijken hoeveel stroom hebben we nodig om te likken? En als het goed is blijft die hoeveelheid stromen over de maanden steeds hetzelfde. En dat is eigenlijk een teken dat er geen bindweefselreactie is en dat zeg maar de afstand tussen de elektroden en de hersencellen constant is. Ik ben wel echt zo benieuwd geworden naar wat zo iemand dan eindelijk ziet. Iemand die ja via deze nieuwe chip dan weer iets van beeld heeft. O wow, het is uh, zeg maar alle contouren zijn in een soort stippellijntje omcirkeld. Het beweegt wel de hele tijd is dat in het echt ook zo bij de mens? Ja. Het is wel echt een enorm verschil met niks. Ja, absoluut. Je kunt ook je eigen hand voor je hoofd houden. Dan zie je ook hoe goed het is. Als je als blinde wel weer dat soort contouren kunt zien, dan krijg je ineens veel bewegingsvrijheid en onafhankelijkheid terug. En stel het is gelukt. Die chip zit in je brein. Wat is dan het allereerste wat je gaat doen op de eerste dag dat je weer iets ziet? Nou sowieso, tuurlijk, de mensen om je heen proberen te ervaren, kijken of je dat goed kunt meekrijgen. Maar in het doen, misschien zou ik proberen kan ik autorijden? Ja! Er staan hele mooie auto's voor de deur. Wauw! En wat is het lekkerste gedeelte om te voelen voor jou, de voorkant, de achterkant? Nou, dat is dat is. Hier vind ik het altijd wel mooi om die luchtinlaten te voelen. Ga ik die ook eens even voelen. En hij heeft een mooie kont vind ik en een auto moet ook mooie heupen hebben. Ja. Ja. Oh, dan ga je heel even aan de heupen van je auto voelen. Ja. Nou vertelde hij een voorbeeld dat hij er ontzettend naar uit zou kijken om meer dingen zelfstandig te doen, bijvoorbeeld op een vreemde plek naar de wc gaan. Uhm. Mag ik eens proberen nu met deze nu hier een toilet te vinden? Ja zeker. Een beetje alsof ik Hein ben. Kijk, oh, dat is best eng. Jeetje. En dan ga je. Ja ok. Je doet het goed. Ja. Dus nu moet er hier rechts van mij een deur zijn. Nog iets verder...Stop! Stop stop stop. Hier, voel even met je hand. Oh ja, dus daar moet je omheen lopen. Dit is het toilet. Ja, dat is het toilet daar. Dat is het toilet voor mannen en vrouwen. Dus daar zou je naartoe kunnen gaan. Alright. Het is gelukt. Het is gelukt. Zie ik nou de wc-pot? Als het goed is wel. Oke. Ik heb het gehaald. Gefeliciteerd. Mag ie af? 100 punten.

Blinden laten zien met een chip in de hersenen

Logo Wetenschap

Elk jaar worden miljoenen mensen blind, door bijvoorbeeld een ongeluk. Met een speciale chip in de hersenen kunnen blinden lichtpunten waarnemen en zo toch een beetje zien. Elisabeth kijkt of ze met deze nieuwe techniek de wc kan vinden.

Elektroden in de hersenschors

De meest alarmerende speech tijdens de klimaattop in Glasgow kwam van een minister van Tuvalu. Maar niet alleen kleine eilandstaatjes in de Stille Oceaan moeten door de zeespiegelstijging vrezen om hun voortbestaan. Het is niet meer de vraag of het water komt, eerder wanneer. Het KNMI ging eerst nog uit van een zeespiegelstijging van een meter, maar ze rekenen nu al op 1 meter 20. En hoe bereken je dat dan? Hoe bereken je hoeveel de zeespiegel gaat stijgen? Dat vraag ik aan René van Westen. Als kind was ie al geïnteresseerd in het weer en vooral sneeuw. Een fascinatie voor de zeespiegelstijging had ie ook al vroeg. Aan het strand bouwde hij zandkastelen om ze vervolgens te beschermen tegen de opkomende vloed. Hoe toepasselijk? En dat resulteerde uiteindelijk in een master klimaatfysica. Zijn promotie over klimaatmodellen moest ie online verdedigen, wat de pret gelukkig niet drukte zoals we hier kunnen zien. Welkom René, goed dat je er bent, want je hebt ook hele interessante ontdekkingen gedaan. Bijvoorbeeld dat de zeespiegelstijging eigenlijk misschien wel minder hard gaat stijgen dan we verwachtten. Daar wil ik straks ook veel meer over weten. Maar eerst de weg naartoe. Want dat moet je berekenen. Hoe doe je dat? 
Met die klimaatmodellen, daar werken we eigenlijk mee in de wetenschap. En je moet gewoon zien, we kunnen niet alles precies op de centimeter nauwkeurig berekenen. Oftewel, we moeten ons klimaatmodel in kleine blokjes opdelen, een soort legoblokjes. Nou je hebt bijvoorbeeld een oceaanblokje in de wereld en je hebt een landblokje, maar ook bijvoorbeeld een atmosfeerblokje. Nou daar zoomen we bijvoorbeeld nu op in, in een atmosfeerblokje. En wat voor informatie kan je daar wel bijvoorbeeld instoppen? Nou, denk bijvoorbeeld aan temperatuur, neerslag, vocht, windsnelheid is natuurlijk ook heel relevant. Ja. Helemaal nu met het herfstweer vinden de meeste mensen dat vrij lastig. Maar in ieder blokje moet je dus heel veel informatie updaten, terwijl de temperatuur stijgt of zakt, maar ook vocht verdwijnt. En dat moet je dus allemaal meenemen. Maar dat is natuurlijk voor één specifiek boekje hebben we het nu wel over. Maar al die blokjes moeten ook met elkaar communiceren. En dat zorgt dus voor heel veel berekeningen. Dus die blokjes communiceren met elkaar en dat gaat dus echt in flinke vergelijkingen lopen. Zullen we even kijken hoe dat er in een wat groter perspectief uitziet en hoe dat is veranderd in de loop der jaren? Wat zien we hier? Ja dus. Je ziet hier nu verschillende vier panelen en in 1990 zijn de eerste klimaatmodellen geïntroduceerd. Nou, als je nu aan iemand vraagt van wat zie je hier? Ja, ik weet het zelf ook eigenlijk niet. Maar hier zie je West-Europa. En deze blokjes? Die hebben ongeveer een afmeting van 400 bij 400 kilometer. Oftewel Nederland is niet eens een blokje. Nee, maar die klimaatmodellen werden steeds beter, ook omdat er dus snellere computers zijn gekomen. En zo zie je dat het steeds meer resolutie plaats gekomen is. En in 2007, dat is dus een van de laatste model, of de laatste nieuw modellen, zie je echt dat je West-Europa hebt. Nederland heeft veel meer blokjes nu, ongeveer acht, dat is al een stuk beter. Maar dit zorgt natuurlijk wel dat je dus veel meer vergelijkingen hebt, want ik heb meer blokjes. En meer gegevens die die blokjes opleveren. Exact. Ik moet ook een beetje denken aan hoe de fototoestellen zich hebben ontwikkeld in de loop der jaren, maar qua pixels zeg maar. Datis een hele goeie vergelijking inderdaad. En we hebben dus nu voor die laatste, 2007, heb je dus 32 miljoen vergelijkingen per tijdstip moet je oplossen. En in 1990 was dat...Nou een stuk minder. Ik denk minder dan een miljoen in ieder geval. Dat scheelt heel veel en betekent dus, je zei het al, heel veel berekeningen die je moet doen. Dat doe je met een supercomputer en d'r is er net een afgebouwd. Dat is de Snellius. En Sosha ging eens kijken hoe dat eruit ziet daar. Oh, wat een kabaal joh. Dit is echt niet normaal. Maar dit is dus het apparaat waar René mee werkt. 
Ja, dat klopt. Dit is. Ja, dit is de de nationale supercomputer die we hier hebben staan. Maar wat maakt hem nou zo snel? In feite is het een grote verzameling van hele zware computers. En bij mekaar staan er op dit moment afgerond zeshonderd hele grote zware computers. Die staan allemaal in racks opgestapeld en met een heel snel intern netwerk zijn die met elkaar verbonden. En als je dit zou moeten gaan vergelijken met een laptop die je thuis hebt, dan is wat je hier ziet staan bij mekaar heeft de rekenkracht van iets van 30.000 laptops. Wow. Ongelooflijk. Maakt het daarom zo'n herrie? Ja, die herrie die hoort dat zijn de ventilatoren die erin zitten. Het is ook zo warm. Is niet normaal hoeveel warmte daarvan af komt. Maar gaat dat weg of gebruiken jullie dat nog ergens voor? De warmte die er nu uitkomt, die wordt hergebruikt. Door middel van water wordt dat afgekoeld en dat warme water wat daar uitkomt dat kunnen we ook gebruiken om hier op het terrein gebouwen te verwarmen. 
Helder. Nou, laten we hier in hemelsnaam weggaan want het is hier echt zo warm, en lawaaiig en warm! Maar er moet ook wel veel gebeuren he bij zo'n supercomputer. Even voor de duidelijkheid; dit is niet de supercomputer die jij hebt gebruikt. Je hebt de voorganger gebruikt, de Cartesius. Hoe lang duurden jouw berekeningen voor jouw ontdekking met die computer? Ja, daar heb ik ongeveer anderhalf jaar over gedaan. Anderhalf jaar? Anderhalf jaar. En dan heb je dus maar een simulatie die daaruit bestaat. En de Snellius die kan wel tot tien keer sneller berekeningen gaan uitvoeren. Dus wij denken dat we straks misschien met maanden werken in plaats van jaren. 
Zo snel gaat het. En dan kan je dus berekeningen doen zoals jij net uitlegde met een hele hoge resolutie. Kun je eens uitleggen wat daar het voordeel van is? Nou, het grootste voordeel in de oceaan is dat je veel meer en preciezer de circulatie oplost. Nou en wat krijg als je dus een hogere resolutie gebruikt is dat dat je zogenaamde oceaanwervels oplost. Ja, die zien we hier he? Ja. Dus links zie je het lage resolutiemodel, het traditionele model. En rechts zie je dus ons hoge resolutiemodel. Nou en hier zie je de zeewatertemperatuur. Rood is warm, blauw is koud. Nou en op het eerste gezicht lijkt het best wel hetzelfde van veraf, maar als je goed inzoomt zie je in dat rechter figuur veel meer structuur. En ook een beetje die ronddraaiende bewegingen, dat zijn die oceaanwervels. 
En dat zijn golven in de...Een soort ronddraaiende, grote ronddraaiende cirkels. Beetje turbulent veel wordt veel gemixt in de oceaan en dat is dus een hele fijne bijdrage. Maar dat is natuurlijk heel lokaal. En uh, want wat is het effect daarvan? Wat zie je daarvan terug? Je zou natuurlijk zeggen oke, nou die oceaanwervels zitten erin. Maar het heeft best wel veel effect op Antarctica, want ook bij rondom Antarctica daar warmt de oceaan op onder klimaatverandering. Nou, hier zie je weer links het lage resolutiemodel en rechts het hoge resolutiemodel. En onder klimaatverandering zie je bijvoorbeeld hier een bepaald gebied dat flink opwarmt en rood is weer opwarming. Maar als je kijkt naar het hoge resolutiemodel in hetzelfde gebied juist eigenlijk blauwe kleuren. Oftewel het koelt af. En als de oceaan daar opwarmt dan smelt daar het ijs dat daar de de oceaan instroomt, smelt het ijs daar sneller af, onder meer opwarming. Oftewel in het lage resolutiemodel heb je snellere opwarming, snellere afsmelten ten opzichte van het hogere model. En dat maakt uit, kunnen we zien in de volgende grafiek die we hier zien en moet jij eens vertellen wat wat we precies zien? En hier zie je de zeespiegelstijging weer links laag en rechts het hoge resolutiemodel. En nu belangrijk is naar dat blauwe vlak, dat bovenste vak te kijken. En je ziet echt in dat lage resolutiemodel dat groeit. En dit is de contributie van Antarctica. Dat is het blauwe gedeelte, dat is wat Antarctica bijdraagt aan de zeespiegel. Exact ja, je hebt heel veel verschillende componenten en je ziet dat er echt een groot verschil zit. Er zit 9 centimeter verschil tussen het hoge en lage resolutiemodel. Maar dat betekent goed nieuws. Dat betekent inderdaad goed nieuws. Uit onze berekeningen blijkt dat het inderdaad klopt of in ieder geval vermindert. Maar dit is natuurlijk maar een model en iedere model heeft natuurlijk ook z'n eigen onzekerheden. Dus we hebben meer model simulaties en misschien zelfs nog hogere resoluties nodig om het nog beter en accurater te kunnen berekenen. Maar hoe kijk je dan bijvoorbeeld naar zo'n bericht van het KNMI-rapport dat dus stelt dat het nog veel hoger uitpakt dan verwacht? 
Ja nee, dat is natuurlijk in deze simulaties hebben we natuurlijk dat we de CO2-concentraties verhogen op een specifieke manier. Dus een zogenaamd klimaatscenario. Maar je kan natuurlijk meerdere klimaat scenario's hebben, want hoe ja, hoe erger het klimaat scenario des te meer opwarming. Maar goed, dat is toch ingewikkeld? En voor politici misschien ook wel verleidelijk om dan het meest gunstige model uit te zoeken, bijvoorbeeld. Waar moet je dan naar kijken? Uhm, nou, dat is natuurlijk een hele goeie vraag. Kijk, uiteindelijk wil je natuurlijk het meest realistische model hebben. Ja en deze modellen zijn wat realistischer, in het voordeel gelukkig van ons allemaal. Maar misschien als we nog naar een hogere resolutie gaan wordt het misschien weer erger. Dus dat weet je niet. Dit is een momentopname van nu, maar betekent dat dat voor ons minder zorgen hoeven te maken over de zeespiegel? Nou, dat denk ik niet. Want ook al is het iets minder, het is nog steeds een forse bijdrage. Dus die tien centimeter, dat gaat ons in ieder geval Nederland als laagliggend land het niet redden.

