Klas 4/5/6

De meest interessante reportages, gesprekken en fragmenten uit het wetenschapsprogramma Atlas (NTR).

Programmaheaders

Mens en lichaam

Natuurkunde

Atlas in de klas

Website wetenschap

Naar het Youtubekanaal van NTR Wetenschap

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Sjoerd onderzoekt hoe je een hart buiten het lichaam langer in leven kunt houden. Dat geeft je meer tijd om aan het hart te sleutelen. Een uurtje geleden ongeveer eruit gehaald. Een uurtje geleden? Ja. Het is helemaal koud, tot vier graden. Maar, daarvoor moet hij het hart eerst weer laten kloppen. Dan blijft het hart eigenlijk leven. Dat is natuurlijk wat we willen. We willen dat het hart levend is en daarna weer opnieuw kan starten. Wat doe je nu allemaal? Omdat ik het op het slachthuis redelijk snel eruit moet halen zitten er nu wat dingen aan die we nu niet nodig hebben zo. Oh, precies, ja. En die ga ik er zo rustig aan een beetje afhalen. Zodat alleen het hart overblijft, met de aansluiting die we nodig hebben. Dit is bijvoorbeeld de luchtpijp. Die hebben wij niet meer nodig.
Tijdens het slachten heeft Sjoerd ook het bloed van het varken opgevangen. Daar wordt nu extra zuurstof aan toegevoegd. En het wordt opgewarmd, zodat het kan worden teruggegeven aan 't hart. Nou, nu gaan we ervoor zorgen dat hij een beetje lekker ligt. Op zijn bedje. Oké, klaar? Ja. Alles staat open? Ja. We zijn klaar en we gaan nou het hart weer voorzien van bloed. En dat is altijd even een spannend moment of alles goed gaat en hij weer gaat kloppen. Ik heb nou de bloedlijn open. De druk open. Dan zien we eigenlijk dat meteen alles weer meteen mooi opbolt. Wat mooi, al die kleine vaatjes! Nou loopt hij vol. Een klein spuitertje daar dadelijk, denk ik. O, jeetje...Hij begint al samen te trekken. Oh, ja, hij gaat kloppen! Een heel klein beetje niet van bovenaan. Ja. Nou ja, wel iets meer. O! Ja, een klein sneetje. De pacemaker staat alvast aan. Mocht het nodig zijn. Dan komen de peddels erbij. Dit is het laatste. Nou proberen we hem nu weer te herstarten. Nog een keer. Oh! Ben je tevreden? Voor mij als leek denk je: hij doet het. Maar kijk je anders? Het is nog niet zoals wij zouden willen, maar het komt wel. Oke. Hij heeft natuurlijk net een tijd op ijs gelegen, dus hij moet altijd even herstellen. Het is nu nog een beetje onregelmatig. Maar…Dit is een pacemakerlead. We gaan hem een beetje helpen in het begin om het ritme te houden. We beginnen even op 90, ja? M-hm. Wat we nu gaan doen is dit hart laten herstellen. We gaan sowieso een kwartier, 20 minuten kijken hoe dit zich ontwikkelt. En of het goed genoeg wordt om zeg maar te kunnen switchen naar een modus waarin het hart zichzelf voorziet van zuurstof. Dit is wel voor jou een kans om even te voelen hoe het voelt. Ja? Mag ik? Ja, absoluut. Kom maar aan deze kant. Ja? Mag ik hem gewoon zo vastpakken? Zullen we het even samen doen? Ja. Als je mijn hand... dan ga ik je even begeleiden. Als je hem te zachtjes aantikt gaat het niet goed. Dus je moet even goed duwen. Wauw...Oh, wat gaaf, zeg! Voel je hoeveel leven er eigenlijk in zit, he? Ja! Maar wat ik zo bijzonder vind, ik voel hier een hart en mijn hart, jullie hart is gewoon hetzelfde. Ja, ik hoop niet zoals dit, want dan zag je een beetje witjes. Nee, haha! Haha. Heel bijzonder en mijn gast hier aan tafel gaat eigenlijk verder, waar dit ophoudt. Welkom, Pieter Doevendans. Jij bent hoogleraar cardiologie in het UMC Utrecht. Jij kijkt hoe je muizenharten kunt repareren met hartweefsel dat uit een 3D-printer komt. Dit was al waanzinnig maar dat kan ook nog. Waar begin je dan mee? Met het team waarmee wij werken doen wat belangrijk onderzoek of we hartspiercellen in voldoende mate kunnen krijgen om iets voor een hart te kunnen betekenen. Hartspiercellen kunnen zichzelf niet delen. We moeten een truc bedenken om dat te realiseren. We hebben bedacht dat het mogelijk is om vanuit een stukje weefsel van een patiënt cellen te isoleren, daar kunnen we stamcellen van maken. En stamcellen hebben nog geen keuze gemaakt wat ze moeten worden. Hartspiercellen of zenuwcellen. We kunnen ze sturen om hartspiercellen te worden. Wat zien we hier? Hier zie je een Petrischaaltje met 1 laagje hartspiercellen. Je ziet dat ze uit zichzelf gaan samentrekken. Ook met een mooi ritme. Dat past een beetje bij het ritme van een menselijk hart. Dat zit in die cel? De boodschap dat ze dit moeten doen? Exact. Dan heb je dat, wat ga je dan doen? Het is belangrijk dat je die cellen op een goede manier probeert terug te geven aan het hart. We zoeken daarvoor een soort engineering. 
Een methode om met techniek het hart te gaan verbeteren. Het is belangrijk dat het hart dan ook de juiste richting krijgt. Dat de cellen en de vezels dezelfde goede richting krijgen. Dit is het ritme van een hartkamer? Het ritme, maar vooral ook de beweging van de linker kamer. Je ziet dat het hart dikker wordt als het samentrekt. Het wordt ook korter. En je ziet een soort wringfunctie. Al die functies zijn belangrijk om zoveel mogelijk bloed uit het hart uit te pompen per hartslag. Je hebt de cel, de beweging, dan heb je ook dit nodig, wat is dit? De richting van de cellen moet je aangeven. Die moeten echt de goede kant op bewegen. Als ze de tegengestelde beweging maken, heeft het geen meerwaarde voor het hart. We zoeken met een soort matrixbasis om te zorgen dat de hartspiercellen de goede kant op gaanliggen...en de goede kant op gaan samentrekken. Dit is ook interessant om te zien. We testen of de kracht voor een matrix voldoende is. Het hart bouwt een flinke druk op. Kan het weefsel dat aan? Dat kun je hiermee testen. Met een soort trekkracht. Hoe groot is dit in het echt? Heel klein, 2 cm. Maar toch zichtbaar. Je kunt het echt zien? Zeker, ja. Alles is geprepareerd. Dan kan het printen beginnen. Ja. We gaan een stukje hartspierweefsel proberen te printen. Dat is een combinatie van een gel, waar de hartspiercellen eigenlijk inzitten. Dan kunnen we kiezen of we het heel dicht op elkaar zetten, of dat we er meer ruimte tussenlaten. Hier zitten de cellen al in de gel. We kunnen het zo dik maken als wij willen. De wanddikte van de hartspier is ongeveer een centimeter. Dat kan hiermee. Je kunt een ongeveer een centimeter dik preparaat maken. Je ziet dat het met verschillende laagjes opgebouwd wordt tot een bepaalde dikte. Dit kunnen we in een kweekschaaltje brengen. We kunnen het weefsel vrij lang in leven houden, een aantal weken. Zo ziet het printen er in werkelijkheid uit. Je denkt misschien aan dikke druppels. Dat valt mee. Het is echt heel klein. Dit is hoe het in echt gaat. Het komt vloeibaar uit de printer. En als het afkoelt, wordt het een gel. En dan heb je dus een stukje weefsel en daar kun je een hart mee plakken. Ja. Je kunt proberen een reparatie aan het hart te doen. Hier laten we zien dat je een stukje weefsel uitknipt. Dat kun je plakken op in dit geval een muizenhart waar een hartinfarct heeft plaatsgevonden. Als je dat eroverheen plakt, krijg je een volledig herstel van die functie. We proberen het nu ook op varkensharten te testen. Daar wordt een soort pleister op geplakt. Niet te geloven. Om te kijken of het bijdraagt aan de knijpkracht van het hart. Beweegt het helemaal mee? Kan het geen problemen opleveren? Bijvoorbeeld dat je lichaam het gaat afstoten? Nee, als we de patiënt zijn eigen cellen gebruiken, is de kans heel klein. We zien inderdaad in de praktijk dat het weefsel prachtig gaat mee bewegen met het ritme van het hart, zoals zou moeten. Er kunnen ritmestoornissen optreden als het echt zelfstandig gaat bewegen. Maar dat zien we in de praktijk niet als een reëel probleem op dit moment. Dit gaat gewoon goed? Ja. In een dierenhart. Wanneer zou dit bij mensen kunnen? Dit is niet zo ingewikkeld. Op zich denk ik met twee tot drie jaar zou je dit in menselijke harten kunnen doen. Als een hartinfarct de oorzaak is van de verminderde functie. Jij zegt: het is niet zo ingewikkeld. Ik zit met open ogen te kijken. Voor jou is het: zo werkt het en dat gaan we doen. En over twee jaar kan het dus gewoon? Ja. Succes ermee. Dank je wel. Dank je wel.