Hoe bereken je de zeespiegelstijging?

Wetenschappers houden de stijging van de zeespiegel nauwlettend in de gaten. Met behulp van klimaatmodellen kunnen ze berekenen hoeveel de zeespiegel zal stijgen. Klimaatfysicus René van Westen legt uit hoe zo’n klimaatmodel werkt.

Klimaatmodellen en snelle computers

Dat er onderzoek gedaan werd naar vingerafdrukken en DNA-sporen en bloedspatten, dat wist ik allemaal wel. Maar dat je ook glasscherven kan onderzoeken, zodanig precies zelfs dat ze bijna getuigen worden in de misdaad, dat is nieuw voor mij. En dat doen ze hier, op het Nederlands Forensisch Instituut. Zo. De trui is alvast gestraft. Maar wat hebben we nu gezien? Wat zijn jullie aan het doen? Deze trui is in beslag genomen bij een verdachte waarvan ze vermoeden dat-ie betrokken is bij een plofkraak. En we zijn op zoek naar glassporen die mogelijk op deze trui aanwezig zijn. Ik zou dan denken, instinctief gezien: Die scherven vallen naar beneden. Als er al iets blijft hangen, sla ik het snel van m'n kleding af. Maar het kruipt wel in de vezels, he? Ja. De grootste scherven vallen naar beneden. De wat grotere stukjes, denk aan een paar millimeter, komen nog wel op je kleding terecht. Als jij daarmee doorloopt, dan zul je dat soort sporen kwijtraken maar de kleinere deeltjes blijven veel langer in die kleding aanwezig zitten, tussen die vezels in. Op basis hiervan kan iemand dus schuldig of onschuldig bevonden worden?  Gelukkig niet alleen op basis hiervan. Maar dit kan een van de bewijsmiddelen zijn die de rechter gebruikt om uiteindelijk tot een veroordeling te komen. Afgelopen jaar werden er 25 plofkraken gepleegd in Nederland. Bij deze plofkraak, op een Amsterdams metrostation was er drie ton schade. En een heleboel glas. En dat kan een belangrijke rol spelen in forensisch onderzoek. De glasverzameling. Ja. Dit is onze glasverzameling. Deze verzameling bestaat uit een aantal verschillende verzamelingen bij elkaar. Bijvoorbeeld alle verzamelingen die gecodeerd zijn LFCT. Die zijn afkomstig van ram- en plofkraken in Nederland, of…Is dit dan het glas dat achterbleef na de plofkraak of dat je van de misdadigers geschraapt hebt? Nee, dit is referentieglas. Dit is altijd glas waarvan we de oorsprong weten. Dus als er een grote ontploffing is geweest een stukje van de ruit boven of naast de pinautomaat of als ze bij een ramkraak door een voordeur heen gereden zijn een stukje van de voordeur. En dit glas is niet alleen uit Nederland afkomstig. Een aantal van die dingen hier zijn gecodeerd met een D erachter. Dat is referentieglas dat van plofkraken uit Duitsland afkomstig is. De politie kwam er enige tijd geleden achter dat er best veel Nederlanders zijn die in Duitsland een plofkraak plegen. Dus zodoende krijgen we dus ook glas uit Duitsland en België. Is er Belgisch glas hier? Ja. Waar staat het? LFCT-B. Oh! O dierbaar Belgie. Ik voel het wel, hoor. Ik zal even een monster eruit halen. Dit is een glasscherf die als referentiemateriaal is ingestuurd. Dus dit is afkomstig van een inbraak of van een plofkraak. Dus met deze scherf kunnen we duizenden metingen vooruit. Dan breken we hier weer een klein stukje vanaf en dat brengen we op een van die gridjes en dat analyseren we dan. In de hoop dat de scherven van chemische samenstelling overeenkomen met dit glas dan? Ja. De kleine deeltjes van de trui in samenstelling overeenkomen met deze grote scherf. Oke. Eerst moet Peter tussen de kledingpluisjes en het zand op zoek naar de stukjes glas. Met een speciale polarisatiemicroscoop kan hij makkelijker onderscheid maken tussen de glinsterende stukjes zand en de matte stukjes glas. Ik heb een mooi deeltje gevonden. Ik tover 'm even op het scherm. Dan kun jij ook meekijken. We zijn op zoek in principe naar vers glas. Glas is over het algemeen hoekig als het breekt. En als het ouder wordt, dan is het wat aan erosie onderhevig. En dan gaan al die scherpe randjes er gewoon vanaf. Wat een prachtig klein verzamelbakje is dit. En dan komt de belangrijkste stap van het onderzoek: de samenstelling van het glas bepalen. Daarvoor schieten ze met een laser op de glassplinters. Nu gaan jullie dus zodanig fijn schieten met die laserstraal dat je maar EEN zo'n minuscuul scherfje raakt? Ja. Je kan hier op de monitor kijken. Je ziet daar ook langzaam het gaatje ontstaan. Ja. Je maakt het echt stuk. Alsof je met een hele fijne precisieboor een gaatje aan het boren bent in dat stukje glas. Maar bij een normale boor zit dat allemaal om je boortje heen. Nu doet je dat met die laser en vliegt het als het ware omhoog en neem je het mee naar de massaspectrometer. Zoals je hier ziet...Dit zijn die chemical fingerprints, die wij maken van dat glas. Per element gaan we kijken hoeveel lithium erin zit, hoeveel silicium. De atomaire vingerafdruk van het glas eigenlijk. Ja. Door de chemische vingerafdruk te bepalen kun je de glassplinters op de kleding matchen met gevonden scherven op de plaats delict. Staan er beroemde zaken tussen die in het nieuws geweest zijn? Ja, er staan vele zaken tussen die in het nieuws geweest zijn. Zowel ram- en plofkraken als misschien liquidaties. Het is een soort Hollywood-film die hier staat. Wat deze allemaal meegemaakt hebben daar kunnen we een serie over schrijven. CSI Glasscherf. Ik kijk ernaar uit.

Kun je misdadigers opsporen met glasscherven?

Bij een plofkraak wordt een geldautomaat opgeblazen om bij de biljetten te komen. De daders denken vaak ermee weg te kunnen komen, maar ze kunnen opgespoord worden aan de hand van de glassplinters op hun kleren.

Forensisch onderzoek naar kleine glasdeeltjes

Complottheorieën zijn van alle tijden. Maar nu zijn ze zichtbaarder dan ooit. Over de oorsprong van het virus, wat uit een lab komt. 5G is radiatieziekte, dat is exact hetzelfde als wat het coronavirus is. Toch is de grens tussen kritische denkers en complotdenkers soms dun. Die kan het ook vanaf de andere kant bekijken. Wat klopt er niet aan wat de media ons vertellen? Vanavond kijken we naar wat we kunnen leren van complotdenkers. Hiervoor spreek ik met Jelle van Buuren. Toen Jelle van Buuren jong was, wilde hij niets liever dan journalist worden. Maar het liep anders, hij werd veiligheidsdeskundige. En hij geeft les op de Universiteit Leiden. Voor zijn promotie specialiseerde hij zich op complotdenkers. Voor zijn promotie specialiseerde hij zich in complotdenkers.] Die hij ook nu nog zorgvuldig in de gaten houdt. Welkom, Jelle. Dank je wel. Voordat we gaan praten over wat we zouden kunnen leren van complotdenkers... eerst kijken wie het zijn en hoe groot die groep is. Wat kun je daarover vertellen? Het is heel moeilijk aan te geven hoe groot de groep precies is. Het hangt een beetje af van naar welke complottheorieën kijkt. Soms is het 5% van de Nederlandse bevolking die er geloof aan hecht. Soms 20%. Maar die aantallen zeggen niet alles. Je hebt complotdenkers in allerlei soorten en maten. Sommigen geloven er heel erg in. Anderen kijken er een keer naar of geloven een beetje. Dus die aantallen alleen zeggen niet alles. Dat geldt ook voor het profiel van de complotdenker. Dat is er niet. Het gaat om een grote verscheidenheid van mensen in alle lagen van de bevolking. Het is geen marginaal verschijnsel. Geen marginaal verschijnsel. Je kan er niet een strak cijfer op plakken. En tegelijkertijd zeg jij: corona is een ideale omstandigheid voor complotdenkers om in complotten te denken. Ja, corona is een ontzettend ingrijpende gebeurtenis. We zien vaak dat een ingrijpende gebeurtenis allemaal onzekerheden en wantrouwen losmaakt. Complotverhalen geven daar antwoorden op. Het is een ongelooflijke situatie waarin we ons bevinden. Alles wat normaal en zeker was, is ons ontnomen. Dat gevoel is er heel erg. Er is een avondklok, je kunt niet meer naar de kroeg. Studenten kunnen niet meer naar collegezalen. Een ontzettend onzekere situatie. En dan steeds de vraag: klopt al die informatie wel? Wat is toch die Britse variant? In dat soort gevallen gaan mensen op zoek naar alternatieve verklaringen. Naar andere informatie. In de hoop dat dat houvast geeft en grip op het leven. Dan kun je zeggen: je kunt die mensen wegzetten. Maar jij zegt: je moet er ook van leren, het is een symptoom. Als je kijkt naar waar zij op aanslaan, wat hun grieven zijn, wat hun emoties zijn. Dus als je de al te overspannen verhalen eruit haalt dan hier dat het vaak gaat om mensen die betrokken zijn bij de maatschappij. Die zich druk maken over onrecht, onrechtvaardigheid. Die kritisch zijn naar instituties, regering, media, wetenschap. Dat zijn in principe positieve eigenschappen. Een samenleving heeft kritische mensen nodig. Soms is het ongemakkelijk, maar dat hoort erbij. Maar soms gaat het ook heel ver. Ja. Soms schiet het echt uit de rails. Maar we moeten ons daar niet op blind staren. Dan kom je bij in het verhaal terecht dat het allemaal gevaarlijke gekkies zijn. Daarmee doe je ze onrecht. Daaronder zitten betrokken mensen die kritische vragen stellen naar de macht. En naar wie eigenlijk bepaalt wat waarheid is. Daar moet een overheid wat mee, zeg jij. Complotten zijn van alle tijden, jij hebt er een aantal onderzocht. Welke elementen zie je terugkomen in complotten van nu die je vroeger ook al zag? EEN ding wat je nu ook duidelijk ziet is het thema kindermisbruik. Ik zag dat indertijd. Toen ging het heel erg rond een topambtenaar van het ministerie van Justitie. Joris Demmink. Die werd beschuldigd van pedofiele praktijken. In vrij korte tijd werd dat een steeds groter complot. Inclusief het Koninklijk Huis, rechters, advocaten, journalisten. De hoogste mensen van de samenleving, de elite. Ook daar was het thema satanische rituelen al aanwezig. Wat we ook nu weer terug zien. Dat is precies wat we nu zien bij QAnon terug zien. Precies hetzelfde verhaal, maar net in een ander jasje. En net met andere schuldigen en slachtoffers. Maar kindermisbruik is iets waar we allemaal heel gevoelig voor zijn. Waar we allemaal op aanslaan. Het kind is het symbool van de onschuld en zuiverheid. Wie kinderen iett aandoet, die zijn het laagste van het laagste. Dus als je je tegenstander of je vijand dat in de schoenen schuift maak je meteen duidelijk dat je strijdt voor het goede en tegen een heel kwaadaardige vijand. Tegelijkertijd is het ongemakkelijk. Want kindermisbruik bestaat. Georganiseerd kindermisbruik bestaat ook. Het is een reëel probleem. Het idee dat dit soort dingen gebeuren, kun je nooit zomaar van tafel vegen. Omgekeerd betekent het niet dat dus alle complotten kloppen. We hebben een fragment uit de Tweede Kamer waarde Thierry Baudet zien. Het punt van de immigratie, Wolfgang Scheuble in de krant FAZ heeft gezegd: als wij niet ons vermengen als Europeanen vallen we ten prooi aan incest. Dat heeft hij letterlijk gezegd. Dat is een citaat. Ze zeggen het, ze willen het. Dat is het doel! Het doel is multiculturalisme. Het verzwakken van de Europese traditionele identiteit. Dat is de officiële ideologie van de EU. Hier zie je heel duidelijk terug dat er wordt gesproken over doelbewust plan. Het doel is het verzwakken van de samenleving. Van de oorspronkelijke bevolking. Er is kritiek mogelijk op migratiebeleid. Kritiek mogelijk op de multiculturele samenleving. Er zijn mensen die maken zich zorgen en de samenlevingen verkleuren. Dat klopt allemaal, dat is geen verzinsel. Maar op het moment dat je tot het doelbewuste plan maakt, de opzet om hier de oorspronkelijke bevolking te decimeren of tot tweederangs burger te maken, dan kom je toch echt op het terrein van complotdenkbeelden. Hoe erg is dat als dat in Kamer wordt gedebiteerd? Op dat moment krijgt zo'n idee veel meer gewicht. Meer legitimiteit. Dan dat het alleen door iemand op een sociaal mediaplatform wordt geroepen. Maar de elementen waar jij over spreekt, die zie je steeds terugkomen. En nieuw element is de sociaal media. Utrecht Dataschool doet daar onderzoek naar. Hier weten ze bij de Utrecht Data School alles van. Mirko, jij hebt onderzoek gedaan naar de rol van social media bij het verspreiden van complottheorieën. Dat heb je ook gedaan bij corona. Hoe heb je dat gedaan? Het onderzoek was van de Utrecht Data School. Die hebben gekeken: kunnen wij iets zinnigs zeggen over de verspreiding van complottheorieen? En hoe zouden we die kunnen onderzoeken? Daarvoor hebben we een sample gehaald van Twitter. We hebben gezocht naar alle tweets die '5G' en 'corona' bevatten. Gecombineerd in EEN tweet? Ja. Dan zien we inderdaad dat ergens in januari de eerste tweets beginnen op te duiken in Nederland die een samenhang stellen tussen 5G en corona. En als we naar de animatie kijken, dan zie je…Alle rode puntjes, dat zijn tweets die te maken hebben met corona en 5G. Die dus stellen: er is een samenhang tussen corona en 5G. We zien dat die zich het eerst verspreiden in de conservatieve, nationalistische hoek van Twitter. En dan gaan ze door naar 't centrum, naar de politieke mainstream op Twitter. Je ziet dat wij sommige tweets groen gekleurd hebben. Groen betekent dat je het niet eens bent met de complottheorie. Dat je er een kritische noot aan toevoegt, het anders interpreteert. En rood betekent dat je deze complottheorie juist ondersteunt. En dat je die actief verspreidt. Dus je zou kunnen zeggen dat rood hier een marginale opinie is. En hier bovenaan is het de dominante opinie. En kun je zien waar de superspreaders zitten hierin? Ja, wij hebben bij Instagram gekeken. Daar kun je ook het publiek in verschillende clusters indelen. Paarse clusters voor hiphop bijvoorbeeld. En dan hebben we influencers van YouTube. En we zien hier ook een paar grote accounts. Die hebben veel meer volgers en krijgen meer aandacht. We zien soms dat grote accounts soms echt aandacht geven aan een complottheorie die van een veel kleiner account komt. Zo treedt die eigenlijk als vermenigvuldiger op. Dat geeft zo veel meer aandacht en veel meer publiek aan de mening van het marginale account. Ja Jelle, nog even terugkijken naar deze wolk die we zien. Want wat zien we hier nou precies? In zo'n wolk laat men eigenlijk zien hoe iedereen zich verspreiden door de sociale media. En of je nou ook nog kunt aangeven dat sommige accounts want het zit gekoppeld aan personen of organisaties daar een grotere rol in spelen dan andere accounts. Nou, deze wolk laat dan bijvoorbeeld zien dat de account van Doutzen Kroes echt een belangrijk knooppunt is in het doorzetten van allerlei ideeën over corona. Omdat heel veel mensen het account volgen en haar een zekere autoriteit toedichten en dus haar informatie weer verder verspreiden. En dan hebben we het over de influencer. We zagen net Thierry Baudet in de Kamer. Wanneer wordt complotdenken gevaarlijk? Complotdenken kan risico's in zich dragen. Maar dat zie je eigenlijk als er meer extremistische elementen in terecht komen. Dan gaat het bijvoorbeeld over een ontzettend sterk uitvergroot wij/zij-denken waar eigenlijk geen tussenpositie meer mogelijk is. Je opponent is eigenlijk geen opponent meer maar de vijand in hoofdletters met echte kwaadwillende intenties, soms de duivel in persoon. Dan zie je dat er een soort dehumanisering kan optreden van de tegenstander. Dat zijn allemaal signalen die we ook weten uit een ander onderzoek naar bijvoorbeeld extremisme dat je dan extra moet opletten omdat er dan toch een soort gewelddadigheid insluipt. Zeker als je ook noties als existentiële bedreiging en einde der tijden er in krijgt. Dan wordt het allemaal erg apocalyptisch. En dat kan risicovol zijn. En dan moet je het heel serieus gaan nemen. En tegelijkertijd zeg jij dus ook van: zet mensen niet weg, leer er ook van. Wat kan de politiek leren van bijvoorbeeld onderzoek wat jij hebt gedaan? In ieder geval om de groep niet weg te zetten als een stel gekken of alleen maar gevaarlijk. Dat is niet zo. Je moet serieus luisteren naar wat er onder zit. En dan kan de politiek zichzelf ook nog wel eens een opdracht geven. Het gaat namelijk over je eigen betrouwbaarheid, je eigen transparantie. We hebben de toeslagenaffaire gehad. Dan kun je niet met droge ogen volhouden dat het allemaal keurig geregeld is In dit land. Dus veeg ook je eigen stal schoon. Dat moet de democratische opdracht blijven. Dank je wel, Jelle van Buuren.

Wat kunnen we leren van complotdenkers?

Complotdenkers worden vaak bekritiseerd. Maar in wezen zijn het betrokken mensen die kritische vragen stellen aan de macht. Vooral bij ingrijpende gebeurtenissen zoals een pandemie, gaan mensen op zoek naar alternatieve verklaringen. Wanneer wordt complotdenken gevaarlijk?

Onderzoek naar de verspreiding van complottheorieën

60 tot 70 procent van de mensen die besmet raken met corona krijgt last van reuk- en smaakverlies. Ze ook verpleegster Ellen, die veel met ouderen werkt. Zij ruikt al sinds maart helemaal niets. Ik heb geen idee. Heb je ze echt onder mijn neus want…Ja, er zit echt iets onder je neus. Geen idee. Ik rook bij alle drie helemaal niks. Oke, gaan we verder met het volgende setje. Als iemand vraagt wat mis je het meest…dan zeg ik de geur van mijn eigen man. Als je hem een knuffel geeft, het geeft je gewoon zo'n vertrouwd gevoel. En dat is gewoon weg, je mist toch gewoon dat zintuig. Ook bijvoorbeeld als ik bij mijn ouders binnenkom, weet je gewoon de geur van je ouders huis. Ja, dat ruik ik ook niet meer. Oke, mag je ruiken. En word je er dan ook op uitgestuurd als ouderen...bijvoorbeeld de luier verwisseld moet worden of zo? Nou, dan sturen we Ellen er maar even heen. Ja, als incontinentiemateriaal wordt verwisseld dan ben ik, en zeker met een stoma want daar komt ook best wel een vieze lucht vanaf, dan zeiden mijn collega's wel eens: Doe jij het maar. Ellen, wil jij dat even gaan doen? Ja. Je ruikt het toch niet. Wat is er aan de hand als je opeens geen reuk en smaak meer hebt? Daar doet Elbrich Postma al langer onderzoek naar. Ze heeft er sinds corona een heleboel patiënten bij. In de MRI-scan kan Elbrich zien wat er in de hersenen van deze patiënten gebeurt als je ze geuren aanbiedt. En die komen uit dit bijzondere apparaat. Het lijkt wel Willy Wonka's Chocolate Factory. Ja, mooi, he. Er zit ook chocola in, dus dat klopt. Oh ja! Hoe werkt dit? Dit apparaat werkt op luchtdruk. Er komt schone lucht binnen, dan zit hier een chocoladegeur in en de geurmoleculen worden dan meegenomen in de lucht. En die gaan helemaal over de buizen hier over het plafond naar de MRI. Die reizen dan helemaal naar de scanner toe? Ja. Gaat dus de lucht met de geur naar de patiënt toe. En dan kunnen we iemand die in de MRI ligt die geuren laten ruiken. Dan gaan we zo meteen beginnen met scannen. Ja, is goed. Oke, Ellen die ruikt nu dus allerlei geuren. Wat kun jij zien op die scans? Ik zie in ieder geval in de hersenen dat het reukorgaan dus die bulbus, die zit er. Goed nieuws op zich. Dat betekent dat de geuren in ieder geval wel goed in de hersenen aan kunnen komen. Geur kon natuurlijk als een geurmolecuul je neus binnen. Geur komt natuurlijk als een geurmolecuul je neus binnen. Het stijgt op, en dan? Boven in je neus zit het reukepitheel. Dat zijn allemaal kleine zenuwtjes waar die geuren aan vast klikken. Net als een soort Lego eigenlijk zit het daar onder. En de manier waarop het vastklikt zorgt ervoor dat er een bepaald signaal aan de hersenen doorgegeven wordt. Dus die geur komt binnen, dan is het nog een soort stofje en dan wordt er vanaf hier een elektrisch signaal doorgegeven aan je hersenen zeg maar. Ja. Klopt. En wat gaat er dan mis bij mensen die COVID-19 hebben en echt niet meer ruiken en proeven? Wat we nu gezien hebben is dat die bulbus, die vlak boven je neus zit, daar zitten allemaal cellen omheen. Bepaalde ondersteuningscellen zeg maar. We hebben gezien dat het COVID-virus op die cellen gaat zitten. Dus niet zozeer op de reukcellen zelf maar op de cellen daaromheen. Dus daardoor kan het signaal eigenlijk niet goedgemaakt worden en niet zo goed doorgegeven worden en komt er dus eigenlijk ook niet zoveel binnen in de hersenen. Dat is wat we nu denken wat er gebeurt. Het lijkt erop dat corona cellen in de neus aantast waardoor geursignalen niet in de hersenen kunnen komen. We gaan nog even een korte scan maken. Klaar voor? Ja hoor. Ellen heeft sinds september weer een klein beetje geur. Maar sommige dingen, zoals haar eigen parfum, ruiken heel anders. En kun je dat beschrijven, wat je dan wel ruikt? Ja, een hele penetrante, sterke geur. Ik weet niet of je wel eens bij een chemische fabriek of zo bent langsgereden. Nou, zo'n soort geur. Oke. Het is echt heel sterk. En soms ook wel een beetje een soort rotte geur. Lijkt me niet heel prettig. Nee. Word je er ook misselijk van, of niet? Ja. Ja. Zeker met beddengoed, wasmiddel, daar word ik echt gewoon misselijk van. Ben je ook wel eens bang van als het niet meer terugkomt? Ik zou het wel heel erg vinden als het niet meer terugkomt. Want stel dat ik ooit kinderen zou krijgen dan kan ik niet eens mijn eigen kind ruiken. Ooooh. Verschrikkelijk. Dat soort dingen. Ja.Ja. Daar ben ik dan wel weer een beetje bang voor. Dan beginnen we bijvoorbeeld even met deze. Mag je even zelf aanpakken. En dan mag je hem onder je neus houden en even rustig diep inademen. Wat Ellen zou kunnen helpen is het trainen van haar reukvermogen met deze zeer sterke geuren. Ik kan er geen citroen uithalen. Ik ruik wel iets, maar…Het is wel een eerste goede stap, dat je weet van: En is er hoop voor de mensen die nog steeds hun smaak of geur niet terug hebben of niet helemaal terug zoals Ellen? Ja, wat we bij die mensen veel zien is dat op een gegeven moment er toch wel weer iets terug komt. Soms kan dat een hele vieze geur zijn of een geur die er helemaal niet is maar die je wel plotseling ruikt. En dat is vaak eigenlijk voor de persoon zelf heel vervelend maar voor ons een goed teken omdat je dan dus weet van: hee, de neus is weer aan het werk en de verbindingen, ja, daar word weer aan gewerkt. Dit ruik ik echt niet. Dat wil nog niet doorkomen. Nee. Helemaal niks? Helemaal niets. Nee. Nou, een goede reden voor je vriend om iedere dag een bos bloemen voor jou te kopen. Een bos rode rozen. Ja, kan ik iedere dag eraan ruiken. Iedere dag geurtraining.