Kun je een hart repareren met geprint hartspierweefsel?

Logo Wetenschap

Na een hartinfarct kan de hartspier schade oplopen. Hartspiercellen delen zichzelf niet. Wetenschappers onderzoeken of ze het hart kunnen repareren met stukjes hartspierweefsel uit de 3D-printer. De resultaten met muizen zijn veelbelovend.

Een stukje hart uit de 3D-printer

Een zwerm spreeuwen die als een geheel door de lucht vliegt. Natuurliefhebbers krijgen er geen genoeg van. Ik vind het een van de mooiste natuur wonderen. Ook het journaal geeft de spreeuwen graag zendtijd. Zoals hier in Friesland. Een aantal roofvogels is ook in de buurt, hopend op een prooi. Maar doordat ze onverwachte bewegingen maken, zijn ze lastig te pakken. Die onverwachte beweging is wat wetenschappers fascineert. Hoe werken die spreeuwen zo samen? Die kennis is te gebruiken in de ontwikkeling van zelfstandig vliegende drones. Wat kunnen drones leren van zwermen vogels? Dat bespreek ik met Guido de Croon. Hij is hoogleraar bio-geïnspireerde drones aan de TU Delft. Hij studeerde daarvoor kunstmatige intelligentie in Maastricht. En probeert zijn fascinatie voor de intelligentie van kleine dieren zoals vogels toe te passen in vliegende robots. Welkom, goed dat je er bent. Dank je. Net als Ilja Voets zich laat inspireren door de ijsvis, laat jij inspireren door vogels. Precies. Dit is echt prachtig om te zien. Als je die patronen ziet, zijn ze zo complex dat je bijna zou kunnen denken dat die vogels iets heel moeilijk doen samen. Is dat niet zo? Nee, biologen zijn erachter gekomen dat die vogels vooral naar een paar buren kijken. En een paar simpele regels volgen om dit soort prachtige patronen te maken. Welke regels volgen ze? Er zijn een paar regels. EEN regel is dat ze niet tegen elkaar aan willen botsen. Belangrijk. Het tweede is dat ze niet helemaal autistisch zijn, want ze kijken naar hun buren. Als die een bepaalde richting uit vliegen, passen ze zich een beetje aan. Dat is de tweede regel. En de derde regel is dat ze niet helemaal willen afdwalen van de zwerm. Ze willen niet in hun eentje zijn, dan gaan ze terug naar de zwerm. Dat zijn drie belangrijke regels. Ze zijn dus heel sociaal, letten constant op elkaar? Precies, ja. Is er geen leider? Dat ligt een beetje aan de zwerm. Sommige vogels hebben een sterkere wil dan andere. Wat dat betreft zijn het net mensen. Die vliegen iets meer hun eigen richting uit en luisteren minder naar de buren. Maar over het algemeen is er geen leider die zegt: nu moet je naar links of rechts. Dat bepaal je constant met elkaar aan de hand van de regels die je noemde. Die regels heb je in deze drones gestopt? Precies. We werken met heel kleine drones. Het interessante is dat je met zulke simpele regels dit soort drones moeilijke taken kunt laten uitvoeren. Dat doe je aan de hand van een model, daar gaan we even naar kijken. Jij kunt vertellen wat je er precies instopt. De regels waar we het net over hadden, zie je hier in actie in een simulator. Die driehoekjes moeten de vogels voorstellen. Die volgen precies de drie regels. Ze willen niet aanbotsen tegen de rode cirkeltjes. Hier volgen ze alleen de drie regeltjes en je ziet dat ze mooie patronen volgen en dat het er best natuurlijk uitziet. Ze zijn niet helemaal EEN groep. Nee, dat gebeurt ook bij echte zwermen vogels. Als er een obstakel is gaan sommige linksaf, andere zelf. Een later vinden ze elkaar weer. Dit stop jij vervolgens in deze drones, die heel klein zijn. Nog kleiner dan de vogels zelf, of niet? Ja, dit zijn heel kleine drones. Zo groot als een handpalm ongeveer. Heel licht. Ja, 30 gram. Dat is bijna geen gewicht. We programmeren deze drones. Programmeren is dat je een soort stappenplan geeft voor de robot die hij kan volgen. Uiteindelijk programmeren we dat in het computertje. Dat kunnen we hier zien. Dit is een drone die je even hebt opengeklapt. Precies. Je ziet hier een chip. Die zit ook in je mobiele telefoon. Hier zetten we de regeltjes in waar we het net over hadden. Maar een vogel heeft alle ruimte om zich heen in de gaten. Die kan draaien, die kan omhoog en omlaag. Misschien wel om zijn eigen as draaien. Kunnen die drones dat ook? Ja. Deze drones kunnen dat ook. Ze kunnen naar rechts, naar rechts, ze kunnen ronddraaien. Kunnen ze een looping maken? Zelfs dat. Deze zijn iets anders dan de vogels. Want vogels hebben vleugels waarmee ze anders bochten maken. Dat gebruiken ze om samen te vliegen, om te weten wat de ander gaat doen. Maar in bezit te kunnen we het gedrag hiermee nabootsen. De ogen zijn belangrijk bij die regels voor het in de gaten houden van elkaar. Zitten die ogen er ook in? Hier zitten nog geen oogjes op. Dat is wel interessant. Jullie hebben ook beelden uit Hongarije. Die kunnen we meteen even laten zien. Dit zijn beelden van een Hongaarse onderzoeksgroep. Je ziet een zwerm drones die de regels eigenlijk ook volgt. Het ziet er heel mooi uit. Ze zijn wat langzamer dan de vogels. Maar het is best een rustgevend gevoel als je dit ziet. Ze volgen de regels en net als je navigatiesysteem gebruiken ze gps. Ze weten precies waar ze zijn op de wereld en dat communiceren ze naar elkaar. Ze weten ook waar de ander is. Dit is heel mooi, maar dit werkt niet als je naar binnen gaat. Want daar werkt gps heel slecht. De satellieten kunnen we dan niet vinden. Daarom hebben wij gewerkt om net als vogels de drones in staat te stellen elkaar ook te zien als ze geen hulpmiddelen hebben zoals gps. En dan beslissen ze zelf of ze naar links of naar rechts gaan of naar boven of naar onder? Jij staat er niet naast met een afstandsbediening zoals bij gewone drones? Precies. Er is niemand met een afstandsbediening. Dat bepalen ze zelf. De regels worden al lang bestudeerd, die zijn best makkelijk. Maar het probleem waarmee je oplost dat ze elkaar kunnen zien, dat was heel moeilijk. Daar hebben we zeven jaar aan gewerkt. Het probleem was dat we niet de vogels precies na konden doen. Die doen dat door te kijken en te horen. Wij hebben gebruik gemaakt van draadloze communicatie. Een zwerm vogels zijn er honderden of duizenden bij elkaar. Kun je dat nabootsen of moet er dan nog meer veranderen in de hardware van die drones? Precies. Wat we eerst ontwikkeld hebben, is dat ze draadloze communicatie gebruiken. Dan kun je zien hoe dichtbij elkaar ze zijn. Maar dat werkt niet als je meer en meer drones pakt. Op de achtergrond zie je honderden of misschien wel duizenden vogels. Dus moeten we meer toe naar hoe de vogels het doen. Wij spelen in op een mooie ontwikkeling, dat er nieuwe camera's, maar ook nieuwe computers zijn die veel meer werken zoals het brein. Die heb je al geprobeerd. Zullen we daar even naar kijken? Ja zeker. Hier zien we een drone. Hij heeft wel grote hersens, moet ik zeggen. Het gaat eigenlijk om die kleine USB-key die in beeld komt. Daar zit dat nieuwe computertje op. Die de neuronen in je brein nadoet. Dit is de eerste vlucht van een drone die bestuurd wordt door zo'n breintje. Wat hij doet, hij landt eigenlijk net als een bij. Als hij naar onder gaat, probeert hij de snelheid van de dingen in beeld gelijk te houden. Hier hebben we hem weer. Straks gaat hij naar onder. Dat doet hij door naar onder te kijken en door stroomstootjes in het breintje te geven. Dit kan verder niemand, behalve jij met deze drone? Ja, dit is de eerste vlucht ter wereld met een neuromorfische computer die echt neuronen in de hardware heeft. Jullie hebben ook nagebootst hoe je de zwerm drones kunt gebruiken. Wat zien we hier? We zien een scenario dat we nabootsen. Er is een ramp geweest. Er zijn mensen in het gebouw en die zwerm drones vliegt uit en probeert zo snel mogelijk die ruimte in beeld te krijgen. En dan terug te komen naar het beginpunt zodat reddingswerkers meteen naar de personen toe kunnen gaan. En zo tijd besparen. Dat is waar je zo'n zwerm voor kunt gebruiken. Dat is dus anders dan EEN drone? Die kun je toch ook laten vliegen? Als je dit door EEN drone laat doen, duurt het veel langer. Met zes van die drones die helemaal zelf vliegen hoef je alleen maar even te wachten, dan komen ze terug en dan weet je precies: ik moet naar rechts. Dit is een verdieping. Maar het kan ook voor een heel gebouw. Dan heb je honderden drones, die gaan het gebouw binnen en vertellen jou: in die ruimte moet je iemand redden. Klinkt heel mooi. Ik kan me voorstellen dat mensen die de serie Black Mirror hebben gezien…Heb je hem gezien? Ja. dat die misschien denken: het kan ook verkeerd uitpakken. Voor de mensen die het niet hebben gezien, hebben we een fragment waarbij autonome drones iets anders doen dan wat de bedoeling is. Het is een scifi-serie. Scifi-horror-serie moet ik zeggen. Is dit ook terecht scifi of is het wel iets wat jullie onder controle houden? Moet het niet te autonoom worden allemaal? Je moet er rekening mee houden dat als je robots hebt, die zijn fysiek. Dus die kunnen tegen iemand aanvliegen. Wat je kunt doen om dit soort dingen te voorkomen, hier word ik natuurlijk ook niet blij van...ten eerste kun je ze zo maken dat ze niet echt pijn kunnen doen. Daarom werken wij met kleine, lichte drones. Ten tweede, en dat zie je ook in deze aflevering, wordt er ineens een hele zwerm gehackt door iemand. Je moet juist die digitale veiligheid garanderen als je een product maakt. Wij hebben drones die je alleen kunt herprogrammeren als je ze aanraakt. Ga dat maar eens doen met duizenden drones. In die serie logt iemand ergens in en kan hij ineens al die drones besturen. Dat is niet zoals je zo'n systeem moet opzetten. Daar denken jullie over na? Zeker. Dank je wel, en veel succes met je zwermen drones.