Kunnen coronapatiënten ooit weer ruiken en proeven?

Een van de symptomen van corona is het verlies van geur en smaak. Het lijkt erop dat corona cellen in de neus aantast waardoor geursignalen niet in de hersenen kunnen komen. Wat betekent dat voor de 60 tot 70 procent van de coronapatiënten die hun smaak en geur zijn verloren?

Geurverlies na corona

Sinds de jaren 50 lanceert bijna de hele wereld satellieten. Veel satellieten. De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA lanceert deze week een nieuwe satelliet. Er zijn ruim 60 satellieten in een baan om de aarde gebracht. Als het aan SpaceX ligt is het einde nog niet in zicht. Is er nog wel genoeg plek voor al die nieuwe satellieten? Dat bespreek ik met Thomas Wijnen, verbonden aan de Universiteit Leiden. Als kleine jongen had hij al een passie voor alles boven de dampkring. Hij werd sterrenkundige en koestert ook zelf de wens de ruimte in te gaan. Fijn als er dan ook plek is. Nu houdt hij alvast in de gaten of het daar niet te druk wordt. Thomas, als er ergens ruimte zou moeten zijn dan is het toch wel daar? Dat klopt, hoe verder van huis gaan hoe meer ruimte er ook is. Maar eigenlijk dicht bij huis, in de lage baan om de aarde daar wordt het steeds drukker de afgelopen jaren. Laten we eens kijken hoe dat eruitziet. Jij ziet dit als je door je telescoop kijkt. Deze opnames zijn gemaakt door mijn collega uit Leiden. Dit is van de eerste lancering van de batch van 60 satellieten. Wat vooral schokkend is, voor ons is dat ze zo ontzettend helder zijn. Dit is vanuit iemand zijn achtertuin in Leiden. Maar als wij gebruik maken van professionele telescopen dan worden onze opnames gewoon overbelicht als deze satellieten door ons beeld bewegen. En dan heb je er last van. Dan kunnen we niks meer met die opnames doen. Zullen we eens kijken hoe dat in de afgelopen jaren zich heeft ontwikkeld. Eind jaren 50 begon het met de lancering van de eerste satelliet, de Spoetnik. En gaandeweg zie je er steeds meer. De banen om de aarde kruisen elkaar. En dat ze in theorie, die satellieten, elkaar tegen kunnen komen terwijl ze rondjes draaien om de aarde. In de loop van de tijd worden het er steeds meer. Elke satelliet wordt weer met een raket gelanceerd dus het zijn ook rakettrappen die erbij komen. Maar er zijn ook satellieten die gaan kapot in de ruimte. Er zit misschien nog wel een restje brandstof in een rakettrap en dat zorgt ook allemaal voor extra ruimtepuin eigenlijk. Dat fietsers in de lucht, en satellieten. We hebben er eentje op tafel staan. Het is gewoon een veredeld koekblik. Deze is zo groot als een schoenendoos. Die worden in Delft gemaakt. De reden dat we ze zo klein kunnen maken is ook de reden dat er steeds meer gelanceerd kunnen worden. Want het wordt steeds goedkoper. Wat kan deze satelliet? Dit is een generiek prototype. Deze zonnepanelen klappen omhoog als hij gelanceerd is. Deze worden in een lage baan om de aarde gebruikt. En dan kun je bijvoorbeeld de aarde observeren maar bijvoorbeeld ook de atmosfeer monitoren of voor communicatie kun je hem gebruiken. En is dus heel nuttig. Maar de banen raken elkaar wel eens. En dat is ook gebeurd in 2009. Satelliet Iridium 33 botst met Kosmos-2251. De ene satelliet werkte al niet meer op dat moment. Dus deze satellieten zijn in botsing gekomen. En dat heeft geleid tot tienduizenden brokstukken. En elk brokstuk zelf, en nu lijkt het alsof ze elkaar weer raken maar het is niet op schaal, dus ze passeren elkaar gewoon. Maar elk brokstuk op zichzelf is weer een ongeleid projectiel dat weer in botsing kan komen met een andere satelliet. En de angst is dat dit tot een sneeuwbaleffect kan leiden. En dan lijdt het weer tot duizenden brokstukken met als ultieme doemscenario dat je eigenlijk een soort van schil van brokstukken om de aarde krijgt. En dan kan je geen satellieten meer in een baan brengen. Dat is gewoon echt slecht nieuws. En dan gaat het over satellieten die elkaar kunnen raken. Het kan ook wel eens dat een klein stukje ruimtepuin een spaceshuttle raakt en dan gebeurt dit. Wat we hier zien is een sterretje in de ruit van de spaceshuttle. Zelfs zoiets kleins als een verfvlokje heeft dit effect met een snelheid van 35.000 kilometer per uur op een spaceshuttle, terwijl dat hele stevige ramen zijn. Het was zo groot? Ja, zo groot ongeveer. Twee millimeter ongeveer. En dat dat benauwde momenten oplevert als je aan de andere kant van het glas zit is iets wat Andre Kuipers zelf meemaakte toen hij in het Internationale Ruimtestation zat en er ruimtepuin op komst was. Dan werden we middag in de nacht wakker gemaakt. Alle ruimten sluiten in het ruimtestation. En dan ben je veilig in je ruimtesonde. Behalve als hij geraakt wordt want dan is het einde verhaal. En dan zou je nog kunnen terugkeren. De kans is heel klein, maar ik heb geen angst gehad of zo. Maar ik was me wel bewust van: misschien kan ik niet meer terug. Je hebt een klein tasje met je eigen persoonlijke spullen. En dat heb ik wel meegenomen. Persoonlijke dingen van familie en vrienden. Ik denk: dan heb ik in ieder geval dat als ik terugkom. Ik heb nog naar buiten gekeken door het raam of ik iets zag. En na een tijdje word je dan weer opgeroepen door Houston om te zeggen: het is voorbij, jullie kunnen weer aan de slag. En dan is het nog maar net goed afgelopen. Maar het is dus wel een probleem. Wat doe je eraan? Heel belangrijk is om goed te monitoren en om te kijken wat zich allemaal in de ruimte bevindt. We weten pas van 60 procent groter dan 10 centimeter waar het zich bevindt. Dus er is nog heel veel wat we in kaart moeten brengen. En daar zijn we ook bezig met ons onderzoek. Een alternatief is brokstukken verwijderen. Vooral grote brokstukken vormen een gevaar. Want als die botsen dan krijg je weer kleinere botsingen. Er zijn berekeningen gedaan dat eigenlijk moet je de komende 100 jaar per jaar minimaal vijf grote stukken ruimtepuin verwijderen op basis van de huidige populatie om dat risico op een botsing te verkleinen. Een soort vuilniswagensatelliet de ruimte insturen die op jacht gaat naar dat puin. Bij de ESA in Noordwijk onderzoeken ze hoe je dat ruimte-afval te pakken kan krijgen. Deze proefopstelling onderzoekt wat de beste manier is om te navigeren met de satelliet die een stuk ruimtepuin gaat verwijderen. In de satelliet zitten camera's die gebruikt worden om te kunnen berekenen hoe ver hij staat van een stukje puin wat hij gaat pakken. We moeten zeker weten dat we niet extra ruimtepuin maken. Met de camera proberen we beelden te maken die precies lijken op de echte ruimtebeelden. En die beelden gebruiken we later in onze computers om alle mogelijke scenario's door te nemen. Wat een stuk ruimtepuin kan ook om zichzelf heen draait. Dat is het niet meest veilige scenario. Daarom is het heel belangrijk om met de camera's en de sensoren en de algoritmes erachter goed te kunnen identificeren hoe je hem straks het beste kunt benaderen en hoe je hem het beste kunt grijpen. Dit kan het grove puin opruimen maar er is ook heel veel wat we niet zien en het is ook gevaarlijk. Elon Musk heeft dus hele grote plannen. Is er genoeg plek voor al die satellieten? Goede vraag, we zijn ons steeds meer beseffen dat de ruimte, zeker die lage baan om de aarde, beperkt is. Er zijn ook wel maatregelen getroffen om er wat aan te doen. Als een satelliet aan het einde van zijn leven is dat hij binnen 25 jaar moet opbranden in de atmosfeer. Maar dat neemt niet weg, er zijn nu 2000 actieve satellieten. Elon Musk gaat er misschien wel twee 40.000 lanceren. En hij is niet de enige die die plannen heeft. Dus we moeten daar met z'n allen hele goede afspraken over gaan maken. Want eigenlijk kan het niet echt? Zo kan het niet onbeperkt doorgaan. Je moet er afspraken over maken en goed in de gaten houden. Ja, maar het is heel lastig omdat op internationaal niveau te doen. Want er is nog geen wetgeving. Dus er ligt nog een opdracht voor de internationale gemeenschap? Absoluut. Dank je wel Thomas Wijnen.

Is er nog genoeg ruimte in de ruimte?

Het wordt steeds drukker in de baan om de aarde. Botsingen tussen satellieten kunnen leiden tot talloze brokstukken in de ruimte. Wat kunnen we doen om te voorkomen dat er een schil van ruimtepuin om de aarde ontstaat?

Drukte door satellieten en ruimtepuin

Ik ben zelf een uitgesproken avondmens. En dan is zo'n lockdown wel handig. Want ik kan meer mijn eigen bioritme volgen en ik kan wat langer slapen. Dat is heel aangenaam, maar is dat eigenlijk wel gezond? Dat ga ik vragen aan chronobioloog Roelof Hut hier in Groningen. Roelof Hut doet onderzoek naar de biologische klok. Bij mensen maar ook bij dieren. Hij neemt ons mee naar een heel bijzondere langslaper. Hee hallo Lauren. Hee. Lauren die kan laten zien hoe zo'n winterslaper dat eigenlijk doet. Ze zitten in die kisten, dat zijn geïsoleerde kisten. Zodat het een beetje lijkt op een situatie als een hol in de grond. Het is een beetje een kindersurprise uitpakken dit. De buitenkant en dan: wauw! Hou hem maar vast. Jongens. Dit is de Europese eikelmuis. En dit zijn hele goeie winterslapers. Dus dit is een strategie om de winter te overleven als er weinig voedsel is. Ze gaan hun lichaamstemperatuur helemaal naar beneden brengen tot de omgevingstemperatuur. Dus het vriest nu ongeveer; nul graden, -1 denk ik ongeveer. En de lichaamstemperatuur van het beest zal ook dicht bij de nul graden zijn. Bloeddruk is laag, misschien een keer permanent een korte hartslag. Bloeddruk is laag, misschien een keer permanent een korte hartslag. Het immuunsysteem is helemaal veranderd. Hersenactiviteit is nihil. Het lijkt meer op dood dan op levend. Helaas denken veel mensen die een hamstertje thuis hebben dat soms ook. O ja. Dat is dus heel vaak winterslaap. Ze blijven niet altijd koud maar ze hebben een keer in de week een 'arousal' noemen we dat. En dat is eigenlijk een periode waar ze gedurende een dag ongeveer 37 graden worden en alles weer opwarmt. Het is ook heel raar om een diertje vast te hebben dat koud is. Er komt niets van lichaamswarmte vanaf. Is dat wel gezond? Nou, het zorgt natuur voor een hele goede overleving voor deze dieren...
Nou, het zorgt natuurlijk voor een hele goede overleving voor deze dieren tijdens de winter. Daarom doen ze het. Maar we denken toch dat er schade plaatsvindt. Lauren kijkt bijvoorbeeld naar de DNA-schade die in de cellen optreedt tijdens deze koude toestand. Maar het gekke is, ze kunnen die schade heel goed handelen. Als ze warm worden, als ze zo'n arousal hebben, en ze worden weer 37 graden gedurende een korte tijd, dan worden heel veel van die schadelijke effecten gewoon weer weggepoetst, die worden hersteld. Zijn ze zeer efficiënt in. Dus netto aan het eind van de winter zijn ze toch beter af. De eikelmuis slaapt lekker door tijdens onze lockdown. Maar wij zijn benieuwd wat uitslapen met onze biologische klok doet. Wij hebben een biologische klok in ons brein, in de hypothalamus van ons brein. En die regelt eigenlijk wanneer we gaan slapen. En die wekker die we 's ochtends zetten als we naar school of werk moeten gaan, die verkort die slaap. En dat is eigenlijk wel een probleem. Op de lange termijn zorgt dat voor gezondheidsproblemen. Het is effectief gezonder om gewoon je eigen ritme te kunnen volgen dan? Ja, dat is zeker gezonder. Er zijn allerlei studies die dat aantonen. Een van de dingen die op dit moment natuurlijk van belang is he, slaap heeft een goed effect op het functioneren van het brein maar ook het immuunsysteem profiteert van slaap. Het immuunsysteem doet eigenlijk ook zijn werk vooral tijdens die slaapfase. Verkort je die slaapfase, dan zul je minder snel herstellen. Kijken of we met de warmtecamera wat beelden kunnen krijgen. Ja. En dan zien we dat Lieven z'n handen lekker warm zijn. Nou, dat valt tegen. De vingers wat kouder en de palmen van je hand zijn mooi geel dus die zijn warm. Maar we zien ook dat dat dier zelf erg koud is. Ik denk inderdaad zo rond de nul graden. Wauw. En als het goed is begint hij op te warmen. En als we een tijdje wachten dan zullen we zien dat vooral de borststreek dus de warmte wordt gegenereerd zo rond de borststreek en tussen de schouderbladen en dat het dier vooral eerst zijn brein gaat opwarmen. Ik zie dat zijn ademhaling begint wat toe te nemen. Je ziet z'n pootjes wat bewegen. Ja, hij ademt nu echt wat sneller. Dus hij begint op te warmen. Je zegt het op tijd als hij begint te bijten ook, he. Nou, ik neem aan dat jij dat zegt. Iets anders, dat is eigenlijk een negatieve kant aan de zaak, dat we zien dat het ochtendlicht, doordat we niet meer naar ons werk of naar school hoeven dus het ochtendlicht zien we niet zo veel meer. En dat zorgt voor een versnelling van onze klok. Dus ik zou ervoor willen pleiten: zet die wekker niet maar ga wel 's ochtends misschien een wandeling maken ook al hoef je niet naar je werk of niet naar school. We zien dat hij wat meer gaan bewegen. Ja. We zien dat de spieren een beetje beginnen te trillen. Dat zorgt ook voor genereren van warmte. Een oogje open. Een oogje open. Ademhaling is veel sneller. Hij is druk bezig omdat arousal te krijgen. En als we naar de lichaamstemperatuur kijken dan zien we ook inderdaad dat hij een stuk warmer is. Dus we hebben gebieden, die zijn nu al bijna 20 graden. Met name hier rond de kop. Ik heb geen koorts, toch? Jij hebt geen koorts. Dat is allemaal niet nodig. Hij is er nog lang niet. Het lichaam is nu pas 20-25 graden. Dus hij moet nog 10 graden. Hij is pas halverwege. Leren we er iets uit over onze eigen slaap bij de mens? Ja, ik denk dat we hier als een soort vergrootglas op die schadeprocessen kunnen kijken. En we kunnen zeker die slaap, de positieve kant van slaap op een hele andere manier gaan benaderen bij deze dieren. Het zijn fascinerende vragen. We kunnen er heel veel van leren nog. Maak mij wakker om kwart na corona. Ja, precies.

Wat doet een lockdown met ons slaapritme?

Een winterslaap is een strategie van sommige dieren om de winter te overleven wanneer er weinig voedsel is. Wat kunnen we leren van de eikelmuis over ons eigen slaapritme?

Slaap en ons immuunsysteem

Macht, en seks. Het lijkt vaak samen te gaan. En het Concertgebouworkest ontslaat dirigent Gatti na vermeend seksueel wangedrag. En het Concertgebouworkest ontslaat dirigent Gatti na vermeend seksueel wangedrag. De man op de apenrots, en dat vertaalt zich op allerlei manieren. En dus ook helaas op deze manier. En onze vraag: Hoe steriliseer je macht? Dit bespreek ik deze week met twee gasten maar liefst. Heel fijn dat jullie er zijn. Marijke Naezer, genderstudies-wetenschapper die alles weet van online en offline seksueel geweld. En Gerben van Kleef. Als sociaal psycholoog aan de Universiteit van Amsterdam onderzoekt hij wat het hebben van macht met je doet. Even met jou beginnen. Ook als je dit weer ziet, hoe komt het toch dat macht en seksueel wangedrag vaak hand in hand gaan? Wat we zien bij macht is dat het leidt tot algehele ontremming. Het neemt barrières weg die normale mensen weerhouden van bepaald gedrag. En als die wegvallen worden allerlei type gedragingen waarschijnlijker. Dat gaat op een heel breed spectrum van gedrag. En seksueel grensoverschrijdend gedrag is een voorbeeld daarvan. Dat zie je dus daar gebeuren. We gaan straks dieper in op de machtsfactor. Wat je in ieder geval ziet bij apen is dat de relatie tussen macht en seks heel duidelijk is. Sosha ging praten met Mariska Kret. Zij doet namelijk onderzoek naar apen en het gedrag van apen. Mariska, jij hebt onderzoek gedaan naar chimpansees. Hoe zit het met machtsposities binnen zo'n groep mensapen? Bij chimpansees heb je een alfaman. Chimpansees hebben een hiërarchische sociale structuur. Niet een strikte lijn, maar toch een duidelijke leider van de groep. En is het dan zo dat alfamannetjes ook het meeste seks hebben? Ja, de alfaman heeft de beste toegang tot de vrouwtjes. Je wordt vaker gevlooid. Dat is heel belangrijk sociaal gedrag bij mensapen. Je hebt ook als eerste recht op voedsel. Ik was een keer in de dierentuin en toen deed ik mijn hand tegen het glas in de hoop dat de chimpansee dat ook ging doen zodat we zo'n romantisch filmmoment zouden hebben. Dat deed hij niet. Hij deed in een keer zo, bam, zijn elleboog tegen het raam. Ik schrok zo. En later gooide hij nog een hand zand naar m'n gezicht. En waarschijnlijk had hij zichzelf groot gemaakt en stonden zijn haren recht overeind. Ja. En misschien had hij ook nog wel een erectie. Daar heb ik niet op gelet. Want ik schrok heel erg. Typisch displaygedrag. Wat betekent dat? Om te laten zien dat hij echt wel boven jou staat in de hiërarchie. Dat wilde hij even laten zien? Ja. Ja, best heftige beelden trouwens! Maar dat doen mensen vaak, apen vergelijken met onszelf met ons eigen menselijke gedrag. Hoe kijk jij daar tegenaan? Het is interessant dat we naar apen kijken om iets van onszelf te begrijpen. De redenering daarachter is vaak: we hebben veel DNA gemeenschappelijk met apen.
Maar we hebben evenveel DNA gemeenschappelijk met muizen. En we hebben bijvoorbeeld geen muizenfilmpje gekeken. Nee. Dus dat is interessant. En ook: Hoe kijken we daar dan naar? En welk gedrag zien we wel en wel gedrag zien we niet? En waar hebben we het wel over en waar niet over? We hebben het wel over die vechtende displayende alfamannetjes maar niet over de vrouwtjes die best wel in het rond seksen. En ik denk dat het rottige van hoe het soms gebruikt wordt is om allerlei gedrag goed te praten, met name discutabel gedrag. Namelijk: Het zit in ons. Ja. We kunnen daar niks aan doen. Precies dat, ja.En jij zegt: Dat is geen smoes. Daarover hoeven we niet naar de chimpansees te kijken maar wel naar culturele aspecten. Welke culturele aspecten, blijkt ook uit onderzoek dat jij doet, werken dat gedrag wel in de hand? Wat je ziet is dat het heel erg is ingebed in de manier waarop wij praten over seksualiteit en grensoverschrijdend gedrag en de machtsverhoudingen die daarin besloten liggen en die ook weer verbonden zijn met bredere machtsverhoudingen. Dan kun je denken aan machtsverhoudingen tussen oude mensen en jongere mensen waarbij jongere mensen vaak afhankelijke zijn. Dat maakt die jongere mensen heel kwetsbaar. Machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen natuurlijk waarbij sprake is van een dubbele seksuele moraal. Als je bijvoorbeeld deze foto's ziet. Allebie die jongens prima gespierd. Mooiboy, fixer, die komen er wel. En dat meisje? Oeh. Deze foto, laat ze die zomaar zien? Is dat niet een beetje te veel, te sletterig? Dat komt er uit onderzoek dus? Ja. Op dit moment is er ook een campagne in Australie gaande. Daar wil ik even met jullie naar kijken. Want die legt precies die dubbele moraal bloot. Laten we even kijken. Precies, het brengt even wat realiteitszin in je dagelijkse interactie. Wat het gebeurt dus zonder dat je het soms door hebt. Je hebt ook gekeken naar die seksualiteit en hoe we die beleven. Hoe mannen en vrouwen daarop worden aangesproken. Wat komt daaruit? Jongens en mannen worden echt aangemoedigd om zich zo veel mogelijk seksueel te ontwikkelen. Met vrouwen dan wel. Het is dus wel heel heteronormatief. Terwijl het voor meiden en vrouwen heel erg de norm is: Terughoudend zijn, kuis zijn, afwachtend zijn. En dat zit in hele subtiele en minder subtiele boodschappen die we meegeven aan elkaar van hoe je je hoort te gedragen. Jongens en mannen zitten mekaar op te hitsen, van: Hoeveel seks heb jij gehad? En dan is meer beter. Terwijl als je als vrouw zegt: Nou, ik heb afgelopen week lekker met drie kerels in bed gelegen, of drie vrouwen, nou ja, daar gaat het dan vaak niet eens over...dan is het meteen: Jeetje, wat een slet. Of mensen gaan zich zorgen maken. Gaat het wel goed met je? Ben je op zoek naar aandacht? Heb je het moeilijk thuis? Er wordt heel anders naar gekeken. Ja. Het gaat over Metoo-schandalen. Die spelen zich ook af in de gayscene. Rob Jetten van D66, waar het schandaal van Sidney Smeets zich afspeelde, zei daar dit over. Als jij stiekem een app hebt gedownload, je bent stiekem met iemand gaan chatten, je bent stiekem met iemand gaan afspreken en er gebeurt dan iets waarvan je een heel slecht gevoel krijgt, dan is de drempel om met je ouders of vrienden het gesprek aan te gaan enorm. Is het juist ook voor die groep nog moeilijker? Ja, zeker. Want als ik jouw seksualiteit niet mag bestaan, dan moet je andere manieren vinden om daarmee om te kunnen gaan. Dus dan moet je heel veel stiekem doen, precies wat Rob Jetten zegt. En dat maakt je heel kwetsbaar. Zo maken wij als samenleving een bepaalde groep heel kwetsbaar voor machtsmisbruik. Dan kom je natuurlijk ook, Gerben, in die machtsverhouding terecht waarbij in dit geval de machtsverhouding heel scheef is. Wat kun jij daarover zeggen? Je hebt daar onderzoek naar gedaan. Wat doet macht met een mens? Macht doet eigenlijk verbazingwekkend veel met een mens. Dat kun je ook heel makkelijk voor elkaar krijgen in een laboratoriumsituatie waarin je mensen aselect toewijst aan condities. Als ik het zou moeten samenvatten zijn het twee grote symptomen. Aan het syndroom van macht. Een symptoom is dat het remmingen wegneemt. Barrières wegneemt. En dat mensen veel makkelijker allerlei gedrag gaan vertonen waar ze op dat moment zin in hebben. Dus als je mensen macht geeft, of als mensen macht hebben gaan ze eerder actie ondernemen. Ze gaan meer risico nemen. Kun je een voorbeeld noemen? Een studie die ik zelf erg leuk vind van een collega in Amerika daar hebben ze mensen in het lab gebracht. En die gaven ze veel of weinig macht over een andere proefpersoon. En wat daaruit bleek is dat mensen die macht hadden gekregen, die moesten vragenlijsten invullen aan tafel. Daar stond een hinderlijke ventilator in hun gezicht te blazen. En mensen met meer macht waren veel eerder geneigd die ventilator uit te zetten of weg te schuiven of de stekker eruit te trekken. En mensen met weinig macht bleven braaf zitten met die hinderlijke ventilator aan. En wat zegt dat? Dat is een voorbeeld van hoe macht actie geneigdheid omzet in daadwerkelijke actie. Want we kijken naar een foto bijvoorbeeld. Wat je hier ziet is een vorm van expansief zitgedrag zou je het kunnen noemen. O ja. Een display van dominantie. En wat je daarbij vaak ziet bij dieren, maar ook mensen is dat als een individu breed uit gaat zitten, meer ruimte inneemt, meer gaat praten, meer interrumpeert, dat andere individuen daaromheen complementair gedrag gaan vertonen. Dus je komt ook in een vicieuze cirkel terecht. Ja. Is dit iets dat je kunt voorkomen, dat je een hele asociale machtsmisbruiker wordt zodra je macht krijgt? Ja, uit onderzoek blijkt, met macht komen verschillende dingen. EEN ding is mogelijkheden die je krijgt om van alles te gaan doen. En daarmee weg te komen. Maar wat ook vaak bij macht zit, in ieder geval als je niet naar totalitaire macht kijkt is een verantwoordelijkheidsaspect. Je draagt vaak verantwoordelijkheid voor andere mensen voor hun welzijn, hun prestatie, hun salaris, dat soort zaken. Als je mensen daaraan herinnert, aan het feit dat ze verantwoordelijkheid dragen voor anderen gaan ze zich beter gedragen dan als je ze herinnert aan het feit dat macht zoveel mogelijkheden biedt. En wie moet dat dan doen, daar nog even op wijzen? Dat zouden ze zelf kunnen doen! Je zou jezelf als machthebber kunnen herinneren aan noblesse oblige. Ik zit op deze stoel maar dat brengt ook verantwoordelijkheden met zich mee. En Marijke, waar zie jij de oplossing? Wat ik in mijn eigen onderzoek heel duidelijk zag is dat plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag zich heel erg gesteund voelen door machtongelijkheden, stereotypen, normen, dat jij bepaalde dingen mag. Dus ik zou heel graag iets willen doen aan de seksuele normen in onze samenleving en de ongelijkheden, bijvoorbeeld die dubbele seksuele moraal. Daar kan iedereen op zijn eigen manier een bijdrage aan leveren. Ik ben wetenschapper, ik doe er onderzoek naar. Je bent journalist, je maakt er een item over. En ben je ouder kun je het er met de kinderen over hebben...ben je kunstenaar, kun je er kunst over maken. Iedereen kan die normen uitdagen en daar kritische vragen bij stellen en kijken: Hoe kunnen we zorgen dat het gelijker wordt? Zodat dat grensoverschrijdende gedrag niet meer wordt gefaciliteerd en goedgepraat. En we hebben het er hier vanavond ook weer over gehad. Dank jullie wel, Marijke en Gerben.