Wat kunnen dronebouwers leren van zwermen spreeuwen?

De patronen waarin zwermen spreeuwen door de lucht vliegen lijken complex, maar zijn eigenlijk vrij simpel. Dronebouwer Guido de Croon past de regels die spreeuwen volgen toe in zijn drones. Dat kan van pas komen in bijvoorbeeld rampsituaties.

Drones geïnspireerd op vogels

Ik loop hier in de Noordoostpolder en hier liggen ongelooflijk veel scheepswrakken in de grond. Dat komt omdat hier vroeger de Zuiderzee lag en die kon nogal ruig zijn. Met behulp van de wetenschap kunnen we nu al die verhalen van die schepen reconstrueren. Ik ben op mijn dronebeelden aan het kijken, want ik heb het idee dat hier een scheepswrak ligt. Ik gebruik dus nieuwe kaartmaterialen en dronebeelden om die met elkaar te vergelijken. Als je dat goed doet, dan kan het dus zijn dat je een scheepswrak terugziet in de bodem, maar dan van bovenaf. Op deze plek weet ik dat in de jaren 40 een wrak is gezien, er is een briefje ingevuld door de boer van toen. Van 'daar ligt een wrak' en toen hebben ze geen tijd gehad om te gaan zoeken en is een beetje verstoft. Totdat hier in 2000 hier een aantal mensen drie dagen lang hebben gezocht, niet kunnen vinden en hebben opgeschreven dat het wrak is verdwenen. Maar ik heb dus nu op satellietbeelden gezien dat het er wel degelijk ligt, nagenoeg op de plek waar ik hem ook had verwacht. 
Hoelang weet jij dit al? Ik weet het net een week. Ik heb het vorige week ontdekt. Ja ja, ja, nog niemand verteld. Dus in dat opzicht ben jij de eerste die het hoort. Dus ik ben er nu bij dat jij misschien gaat bewijzen: hier ligt dat schip. Ja. Ik wil je meenemen naar een scheepswrak dat ik heb opgegraven en dit is vrij uniek, want je loopt nu als het ware gewoon midden in. We lopen nu in het ruim. Ja, ja. En wat werd hier in vervoerd? Dit is een vrachtschip geweest dus allerlei soorten lading uit heel Europa in principe, en we hebben hem gereconstrueerd. Dus dit is niet hoe we hem hebben gevonden natuurlijk. Maar zo krijg je wel een besef van hoe groot dat schip is geweest. En dat was dus gewoon één van die schepen die er in de 18de eeuw op de Zuiderzee voer. En wat zat hier dan in dat ruim. Wat moet ik me voorstellen? Kisten met kruiden? Wat vervoerden ze? Ik heb een doos met vondsten voor je meegenomen en daar zitten allemaal objecten in die we uit het schip hebben opgegraven. Dit moet dus het eigendom geweest zijn van iemand in die vroege 18de eeuw. En dan niet een man, maar vermoedelijk een vrouw. En dat kun je hier dus zien. Is het? Wat is dat? Een sok? Of nee, het is een handschoen? Ja, heel goed inderdaad. Dit noem je een mithaine. Dat is een speciaal soort handschoen dat werd door vrouwen gedragen in die vroege 18de eeuw. Het is van een hele fijne zijde gemaakt. Ongelofelijk dat dit bewaard is gebleven, hoe kan dat? Ja, dat vroegen wij ons ook af toen opgroef. Hoezo vinden wij dit? Ja, textiel vergaat normaal heel erg snel, maar deze is dus na 300 jaar nog steeds compleet. Je zou hem bijna kunnen dragen. En mijn fantasie slaat meteen op hol. Wat doet een vrouwenhandschoen op een schip? Want vrouwen voeren natuurlijk meestal niet mee. Nee, een vrouw aan boord was in die tijd ongeluk, dus liever wilde je dat ook niet hebben. De Batavia had bijvoorbeeld ook een vrouw aan boord en we weten allemaal hoe dat is afgelopen. Het kan ook zijn, dat het een soort aandenken is van iemand die zijn liefje moest missen. Ja. We zullen het het misschien nooit weten. Nee, er zijn verschillende mogelijkheden, maar je kan er sowieso een mooi verhaal van maken. En dat is ook wat die objecten doen; die vertellen dat verhaal van van het schip. Tenslotte wilde ik je deze nog even laten zien. Dit ga je makkelijk herkennen. Ja een luizenkam, wat grappig zeg. Heel goed herkenbaar. Zitten er nou echt nog zwarte stipjes in? Je ziet dus dingetjes in en dat zagen wij ook. Dus we hebben een keer schoongemaakt, dus we hebben water opgezet en een beetje lopen poetsen. Toen hebben we onder de microscoop dat water bekeken. En wat zagen we in het water drijven? Luisjes. Het geeft wel aan, de hygiëne aan boord, liet te wensen over en dan kon je met dit soort objecten toch nog een beetje de jeuk weghalen. De hele bemanning aan de luizenkam. Ja. 2, 3, 4, 85. Hier in deze omgeving zou die ergens moeten liggen. Oke. En vertelt de begroeiing je ook iets? Kunnen we het aan een kleurverschil zien? Zeker. Ter plaatse van het wrak is de grond net even anders qua samenstelling. En dan heeft het gras een andere kleur of er groeien andere planten op. Dit is Flevoland, vanzelfsprekend met die rode stipjes tussen al die wrakken. En wij staan dus nu in de Noordoostpolder in deze hoek hierzo. Je kan dus een aantal van die wrakken terugvinden op luchtfoto's. Dit is dus de luchtfoto van de plek waar we nu staan. En ja, waar zit die? Deze? Dat is hem. Hier staan wij. En je ziet ook echt zo de vormen dat die een beetje ovaal van vorm is. Ja waar jij nu staat. Als ik een stukje wegloop dan hiertussen ligt ie ergens. Nou wat gaaf, zeg ik. Ik wil wel gaan boren. Ja, ik ook. Laten we het doen. Wat gebeurt er nou met al die spullen die jullie hier gevonden hebben? Die spullen moeten uiteindelijk naar een depot toe. Maar voordat we dat doen, moeten we ze eerst conserveren. We hebben in het schip ook een aantal kanonnen gevonden, echt het geschut van het schip. Hoe groot? Echt flink grote kanonnen. En dat soort wapens die, die zitten vol met zout, dus dat moet eerst ontzilt worden. Daarom doen we dat in het lab. Daar conserveren we dat. En als dat klaar is, dan gaat het naar het depot. En het uiteindelijke doel is om het aan het publiek te laten zien, dus in een museum neer te zetten. Hoeveel van dit soort scheepswrakken liggen hier nog in de grond? Nou, dat zijn er enkele honderden waarschijnlijk. Een deel weten we. Een deel weten we nog niet. En die gaan de komende jaren, de komende 50 jaar, hard achteruit. Dus door de uitdroging van de bodem en door het zakken daarvan. En dan raken de houten structuren en de fondsen erin aangetast en schadelijk. Dus je hebt haast. Ja, ik ga liever morgen meteen weer graven om gewoon de informatie veilig te stellen. Hier is wel iets aan de hand en dit is niet natuurlijk. Je ziet ook dat hierdoor een soort van werveling is hier een soort van propje ontstaan, van grijs zand. Normaal lopen de laagjes mooi recht en dat is hier ook niet het geval. Dit kan best wel eens indicatief zijn voor het feit dat hier in de directe omgeving een wrak ligt. Alles wijst erop eigenlijk dat hier een soort incident is geweest in de bodem. Wanneer ga je die eerste schop in de aarde zetten? Dan willen we nog iets meer informatie hebben. Dus dit zijn dan een paar boringen. Het liefst zet ik gewoon een heleboel daaromheen nog, zodat we zo precies mogelijk weten wat waar zit. En als ze dat hebben gedaan, dan gooi we daar de luchtfoto's weer overheen, de dronebeelden en dan kiezen we de meest geschikte plek. En daar gaan we graven. En wanneer gaat dat zijn denk je? Eerst toestemming vragen aan iedereen die daarbij betrokken is, dan een team samenstellen. En dan moet je ook nog kunnen. Ja, ik wil er wel bij zijn, dat snap je natuurlijk wel, gaan we schatgraven!