Waarom leidt macht vaak tot grensoverschrijdend gedrag?

Zodra mensen macht krijgen, gebeurt er iets met hun gedrag. Ze krijgen het idee dat ze meer mogen en gaan daardoor vaker over tot grensoverschrijdend gedrag. Hoe komt dat en hoe kun je machtsmisbruik voorkomen?

Bovenop de apenrots

Nederland staat in de top 5 van Europese landen die bijdragen aan ontbossing. Die oplossing is nodig voor de sojateelt. Daarvan is Nederland grootverbruiker want soja wordt verwerkt in veevoer. En al dat vlees en zuivel is niet alleen voor onze eigen consumptie. We produceren veel vlees voor de export. En dat draagt ook bij aan die grote voetafdruk. De Europese Unie wil dat er een einde komt aan de ontbossing. En als het aan het Wereld Natuur Fonds ligt, mogen er geen producten meer worden geïmporteerd... waarvoor bos is verdwenen. Dan zou Nederland een groot probleem hebben. Zou je dat probleem kunnen oplossen door in Nederland soja te telen? Dat zocht Diederik Jekel al eerder uit.

Bij een van de eerste sojaboeren in het land. Het lijkt een soort buitenboordmotortje. Ja, die zitten er ook op. Kijk eens aan de zijkant. Hier gaan de sojabonen in. Ja, in de achterste bak. Alstublieft. Oké. Dan is de kunst om op te letten dat er geen papier mede machine ingaat.

Dit zijn best behoorlijk grote sojabonen, toch? Dit zijn de sojabonen. Hoeveel wordt er nu verbouwd? We zitten in Nederland afgelopen jaar op zo'n 500 hectare, ruim. En maïs, hoeveel is dat ongeveer? Bij maïs praat je over duizenden hectares. Dat is eigenlijk niet in verhouding. Het is wel leuk dat je het vergelijkt met snijmaïs. Als we kijken in de jaren vijftig, zestig, toen kwam snijmaïs deze kant op. Dat was een subtropische plant, net als net als soja, als het gaat om klimaat waar 'ie vandaan komt. Maïs hoorde hier eigenlijk helemaal? We denken: het is supernederlands, maar... Maïs is ook door de veredeling zover gekomen als waar het nu is. Ditzelfde verwachten wij met soja.

Als die plant zo op het land staat, pak je die boon aan... Hoor je dat, dat het rammelt? Ja, het is echt los. Op dat moment zit de boon dus los in de peul en dan kan de combine, dat kan iedere combine, waar je ook gewoon granen mee dorst, die kan dit dorsen. Dit is weer diezelfde boon. En dan zal je zien dat er drie, en het liefst hebben we er vier of vijf, peultjes in zitten. Die is iets kleiner dan wat je daar had. Is dit allemaal hetzelfde, deze sojabonen? In principe wel. Ze zitten zo in de peul, als ze zo groen zijn, zie je ook echt een boon zoals je ook een bruine boon kent, de ovale vorm. Op een gegeven moment, als hij gaat indrogen, die sojaboon, dan wordt 'ie rond. Dan wordt het eigenlijk een groot uitgevallen erwt. Wereldwijd zijn er duizenden rassen, maar niet alle rassen zijn geschikt om in Nederland te telen. Hou je van sojabonen? Nee, dankjewel. Ik hou niet van sojabonen. Ik ben meer een vleeseter. Maar een deel van de vraag komt natuurlijk wel voort uit het idee dat vlees wel moeilijker te handhaven blijft in de wereld, met al die miljarden mensen. Ja, precies. Juist omdat die vraag zich voordoet, en dat deed zich een aantal jaren terug al, hebben we gezegd: misschien is dat wel iets om op een andere manier eiwitten te gaan telen. Maar moet je dan zelf ook niet een keer aan de sojaburger? Ik geef je gelijk, dankje. Ja, ook de boer moet eraan geloven. Is nedersoja de oplossing? Dat bespreek ik met Ruud Timmer, onderzoeker eiwitgewassen bij Wageningen Research. Jij hebt er ook een zak meegenomen. Lust jij ze wel trouwens? De verse sojaboontjes vind ik erg lekker. Maar deze variant niet. Is dit wel iets wat je in Nederland groot zou kunnen verbouwen? We kunnen het verbouwen technisch gezien. Zag je in het filmpje ook. Dit is ook het bewijs. Dit is soja die we vorig jaar in Nederland hebben laten groeien. Dus het is mogelijk, we hebben rassen gevonden die het doen onder Nederlandse klimatologische omstandigheden. Ze groeien, we hebben er een opbrengst van. Alleen is die opbrengst per hectare nog te laag. Dus het is voor Nederlandse boeren nog niet economisch interessant om soja te telen. En is er genoeg plek voor. Even rekenen, want we hebben hiervoor ons een cirkeldiagram. Waardoor jij kunt uitrekenen of het mogelijk zou zijn. Precies. We kunnen in Nederland 3 ton per hectare halen en we hebben een behoefte van 7 miljoen ton. Dus deze hele taart houdt in 7 miljoen ton import. Dat komt overeen met 2 miljoen hectare. Dus als we de totale soja-import in Nederland willen verbouwen hebben we 2 miljoen hectare nodig. En het totale landbouwareaal in Nederland is ongeveer 1 miljoen. Oke. Dus we hebben twee keer Nederland nodig en die moeten we allebei helemaal vol zitten met soja. Is geen optie. Nee. Hoe is het vandaag, hoeveel van die cirkel wordt nu gebruikt? Een optie is als de opbrengst omhoog gaat, de prijs omhoog gaat en het economisch interessant wordt voor een boer, dan is 50.000 hectare misschien haalbaar. 50.000 hectare is deze taartpunt. Dat is 2% van de totale import. Ja, en wat er nu wordt gebruikt is nog kleiner. Op dit moment doen we 1000 hectare aan eiwitgewassen, inclusief soja. Dat is ongeveer dit streepje. Heel weinig dus. Echt heel weinig. Zullen we opschalen naar Europees niveau. Is het dan mogelijk? Daar liggen veel meer kansen. We hebben voor Europa voor de totale import 10 miljoen hectare nodig. Is die er? Ja, maar welke gewassen ga je dan niet telen. Want er ligt niet ergens een hoekje van 10 miljoen nog braak voor soja. Dus het komt in de plaats van iets anders. Ja, en dan zijn eigenlijk granen en maïs de gewassen die voor een boer het minste opbrengen. Die komen dan het meest in aanmerking om te vervangen door soja. Maar dan hebben we weer geen mais en tarwe. En dan moeten we misschien weer mais en tarwe gaan importeren. Dus eigenlijk ook geen optie. Nee, het biedt wel mogelijkheden. Dus geen nedersoja, maar misschien een beetje Euro-soja. Maar tegelijkertijd nog steeds die enorme honger naar wat er in die sojabonen zit, namelijk het eiwit. Hoe kun je dan die honger stillen? Ik denk dat we ons niet alleen op soja moeten richten. Er zijn nog meer eiwitgewassen naast soja. We hebben ook veldbonen, erwten, lupine. Lupine? Ja, dat is ook een vlinderbloemige, een peulvrucht. Die kan ook in Europa groeien. Maar feitelijk gaat het allemaal om eiwit. Het is eigenlijk eiwitimport, dus we moeten proberen om de zelfvoorzieningsgraad van eiwit in Europa te verhogen. Dan zijn we ook minder afhankelijk van importen. Dat is niet alleen een kwestie van sojatelen of andere eiwitgewassen. Maar er zijn ook andere technieken om bijvoorbeeld eiwit te halen uit insecten, uit zeewier, uit algen, uit reststromen. Als we zo die zelfvoorzieningsgraad van eiwit in Europa kunnen verhogen zijn we ook minder afhankelijk van importen. Het gaat allemaal om veevoer, he. We kunnen ook misschien gewoon minder varkensvlees eten. Is dat nog een optie? Ja, maar je hoorde die boer al zeggen: Ik ben eigenlijk een vleeseter, terwijl hij soja teelt. Maar dat is zeker een optie. Er gaat heel veel van de wereldproductie aan soja uiteindelijk naar het veevoer.

Is nedersoja de oplossing voor ontbossing?

Elke dag sneuvelen er bossen om plaats te maken voor soja. Nederland importeert veel soja voor veevoer. Toch wordt er in Nederland nog bijna geen soja verbouwd. Waarom eigenlijk niet?

Soja van eigen bodem

Volgens nieuwe berekeningen hebben er bij elkaar opgeteld 2,5 miljard Tyrannosaurus Rexen op de aarde rondgelopen. Wetenschappers van de Berkeley Universiteit keken naar allerlei factoren waaronder de grootte van het dier. Voor de dieren van nu geldt: Hoe groter het dier, hoe kleiner de populatie waarin hij voorkomt. Als je die verhouding doorrekent zou er gemiddeld binnen de ring van Amsterdam 1 T.Rex hebben rondgestapt. De wetenschappelijke wereld is enthousiast want met rekenen kunnen we nog veel meer te weten komen over de grootste roofdieren die op aarde hebben geleefd. Bijvoorbeeld over de vraag hoe hard ze konden lopen. Was de stoere T.Rex liever lui dan moe? Dat vraag ik Pasha van Bijlert. Hij had van jongs af aan interesse in grote beesten. Besloot geneeskunde te studeren, totdat hij een artikel zag in de krant van een schedel van een T.Rex en toen dacht: 'Wat doe ik hier in hemelsnaam?' Stopte meteen met zijn studie en ging bewegingswetenschappen studeren en leerde 3D-modelleren om zo bij Naturalis dino's na te kunnen bouwen. Op die skeletten voert hij nu wetenschappelijk onderzoek uit en tussendoor speelt hij ook nog gitaar aan het conservatorium. Welkom, Pasha. Dank je. Ook al denk ik dat je een gitaar spelen vandaag niet veel bent toegekomen. Of wel? Nee, helemaal niet. Je bent de hele wereld overgegaan met je onderzoek. Ja, het heeft me een beetje overrompeld moet ik zeggen. CNN, Der Spiegel. Hier in Nederland veel aandacht. Mooi. Mijn mobiel is ontploft vandaag. En nu ziet je hier. Fijn dat je er bent, nogmaals. Dank je wel dat ik mocht komen. Zullen we beginnen met de T.Rex zelf. Leuk onderwerp. Heel leuk, dat hebben we gehoord nu net. Je hebt hem helemaal volledig gereconstrueerd. Kun je vertellen hoe je dat doet, want het is een duur van 66 miljoen jaar geleden. De botten liggen natuurlijk niet voor het oprapen. Hoe ga je aan de slag? Nou, je ziet hier hoe we hem hebben gebouwd. Dat doen we op basis van 3D-scans. Dus als je geluk hebt, vind je een volledig dier. Dat hadden we niet gevonden. Maar als je een beetje 3D magie toepast, heb je een volledig dier. Dat doe je wel wetenschappelijk. Maar dan heb je allemaal losse botten. En die kun je op elke willekeurige manier in elkaar zetten. Dus je wil weten: Wat is een realistische houding voor dit beest? Om dat dan gaan doen heb ik een hoop dissecties uitgevoerd. En dat betekent? Dan ga je dieren ontleden. Zoals we hier zien. Zoals deze babykrokodil. En je kijkt dan naar krokodilachtigen of vogels. Want dat zijn de nauwst verwante soorten aan dino's. En als je dat doet krijg je een beeld van hoe een levend dier er, dit is natuurlijk geen levend dier, maar hoe een levend dier in elkaar zit. Want het is natuurlijk veel meer dan alleen botten. Je hebt spieren, pezen, organen. Er zit een huid omheen. En dat wil je allemaal meenemen als je zo'n dino bouwt. En toen raakte jij in het bijzonder gefascineerd door de staart. Waarom nou juist die staart? Waarom is die zo belangrijk voor de Dino? Wij denken altijd meteen aan hoe wijzelf lopen en dan kijk je naar de benen. Maar wat veel gaver is aan de dino is die staart. Want die staart heeft die nodig om te lopen. Maar het is ook de helft van de lengte. Het is een gigantisch ding. Het is volgens mijn reconstructie net geen 1000 kilo. Dus het is echt een flinke joekel dat er zo achter hangt. En dan heb jij... Dat is het staartpuntje. Dat is het puntje van de staart. Jij hebt in principe eigenlijk ontleed wat heel belangrijk is bij de beweging van ook die staart. En dat is resonantie. Kun je uitleggen wat dat betekent? Ja, resonantie heeft alles te maken met het ritme waarop je een beweging uitvoert. Dus ik heb hier een gewichtje aan een elastiekje. Als ik deze oprek, gaat die zo op en neer. En dat doet hij op zijn natuurlijke frequentie. Als ik dus een ander ritme kies en ga bewegen moet ik veel moeite doen en er gebeurt niet zoveel. Als ik het juiste ritme kies, doe ik zelf bijna niks maar het gewichtje gaat alle kanten op. En dat is de meest efficiënte manier van bewegen dus eigenlijk. Ja. Als je op die manier beweegt. Dat is dus resonantie. Ik hoef er niet bij na te denken. Ik voel gewoon welk ritme ik moet kiezen. En dit is hoe alle dieren eigenlijk onbewust lopen. En waarom is de staat voor de beweging van de T. Rex dan zo belangrijk? Er zitten staartspieren die de benen naar achteren trekken. Dus sowieso komt alle kracht onder het lopen uit die staart. Maar die staart hangt dus eigenlijk opgehangen aan ligamenten. Ik zal ze hier intekenen. We zien hier de staartwervels van Trix. Trix is de dino die in naturalis staat en die jij elke dag even knuffelt. Als het mij toelaten zou ik het elke dag doen, ja.  Ligamenten, wat zijn dat? Dat zijn een soort pezen? Ligamenten zijn pezen die twee, dit is een wervel en dit is een wervel. Dan zie je hier een korrelige overgang. Dat is een ligamentenaanhechting. En een ligament verbindt dus twee tot en met elkaar en gedraagt zich verder als een elastiek. Dus je ziet hier, deze richting, dit is de richting waarop de ligamenten kracht uitoefenen. Je hebt ook de wervels meegenomen. Althans, dat zijn 3D geprinte wervels van de T. Rex. En een kleine miniatuur. Ja. Dus deze wervel, dat is de derde. Die is ongeveer zo groot. Echt ongelooflijk hoe groot die dingen zijn. Dit zijn dezelfde die je hier zo op het scherm ziet. Als die T. Rex stilstaat en de staart hangt horizontaal achter hem dan wordt hij overeind gehouden door de ligamenten. En dat betekent, ligamenten kan alleen, net als een elastiekje. dan alleen kracht leveren als die opgerekte is. Dus in deze houding is die opgerekt. En als ik hem zou loslaten, zie je dat die omhoog buigt. Dus... ik heb de eerste houding voor mijn model. Dat is deze. En wat we dan ook nodig hebben, is nog een houding. Want anders kan ik niet met het model rekenen. Dus wat we hebben gedaan is, elke wervel zo draaien zodat het ligament niet meer is opgerekt. En dan krijg je eigenlijk deze houding. Hier is er geen kracht tussen het ligament. Hier is dus geen kracht meer. Dus dit is eigenlijk een T. Rex die bijvoorbeeld op zijn zij ligt, of in de ruimte loopt. In de ruimte? Want daar is geen zwaartekracht. En dan heb je dus twee houdingen.  En dan kan je gaan rekenen met het natuurkundig model. Want dan heb je hem dus anatomisch en natuurkundig eigenlijk ontleed. Wat kun je vervolgens met al die gegevens? Hoe bereken je dan hoe hard die kan lopen?
Wat je wilt en dat zien we hier, is kijken op welke stapritme die die staart gaat resoneren, dus dat hij maximaal op en neer gaat. Dan weet ik: T. Rex zit elke 1,5 seconde ongeveer een stap. De volgende, de laatste stap die je dan moet zetten, is dat je moet weten wat de staplengte is. Dus de afstand tussen elke stap, die ik neerzet. En die sporen die vind je natuurlijk gewoon. Ja, we hebben gefossiliseerde gangsporen gevonden. Van een iets kleinere verwante aan T. Rex. En die hebben we opgeschaald naar de grootte van Trix. En dan komt dit tempo eruit. Ja, dat ziet er dan zo uit. Dit is dus ook de nieuwe Trix, noem ik het maar. En je ziet hoe heel soepel de staart op en neer stuitert. Het is een waanzinnig mooie animatie. Maar wat loopt die langzaam. Ja. Hoeveel gemiddeld was het ook alweer? Ongeveer 4,6 kilometer per uur. Net zo'n gemiddeld wandeltempo als jij en ik. Ja. Maar ook giraffen, ook olifanten, struisvogels, paarden. Noem het maar op. Dus dat verbaasde me eigenlijk. Want het blijkt dus dat best wel veel dieren een hele nauwe range van wandelsnelheden hebben. En dat zegt natuurlijk niks over de maximumsnelheid. Maar bijna alle dieren lopen dus tussen de 4 en 5 kilometer per uur. Dat is heel rustig. Een wandeltempo. Viel het mee of viel het tegen toen je er achter kwam? Wat had je zelf verwacht? Ik weet niet of ik echt een hele sterke verwachting had. Want ik voor het project zat ik in de mensbewegingschappen. Dus dit was mijn eerste dino-onderzoek eigenlijk. Maar vond het wel heel leuk dat we dus een ander resultaat dan eerdere schattingen hebben gekregen. Want dat is natuurlijk interessant. Paleontologie is heel moeilijk omdat alles zo lang geleden is. Dus je kunt dingen nooit zeker weten. Het als vijf mensen dezelfde vraag proberen te beantwoorden en een andere waarde krijgen, kan je ze naast elkaar gaan leggen. En gaan nadenken: Wie heeft hier eigenlijk gelijk? En? Want wat is dan jouw volgende stap in het onderzoek? Mijn volgende stap zou zijn: We hebben het nu op een dino uitgeoefend, namelijk Trix. Ik wil het eigenlijk bij meer soorten doen. Kijken of we een patroon kunnen herkennen. En wat ik zelf ook heel gaaf vind. Want hoe die staart zo op en neer waggelt lijkt eigenlijk stiekem heel erg op de hals van een giraf. Dus ik zou deze methode ook graag willen toepassen op een giraf, als dat een keer lukt. Als dat een keer lukt. In ieder geval is voor nu een klein stukje van een mysterie van de dino weer opgelost. Dank je wel.

Hoe snel was de Tyrannosaurus Rex?

De Tyrannosaurus Rex was een van de meest angstaanjagende dinosaurussen, maar zeker niet de snelste. Dat blijkt uit Nederlands onderzoek. Door een 3D-model van de dino te bouwen, kwam student Pasha van Bijlert erachter dat de T-rex ongeveer 5 kilometer per uur liep. Ongeveer het wandeltempo van mensen dus.