Scheepswrakken in de Noordoostpolder

Waar nu de Noordoostpolder ligt, was vroeger de Zuiderzee. Hier zijn in de achttiende eeuw veel schepen vergaan. Met behulp van dronebeelden kan gelokaliseerd worden waar scheepswrakken liggen. Bij het opgraven komen architecten bijzondere voorwerpen tegen.

Vergane schepen in de bodem

We zien hier het booreiland waar straks het CO2 in het oude gasveld gaat. Vier bedrijven in de Rotterdamse haven gaan CO2 afvangen en opslaan onder de zeebodem. De overheid heeft daar 2 miljard subsidie voor over. Milieubeschermers zijn kritisch. CO2-opslag in de zeebodem stopt het weg en voorkomt het niet. Toch is dit een belangrijke manier om de klimaatdoelen te halen. Als we op korte termijn stappen willen maken hebben we die CO2-opslag nodig om het verschil te maken. Grootse plannen dus, en die bespreek ik met Earl Goetheer. Hij is procestechnoloog. Hier met zijn broer en moeder bij het afstuderen. Hij promoveerde op CO2 en besloot daarna nooit meer wat te maken te willen hebben met CO2. Maar dat liep anders: Nu is hij onderzoeker bij TNO van, drie keer raden, CO2. Ook hoogleraar aan TU Delft. En hier bij mij aan tafel. Welkom. Fijn dat je er bent. Uiteindelijk komen we er allemaal niet omheen, om CO2. Het is een van de grootste uitdagingen voor ons. De komende 50 jaar gaan cruciaal worden. Dan is 't dus de bedoeling om het op te slaan onder de zeebodem. Hoeveel zou dat kunnen schelen? Als het gaat om Nederland, om het project in Rotterdam, dan praten we over 2,5 miljoen ton CO2 per jaar. 1 miljoen ton, waar praten we dan over? 2,5 ton kun je beschouwen als 750.000 auto's waarvan het CO2 vermeden wordt. Of een stad als Eindhoven. Dat is best een grote hoeveelheid CO2 dat we kunnen besparen. En snel. Want het moet binnen twee of drie jaar gebeuren. Dan moet het dus in lege gasvelden worden gepompt. Ik dacht altijd: Dat zijn holle ruimtes. Maar dat is niet zo. Jij hebt meegenomen waar het wel in terechtkomt. Bij gasvelden praat je over dit soort dingen. Zandsteen. Een poreus gesteente. Aardgas heeft daar miljoenen jaren in vastgezeten omdat er een ondoordringbare deklaag boven ligt. Deze deklagen zijn honderden meters dik. Dat zorgt ervoor dat het aardgas als het ware vastzit. De laatste 50 jaar hebben wij dat aardgas eruit gehaald. Een pijpje erin geslagen en aardgas gewonnen. Diezelfde infrastructuur kun je gebruiken om het proces om te draaien. Dus in plaats van aardgas eruit te halen steek je dat pijpje met CO2 terug in de bodem. Laten we daarop inzoomen. Hoe krijg je dat CO2 precies op die plek? Je moet het eerst afvangen. In dit geval brengt de Rotterdamse industrie hun afval samen. Het is een soort vuilnisophaaldienst. En dat CO2 wordt dan getransporteerd en via een platform op de Noordzee gebracht. Dat kunnen we hier goed zien. Ja. Hier zie je de ringleiding. Daar kunnen de bedrijven hun CO2 op intakken. Vandaar gaat het naar een centraal compressorstation. En dan gaat dit een tiental kilometer op de zee in. En dan wordt het ingebracht in een leeg gasveld. Het geheel kun je beschouwen als een vuilnisophaaldienst. CO2 van allerlei bedrijven wordt samengebracht. Het wordt collectief ingezameld en opgeslagen. Even naar het begin: Het is de bedoeling om CO2 af te vangen. Dat kan op verschillende manieren. Een van de manieren is door 't te doen met een soort kattenbakkorrels. Kijk, dit is 'm! Wauw, ja. Waar zitten dan die korrels? Die zitten daar dus in. Ik heb hier een tonnetje met die korrels. Die zitten dus in deze buizen. Oooo, ja. Mag ik voelen? Natuurlijk mag dat. Ik heb een handschoentje voor je. Het voelt inderdaad als kattenbakspul. Ja. Maar hoe werkt dit dan? Je moet je voorstellen dat je in een chemische fabriek, dus in de raffinaderij of in de staal, gassen hebt. Daarin zit ook CO2. Deze opstelling zet die gassen om in CO2 en waterstof. Het CO2 wordt opgenomen door dat klei. Als je de druk eraf laat en er met stoom over gaat gaat de verbinding die het CO2 heeft aangemaakt, weer los. Dus dan krijg je je CO2 los, terwijl je de andere gassen kunt blijven gebruiken zoals dat bedoeld is. Precies. Dus die korrels moet je zien als een spons die CO2 kan opnemen, maar ook weer kan loslaten. Ja. Als je het simpel wilt zien, dan werkt het zo. Ja. Dat betekent dus dat die korrels meer doen dan alleen CO2 afvangen. Ja. Dat is een voordeel van deze technologie. Die zet alle gassen in je fabriek om in waterstof en vangt CO2 af. Te gek. Het klinkt idyllisch, zo'n systeem dat CO2 afhangt. Je zou denken: Zet het overal neer. Maar waar zit het addertje onder het gras? Het zou mooi zijn maar je voegt wel een extra installatie toe aan je fabriek. Dus dat kost geld. Het is niet goedkoop en het gebruikt ook energie. Je wilt de technologie dus zo goedkoop en zo efficient mogelijk maken. Goed. Top. Ja, nu is het dus een hele installatie en het kost veel geld. Waarom moet dat, het scheiden van CO2 van al die andere stoffen? Als wij in dat poreuze zandsteen naast CO2 andere materialen in steken, dan wordt onze ondergrond snel vol. Maar dan met andere stoffen, die niet zo erg waren. Denk aan stikstof. Dus je wilt ervoor zorgen dat je zo veel mogelijk capaciteit overhoudt voor CO2. En als het dan in de grond zit, kan het dan niet gaan lekken? Kan het niet opborrelen en voor schade zorgen? We gaan het steken in lege gasvelden. Daar heeft miljoenen jaren lang aardgas gezeten. En die gaan we nu gebruiken. Je moet dan wel bepaalde dingen in de gaten houden. Dus monitoring. Je moet blijven kijken of alles goed blijft gaan. Maar we weten: Op die locaties is het veilig om het te doen. CO2 is wel weer wat anders dan aardgas, toch? Ja, chemisch is het een heel ander molecuul. Maar we weten precies hoe het zich gedraagt in onze ondergrond. Dat is ook de reden waarom we vrij zeker zijn dat het daar voor een heel lange periode opgeslagen blijft. Jullie zijn er zeker van. Er is ook wel 'ns opstand geweest als het gaat om het opslaan van CO2. 10 jaar geleden is er ook zoiets geprobeerd. Bij Barendrecht en in Groningen. Toen gebeurde er dit. Ik demonstreer omdat ik me tot in mijn tenen schaam dat het in dit land mogelijk is om tegen de wil van ’n gemeente toch iets erdoor te duwen waar niemand blij mee is. En wat gevaarlijk is. Ik ben geschokt dat men op deze manier probeert iets te bewerkstelligen. Ja, je kan als wetenschapper veel willen maar als de mensen het niet zien zitten, gaat het soms niet door. We hebben hier onze lessen uit geleerd. Een van de belangrijkste lessen is: Laten we dit niet op het land doen, maar offshore. Op de zeebodem. Dat is een van de lessen die we geleerd hebben. Want daar heb je geen mensen die ertegen in opstand komen. Ja, dat is een van de elementen. De opslag moet binnen twee a drie jaar gebeuren. Het gaat dan om gasvelden op de Noordzee. Eentje in het bijzonder. Hoeveel gasvelden zou je daarvoor kunnen gebruiken? En hoeveel CO2 zou je daar nog kunnen opslaan? We hebben veel gasvelden op de Noordzee die daarvoor geschikt zijn. We hebben het over een capaciteit rond 1700 miljoen ton CO2. Hoeveel Eindhovens zijn dat? Dat is een goede vraag! De Rotterdamse haven stoot ongeveer zo'n 25 miljoen ton CO2 uit. Dus dan praat je over 35 jaar aan totale hoeveelheid CO2 dat de Rotterdamse haven uitstoot en die je daar kunt opslaan. Dus dan zou je snel die klimaatdoelen kunnen halen. Ja, want het gaat erom om zo snel mogelijk en met zo min mogelijk geld de grootste deuk in een pakje boter proberen te slaan. Waarom niet gewoon duurzame bronnen gebruiken? Dan komt er ook geen troep vrij die je weer in de grond moet stoppen met dure installaties. Het belangrijkste is dat het niet een keuze is. Je moet allebei doen. Het belangrijkste is dat we snel zijn. Alles wat we aan CO2 uitstoten, daarvoor moeten we later betalen. Het gaat erom om snel grote hoeveelheden kwijt te geraken. Natuurlijk moeten we gaan naar nieuwe technologie en naar elektrificatie. Maar dat heeft tijd nodig. En al die tijd blijven onze fabrieken CO2 uitstoten. Dus het is belangrijk om snel te acteren. Dan kunnen we echt iets doen als BV Nederland. Earl Goetheer, dank je wel.

Waar laten we onze CO2-uitstoot?

CO2 is een van de grootste problemen ter wereld. Wetenschappers hebben een manier bedacht om van onze CO2 af te komen: ze willen het begraven in de lege gasvelden waar de afgelopen 50 jaar aardgas uit is gehaald. Is dat een haalbare oplossing?