Zo hard liep de stoere dino niet

En is er dan leven op de manen van Jupiter? Dat bespreek ik met Bert Vermeersen. Sterren hebben altijd een enorme aantrekkingskracht gehad op Bert. Na zijn studie sterrenkunde promoveerde hij in de aardwetenschappen. Hij werkte mee aan deze zwaartekrachtsatelliet in Delft waar hij tegenwoordig hoogleraar planetaire exploratie is. Soms verruilt hij de lucht voor de zee. Bijvoorbeeld toen hij de beroemde vaarroute van Darwin aflegde en liet zien dat de Indische Oceaan bergen en dalen heeft van wel 100 meter. Maar vandaag richt hij zijn blik toch weer omhoog. Welkom, Bert. En als je dan omhoog kijkt, denk je dan ook vaak: Daar moet leven zijn? Uiteraard! Nou, de vraag is natuurlijk interessant: Is er leven buiten de aarde? En wat nog interessanter is: Is er buitenaards leven in ons eigen zonnestelsel? En daar kan deze missie wellicht een bijdrage aan leveren. En waarom is het dan juist interessant om naar die manen van Jupiter te kijken? Waarom denken jullie dat het daar mogelijk zou kunnen zijn? Nou, het antwoord ligt verscholen in de waterlagen. Als we naar een plaatje kijken van de maan Europa, dan zie je dat onze beste modellen tot nu toe laten zien dat is in blauw weergegeven, dat er een vrij dikke oceaanlaag onder het ijs, dat in wit is aangegeven, zou moeten zijn. En water is een heel belangrijke voorwaarde voor leven. Maar Jupiter is wel heel ver weg. 700 miljoen kilometer hier vandaan. Hoe krijg je zo'n satelliet die dat moet gaan ontdekken helemaal daar? Nou ja, je moet een bus lanceren van meer dan 6000 kilogram. En die moet je een bepaalde beginsnelheid geven. En dat kan niet in EEN keer. Dus wat men doet is dan men de bus, de satelliet, eerst richting Venus stuurt en een paar maal lang de aarde. Dat zien we hier. Dat zie je prachtig in deze animatie, ja. Zodat hij bij elke passage van Venus of de aarde een zwieper krijgt, zodat hij een hogere snelheid krijgt. En op een gegeven moment heeft hij zo'n hoge snelheid dat hij binnen een paar jaar Jupiter kan bereiken. Die satelliet moet natuurlijk wel geprepareerd worden. En dat gebeurt nu in Noordwijk. Daar is JUICE aangekomen, zoals de satelliet heet, voor een serie testen. En Sosha ging kijken hoe dat gaat. Ja, dit is hem dan. Ja. Wow. Hoe bijzonder is het nou dat Nederland mee mag werken aan zo'n operatie, noem ik het maar even? Het is heel bijzonder. Toen hij afgelopen week in de nacht aankwam was het de eerste keer dat ik hem zag. En dat is wel heel apart als je sinds 2014 aan een project werkt, en allemaal onderdeeltjes, en dan opeens loop je binnen en daar staat hij voor het eerst. Dat is wel een heel speciaal gevoel. Bijna een emotioneel moment. Ja, je krijgt er wel wat kippenvel van. En wat zijn nou de grootste uitdagingen met JUICE? We moeten ervoor zorgen dat hij het overleeft als hij langs Venus gaat. Waar je temperaturen tot wel 200 graden kunt halen maar ook dat je, als we eenmaal bij Jupiter aankomen, waar het juist heel koud is, ook het tegenovergestelde, bijna min 180 enzovoorts kan halen.  Wow. Waar zit ik naar te kijken? Wat is dit? Dit is de fameuze Large Space Simulator. Het is een van de grootste faciliteiten in Europa waar we de ruimte kunnen nabootsen. We gaan dicht bij Venus, dan wordt het heel warm. En dat kunnen we simuleren. Hieronder zit een hele sterke schijnwerper met enorm warme lampen. En die wordt op de spiegel die je hier net aan kunt zien, geprojecteerd. En die weerkaatst dan die bundel alsof het de zon is. Dus je simuleert het zonlicht. En dan gaan we kijken: Hoe gedraagt de satelliet zich als hij heel warm wordt? Oke. Daarna kun je hem uitdoen en dan gaan we het juist heel koud maken. In deze zwarte wanden zitten allemaal hele kleine buizen waar vloeibaar stikstof doorheen gaan. Dan kan je het juist enorm koud maken. En als alles werkt zoals het moet...Dan kunnen we spreken van een topsatelliet. Dat is hij al natuurlijk. Hahaha. Nee, maar klopt, dan weet je dat alles werkt zoals verwacht. Gaaf. En dan is hij dus klaar voor vertrek. Dan kan hij gaan. Maar wat is dan het spannendste billenknijpmoment van zo'n missie? Dat is natuurlijk de lancering. Daar kan het misgaan. Hopelijk niet natuurlijk. Maar het andere spannende moment is de aankomst bij Jupiter omdat de missie dan een hele hoge snelheid heeft. Dan moet hij ingevangen worden door Jupiter. Dus dan moeten de vier motoren aan boord hun werk doen. Gedurende EEN uur moet hij zodanig afgeremd worden dat hij in het Jupitersysteem belandt. Gebeurt dat niet, dan is de missie verloren. Jij doet met jouw groep ook mee aan een van de onderzoeken die meegaan met JUICE, om het even zo te zeggen. Daarbij is het fenomeen dopplereffect heel belangrijk. Het is belangrijk voor de uitleg om te kijken wat dat ook alweer is. Dat was hem. Ja, dat is een hele simpele uitleg in 5 seconden. Wat je hier hoort is dat een auto aan komt rijden en als je dat nou niet zou zien en je zou de vraag krijgen: Kwam de auto aanrijden of reed hij van je weg dan kan je eigenlijk het antwoord meteen geven. Want je hoort en hogere toon als de auto naar je toe komt omdat de snelheid naar je toe komt. En als de auto van je afgaat hoor je een lagere toon. Dat is het dopplereffect. En dat leidt meteen tot de vraag: Hoe kun je een positie bepalen heel diep in de ruimte van een ruimteschip? Dat kan je eigenlijk maar op EEN manier doen, traditioneel. En dat is met dat dopplereffect. De satelliet straalt radiostraling uit naar de aarde. Dat kan ik wel even tekenen. Als bijvoorbeeld hier de satelliet is, dan straalt hij radiostraling uit die opgevangen wordt door een radiotelescoop op aarde. En de enige manier om de positie van die satelliet te bepalen als hij rondvliegt in het Jupitersysteem is om die baan te reconstrueren uit het dopplersignaal. Dat werkt heel goed natuurlijk als de snelheid van de satelliet een component heeft naar jou toe of van jou af. Maar dat werkt niet als die satelliet in een cirkel om je heen beweegt. Stel je maar voor dat een auto om jou heen draait, dan hoor je geen frequentieverandering. Wat wij nu doen met de PRIDE-techniek, en dat is het elfde experiment voor de JUICE-missie, is dat we niet gebruikmaken van maar EEN telescoop maar dat we van een heleboel radiotelescopen op aarde gebruikmaken. Dus u maakt gebruik van heel veel ogen en oren. Inderdaad, ja. Dat heet interferometrie. Zo werken ook onze ogen. Mijn ogen staan misschien 5 tot 6 cm uit elkaar. Dan kan ik mooi zien dat jij netjes op 1,5 m afstand zit. Gelukkig. Stel voor dat mijn ene oog aan de ene kant van de aarde zou zijn...en mijn andere oog aan de andere kant van de aarde, dan kun je met die twee waarnemingen diepte gaan zien. Daar kun je ook de extra componenten aan toevoegen, dan krijg je driedimensionaal inzicht. Allemaal om goed te kunnen bepalen waar iets zich bevindt in de ruimte. Dat is wat jullie gaan onderzoeken hoe je dat nog beter kunnen doen. Wat ook belangrijk is bij deze missie, zijn de zonnepanelen. Want omdat JUICE zo ver van de zon reist krijgt ze grootste zonnepanelen ooit gemaakt voor een ruimtevaartuig. En die worden gemaakt bij Airbus in Leiden. Het is alsof ik in een sciencefictionfilm zit. Wat een gevaarte. Waarom is hij zo groot? Als we bij Jupiter zijn, hebben we nog maar heel weinig licht over. Jupiter is veel verder van de aarde. Dat betekent dat er ongeveer 25 keer minder licht is dan op aarde. Alle instrumenten, ook de communicatie naar de aarde, moet wel van stroom worden voorzien. Daarom hebben we heel veel zonnecellen nodig. Heel veel oppervlak. Je kunt zien aan de bedrading die hier zit, die de panelen met elkaar verbindt, die draadjes zijn maar heel dun. Als je dit zonnepanelen op aarde vol in de zon zou zetten zouden die draadjes door smelten. Echt? Omdat ze dat vermogen niet aankunnen. Wat geinig. Dus dit is puur voor de ruimtevaart. Jazeker. Ik kan me voorstellen dat dat ook nog een spannend moment is: Als alles maar goed openklapt et cetera. En dat al die kleine draadjes het overleven. Bert, even terug naar 50 jaar geleden. Toen is er ook een missie naar Jupiter gegaan. En toen ging dit mee. Dit is een plaquette. Ik vraag me af: Als het intelligente leven aan de andere kant van het heelal dit zou zien, zouden ze dit snappen? Maar gaat er nu ook weer zoiets mee? Je weet nooit wie je tegenkomt. Nee, we verwachten niet dat er intelligent leven is. Maar deze missie gaat wel de habitat wat beter karakteriseren. Dus hoe diep is de waterlaag? Hoe diep is de ijslaag? En dat helpt bij de volgende stap, dat is voor een toekomstige missie die daar ook gaat landen. En misschien wel door het ijs gaat boren. Wat we dan gaan vinden in dat water, dat weet niemand. Eerst maar eens deze missie. Ja .Dank je wel, Bert Vermeersen. Graag gedaan.

Is er leven op de manen van Jupiter?

De planeet Jupiter is 700 miljoen kilometer ver weg. Toch zijn sterrenkundigen bezig om een missie naar deze planeet voor te bereiden. Ze hebben namelijk aanwijzingen dat er water aanwezig is op de manen die rond Jupiter zweven. En water is de belangrijkste voorwaarde voor leven.

Op verkenning met satelliet JUICE

Ik doe mee aan een onderzoek waarbij ik moet bepalen waar in deze ruimte het geluid vandaan komt. Daar zijn wij mensen heel erg goed in, zelfs in het donker. Maar voor mensen met een hoorimplantaat is juist dit heel erg lastig. Martijn, jij onderzoekt hier mensen met een hoorimplantaat omdat die vaak moeite hebben met het lokaliseren van geluid. Hoe komt dat? Dat is eigenlijk heel simpel. Een implantaat doet niet dezelfde dingen als een normaal horend oor kan. Een oor is eigenlijk best bijzonder. Het begint al met de oorschelp en alle vormen. Daardoor kun je verticaal richting horen. Dan is een oor ook nog heel bijzonder qua de intensiteit die het kan waarnemen, van heel zacht tot heel hard. Als jij net in de trailer moest richting horen kwam het geluid aan één kant binnen. Daar klonk het harder dan aan de andere kant. Want door je hoofd wordt het als een soort geluidsbarrière wordt het in je hoofd verzwakt. Dan kun je exact bepalen waar het geluid vandaan komt. Die cues zijn verstoord als je luistert met hoorimplantaten. Jij onderzoekt hier dus mensen met een gehoorimplantaat. Maar ook bijen en hommels. Hoe dat zo? De aanleiding was eigenlijk een managementpraatje van een imker die op een gegeven moment vertelde dat hommels en bijen hun oren kunnen bewegen. Het gehoororgaan heet Johnston's organ. Dat zit eigenlijk op hun voelsprieten. En ze kunnen hun oren dus uit elkaar en naar elkaar toe bewegen. De gedachte die toen opkwam was: Hee, dat zou wel eens een briljant mechanisme kunnen zijn. Als je je oren kunt bewegen is dat misschien de truc waardoor insecten kunnen richten, hun oren. Het eurekamoment was: hé, hommels en bijen kunnen hun oren bewegen. Dat is bijzonder. Martijn wil de dynamische manier waarop bijen horen met bewegende oren, in een gehoorimplantaat verwerken. Voor dit onconventionele idee kreeg hij een NWO Open Mind-subsidie. Het eerste dat hij nu moet aantonen is dat de bijen überhaupt geluid waarnemen. Whow! O! Hee! Dat was niet de bedoeling. Of wel? Dat was niet de bedoeling. Dit zijn de gefixeerde hommels en bijen, wilde ik zeggen. Maar een is er al ontsnapt. Nou ja, dit lijkt wel een soort bijenpoppenhuis. Gewoon, in een soort bedjes gedaan. Vanochtend zijn die gevangen. En vervolgens worden ze in een potje in de vriezer gelegd. Een minuut of 10, waardoor ze helemaal immobiel worden. En dan vervolgens worden ze vastgezet op zo'n manier dat alleen de kop met de twee antennes en de kaken naar buiten steekt. Dit is toch net alsof hij in een hele grote slaapzak zit. Ik zal er een mee het lab in nemen. De hypothese is dus: Kunnen hommels geluiden lokaliseren door hun voelsprieten te bewegen? En om dat te kunnen onderzoeken moeten we eerst vaststellen dat de geluiden die wij gebruiken überhaupt waarnemen. Dat doen we op de volgende manier. We conditioneren ze met een breedbandig geluid. Dat speel ik af. Na vijf seconden bied ik een beloning aan: suikerwater. En dan leren ze te koppelen dat als het geluid klinkt er daarna een beloning komt. Dat ga ik je nou laten zien. Oe, kijk! Daar gaat-ie! O, die tong, jeetje! Mooi, hè? Wauw! Als je kijkt hoe lang zo'n bij is, dan is die tong dus zeg maar voor mij zo lang of zo. Ja...Een derde van het lichaam. Ja, bijna de helft van het lichaam. Het is wel een centimeter lang. Zo! En je ziet dat normaal gesproken ook niet, want dat gebeurt in die bloem. Nu zie ik dat die tong weer terug is. Dan zou je in principe opnieuw het geluid kunnen afspelen. Ja, met ongeveer een interval van 1 minuut kun je dit steeds herhalen. Net zolang tot hij zijn tong uitsteekt wanneer het geluid klinkt. Dus dit is eigenlijk de eerste stap om te bewijzen: Ja, ze horen. Correct. En dan kun je gaan kijken: hoe horen ze? En dat eventueel toepassen bij mensen. Kijken of hij zijn tong al uitsteekt bij geluid. Nu dus niet zo. Nee. En daar komt hij weer. Martijn heeft nog een onderzoeksopstelling: 'n bijenhotel. Wat we hier onderzoeken is, je ziet hier heel mooi de aanvliegroute van de bijen...de landing op de kast. Ja. En bij de landing is de hypothese dat ze de echo van het geluid van hun vleugels gebruiken. Ze maken zelf geluid en dat weerkaatst en door de weerkaatsing weten ze waar ze zich bevinden ten opzichte van de kast. Exact. Martijn probeert het gezoem van de buien te overstemmen met ruis. Daardoor zouden de bijen minder goed kunnen landen. En dat kan hij volgen met speciale cameraatjes. Je ziet nou het beeld van de high speed camera's. En je ziet dat iedere bij die in het beeld vliegt gedetecteerd wordt met een groen cirkeltje. En zo detecteren we alle vliegbewegingen vanaf het moment dat ze binnen het beeld vliegen tot ze in de kast verdwijnen. Wat een afschuwelijk geluid is dat! Daar moeten die beesten hoe lang naar luisteren? 10 minuten.10 minuten? O, man. En, ik bedoel, heb jij tot nu toe al verschil gezien? Met het blote oog zie je helemaal niks. En we zijn nog te vroeg in het experiment om echt naar de data te kunnen kijken. We moeten nog meer data verzamelen. Maar als je effecten ziet, heb je echt meerdere uren nodig om met elkaar te vergelijken. Oke. Voordat Martijn de oren van bijen kan nabootsen in een gehoorimplantaat moet er dus nog veel onderzoek worden gedaan. Maar het patent is al wel aangevraagd. En jullie zijn de eersten die dit nu onderzoeken en misschien, als het klopt dus, gaan aantonen. Zover wij weten is dit niet eerder onderzocht, inderdaad. Pioniers.

Kunnen we straks beter horen dankzij hommels?

Mensen met een gehoorimplantaat kunnen niet goed lokaliseren waar een geluid vandaan komt. Hommels en bijen kunnen met hun oren bewegen. Martijn onderzoekt of het mogelijk is om die techniek te implementeren in gehoorapparaten voor mensen.

Gehoorimplantaten geïnspireerd op de insectenoren

Oranje

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.