Opslaan onder de zeebodem

Zodra er in het voetbal iets nieuws wordt geïntroduceerd staan veel mensen op hun achterste benen. Maar hier bij de KNVB in Zeist wordt uitgewerkt aan nieuwe technologie om wedstrijden nog eerlijker te kunnen beoordelen. Kom binnen in ons replay center. Dit is hem, de beroemde en beruchte VAR. Precies. Dit is onze operator. Die bestuurt het systeem. Daarnaast zit dan de videoscheidsrechter. En daar weer naast de assistent-videoscheidsrechter. Danny, je bent al 16 jaar scheidsrechter. Je was erbij toen de video assistant referee in Nederland geïntroduceerd werd. Hoe was dat? Sowieso was het natuurlijk bijzonder. Dat we dat in Nederland voor het eerst mochten doen met de VAR. Het is vijf jaar geleden, he? Klopt. We waren het eerste land dat met de VAR begon. Het was een enorm hulpmiddel. We hadden er nog nooit mee gewerkt. En ineens was er hulp. Een soort vangnet voor als je een fout maakt. Wie neemt uiteindelijk de beslissing? Dat is een goeie. Veel mensen denken nog steeds dat de VAR eindverantwoordelijk is. Dat de VAR beslist. Maar de VAR adviseert alleen. De scheidsrechter blijft altijd eindverantwoordelijk. Als jij op het veld staat, ben jij de baas. Ja. Eigenlijk is de VAR net als een assistent-scheidsrechter of de vierde man. Hij geeft je een advies. Met dat advies ga je bijvoorbeeld naar het scherm. Uiteindelijk neem je eigen beslissing. Ik neem je mee in een wedstrijd en laat zien hoe de VAR precies werkt. Mogelijk buitenspel. Doelpunt Vitesse. Als VAR moet ik nu kijken of dit doelpunt correct is. En of er wel of geen buitenspel was. We gaan naar de verdediger. Deze. Zoom je in op de speler? De schouder is het lichaamsdeel dat het verst richting doel is. Iets naar rechts nog? Ja, zo is hij goed. Dan gaan we naar de aanvaller. Hier zien we dat de schouder voorbij de voet is. Dus dit lichaamsdeel steekt verder uit richting goal. Dus je zit op de schouder. Klein tikje naar rechts. Dan zien we dat de rode lijn de aanvaller is en die staat voorbij de blauwe lijn van de verdediger. Dus het is buitenspel. Ik ga dat nu aan de scheidsrechter doorgeven. Richard, de VAR hier. We hebben het doelpunt nagekeken. Het is een buitenspel. Ik wil je vragen het doelpunt af te keuren. Hoeveel eerlijker is het geworden door deze technieken? Sowieso veel eerlijker. Het maakt het eerlijker in het opzicht dat fouten worden gefilterd door de VAR. In het verleden zagen we doelpunten, van Maradona, de hand van God. Dat gaat niet meer voorkomen. Ballen die over de doellijn zijn en gemist worden: gebeurt niet meer. Nu kost het werk van de vR soms minuten. Hoe ziet de toekomst van de VAR eruit? De toekomst van de VAR, vooral op gebied van buitenspel zou wel eens naar een meer automatisch systeem kunnen gaan. Zodat we het plaatsen van de lijnen weghalen bij de operator. En dat het systeem dat zelfstandig gaat doen. Wat is er nodig voordat dat kan? We zijn een volledig play tracking systeem aan het ontwikkelen. Dus dat we in de wedstrijd alle spelers op het veld kunnen volgen. Het is gericht op skeletal tracking. Zodat we altijd weten waar iemands hoofd, benen en armen zijn. En er licht steeds een dingetje op als er een bal wordt gepasst. Dat zijn belangrijke momenten. We moeten precies weten wanneer de bal wordt gespeeld. Dan kan het systeem daar automatisch naar terug. En de buitenspelsituatie beoordelen. Worden op den duur de grensrechters helemaal door techniek vervangen? A, dat hoop ik niet. B, ik denk het ook niet. Techniek is een hulpmiddel. Uiteindelijk zijn er veel beslissingen nodig als het gaat om overtredingen. Neem buitenspel. Dat is niet altijd zwart-wit. Je hebt ook te maken met spelers die in de baan van het schot staan. Of in de line of vision van de keeper, dus het gezichtsveld belemmeren. Dat kan een computer nooit weten. Daar heb je weer het menselijk aspect bij nodig. Dus ik denk dat de assistent zal blijven. Hij zal wel hulp krijgen. In de toekomst zullen we alle spelers helemaal volgen met het camerasysteem dat in het stadion hangt. Als je dan de spelers over het veld ziet lopen zul je een aanvallende en een verdedigende lijn zien meebewegen. Dat zien wij natuurlijk in het systeem. Het systeem laat ook een soort tijdlijn zien. Zodat we steeds de cruciale passmomenten kunnen zien. Zodat als er een buitenspel is, dat we heel snel terug kunnen zijn. Dat is vooral de winst ten opzichte van het huidige buitenspelsysteem. Zodat we veel sneller bij de juiste beslissing zijn. En die vervolgens objectiever en accurater kunnen weergeven. Hoeveel eerlijker kan het nog? Zitten jullie aan de max van hoe nauwkeurig je dat kan bepalen? Het is al heel erg eerlijk geworden. Heel nauwkeurig. Feit blijft wel dat de VAR ook maar een mens is. Er blijft menselijke subjectiviteit aan zitten. Dat zal blijven. Dus de ene VAR vindt dit wel een ingreep voor een strafschop. Een ander vindt dat niet. Dat krijg je er niet uit. Tuurlijk is het eerlijker geworden, maar er blijven altijd verschillen bestaan. Volgens mij is dat ook goed. Dat is ook de charme van het voetbal.

Wat betekent de videoscheidsrechter voor het profvoetbal?

Op het voetbalveld is de scheidsrechter de baas. Maar sinds 2016 krijgt hij assistentie van de VAR: de video assistant referee. Zal de VAR de echte scheidsrechter ooit helemaal vervangen?

Software die buitenspel en andere overtredingen vaststelt

Bij klimaatverandering zien we vaak het beeld voor ons van een smeltende Noordpool en Zuidpool. Maar we vergeten de derde pool, de Himalaya. In het gebergte schuilt een enorme bron die maar liefst een kwart van de wereldbevolking voorziet van water. Gletsjers in Antarctica is een gigantische ijsberg afgebroken. De klimaatverandering wordt steeds zichtbaarder. Vorige maand brak een ijsplaat af zo groot als Londen. Maar ook in de bergen heeft de opwarming grote gevolgen. In India is een deel van een gletsjer in de Himalaya of gebroken. Het kwam terecht in een stuwmeer en veroorzaakte een overstroming waarbij 150 mensen omkwamen. Maar het verdwijnen van de gletsjers in de Himalaya kan nog veel grotere problemen veroorzaken. Van het smeltwater van de gletsjers is een kwart van de wereldbevolking afhankelijk. Het heeft een heel directe impact. En wat die impact dan precies is en hoe lang de bergen ons nog water geven ga ik vragen aan Walter Immerzeel. Als kind was hij graag in de bergen. Dol op hoogtes. Zelf zijn huwelijksreis was richting Himalaya. Daar was hij niet alleen verliefd op zijn vrouw maar ook op de bergtoppen van Nepal. Hij ging er zelfs twee jaar naartoe om te wonen, voor onderzoek. Met de resultaten is hij verder aan de slag gegaan in Nederland als hoogleraar bergenhydrologie aan de Universiteit Utrecht. Fijn dat je er bent, Walter. Ja, leuk. Als ik zo naar foto's van jou kijk moet je niet alleen wetenschapper, maar ook heel sportief zijn. Ja, klopt. Je moet ook avonturier zijn. Voor mij is het een van de hoogtepunten van het jaar als we weer op onderzoekexpeditie gaan naar de Himalaya. Zoals je hier ziet. Zeker. We slapen hoog in de bergen. Soms op 5000 meter hoogte. De Himalaya ligt best wel zuidelijk, dus de sneeuwgrens ligt heel hoog. Daarom kamperen we ook op dat soort hoogtes. Eigenlijk hoger dan de hoogste pieken in de Alpen .Geweldig. Dit is gewoon jouw laboratorium. Het is echt een voorrecht om dat werk te doen, zeker. Onderzoek daarnaar doen is ook heel belangrijk. Er gebeurt nogal wat in de bergen, vooral in de Himalaya. Waarom is het zo belangrijk om daar onderzoek naar te doen, de bergen? Iedereen kent natuurlijk de oceaan en de tropische regenwouden als belangrijk ecosysteem wat beschermd moet worden. Maar bergen is net zoiets. Bergen leveren heel veel water. Iedereen kent wel de beelden van gletsjers. Die zijn iconisch voor klimaatverandering. Die snel terugtrekken. Zelfs in Nederland zijn de deels afhankelijk van water uit de bergen. Kijk bijvoorbeeld naar de hele droge zomer van 2018. Het beetje water wat dan nog door de Rijn stroomt is eigenlijk smeltwater uit de Alpen. En dat wordt steeds minder. Omdat de gletsjers daar smelten? Dat klopt. Zeker als er weinig regen is in het stroomgebied van de Rijn. Al het water wat er dan is, dat komt daar vandaan. Hier zie je een gletsjer in de Alpen. In de Alpen gaat het nog sneller dan in de Himalaya. Dat komt omdat de opwarming iets sneller gaat. En de gletsjers zijn er kleiner. Gletsjers zijn heel gevoelig voor klimaatverandering. Wat betekent dat? Als de gletsjer die we daar zien compleet smelt? Stroomt er dan op een gegeven moment geen water meer door de Rijn? Geen water, dat niet. Er zijn ook andere bronnen van water. Grondwater, regenwater. Maar juist in de periode van grote droogte speelt gletsjer- en sneeuwsmeltwater een grote rol. Over welke termijn hebben we het dan dat het gevolgen kan hebben voor de Rijn? Voor de Alpen... In 2050 zie je al een groot effect. Dan is al heel groot deel van de gletsjers daar een heel groot stuk teruggetrokken. Des te belangrijker om onderzoek te doen daarnaar. Dat doe jij in de Himalaya. Waarom is de Himalaya zo belangrijk? Himalaya is echt een bijzonder gebied. Veel mensen denken aan Himalaya als de bergen in Azië. Maar eigenlijk zijn er nog veel meer bergketens. Je hebt het Tibetaans plateau. Daaromheen ligt de Himalaya en de Karakoram en de Pamir. Een aantal andere bergketens. Dat zie je hier. Dit hele gebied noemen wij wel eens de derde pool. Je hebt hier de meeste ijsvoorraden buiten de Noord- en Zuidpool. Wat weet je dan allemaal? Ter plekke. We meten eigenlijk van alles. We hebben een gebiedje in Nepal, daar doen we al 10 jaar metingen. Dat zie je hier. We doen daar hydrologische metingen, glaciologische metingen, meteorologische metingen. Leg eens uit wat dat betekent? Meet je letterlijk hoe dik het ijs is bijvoorbeeld. We hebben bijvoorbeeld een stellage hoog in de bergen. Simpel gezegd, er zit een soort emmer op. En we meten heel nauwkeurig het gewicht van die emmer, elke minuut. Daarmee kun je bepalen hoeveel sneeuw en regen er valt. We meten de sneeuwdikte. We meten de zonnestraling en hoe de zonnestraling teruggekaatst wordt. Als je dat bij elkaar optelt, krijg je een goed beeld van hoe die watercyclus in het hooggebergte werkt. Wat kun je dan aflezen? Je kunt zien hoe snel sneeuw smelt. Hoe snel het opbouwt door het seizoen heen. In welk seizoen het weer verdwijnt. We doen ook veel metingen met drones.
Daarmee vliegen we over de gletsjers heen. Die maakt heel nauwkeurig foto's van de oppervlakte. Daarmee kun je de hoogte van het oppervlak bepalen. En je kunt eigenlijk, jij noemt ze de watertorens van de wereld, kun je daarmee in kaart brengen. We hebben dat hierop een kaart gezet. Dat klopt. Dat is het resultaat van al die data die jullie verzameld hebben. Al die metingen komen in het model samen. Daar ijken we zo'n model mee en dan kunnen we voorspellingen doen voor de toekomst. Wat zien we hier? In dit kaartje... dit is een studie die we hebben gedaan met National Geographic vorig jaar. We hebben een soort watertower-index bedacht. Een maat van: hoe belangrijk zijn die berggebieden? Wat je hier ziet, is een soort schaal. Hoe donkerder blauw, hoe belangrijker het berggebied. We hebben gekeken naar de aanvoerkant. Hoeveel gletsjers zijn er, hoeveel reservoirs, hoeveel sneeuw? Hoeveel regent het in de bergen? Maar ook naar de watervraag-kant. Hoeveel mensen wonen benedenstrooms? Hoeveel steden zijn er? Hoeveel wordt erg geïrrigeerd? Dichtbevolkt gebied. Ja. Dit is het gebied waar ik veel onderzoek gedaan. Dat is ook het gebied waar de meest belangrijke maar ook de meest kwetsbare berggebieden zijn. Vanaf 2013 heb je die gegevens verzameld. Wat is het beeld wat daar uitkomt? In ieder geval, wat wij gewoon zien in dat onderzoeksgebied in Nepal...Elk jaar dat je daar komt zie je dat de gletsjers zich verder terugtrekken. Dat zien we hier. Dit is een animatie die met onze drone-gegevens is gemaakt. Het einde van een gletsjertong. Je ziet dat er steeds happen uit het ijs worden genomen. Elk half jaar of jaar dat weer terugkomen zie je dat de gletsjers zich 30, 40 meter verder terugtrekt. 30, 40 meter, in EEN jaar. Ja. En dat hij een meter dunner wordt. Dat gebeurt nu al sinds ik daar kom. Het is wel shocking omdat elke keer te zien. Dat zie je dus ook letterlijk. Ja, dat zie je letterlijk gebeuren. Op basis daarvan maken jullie scenario's. Klopt. Wat is het scenario wat we hier zien? Wat je hier ziet, wat we hier hebben gemodelleerd…Op de liggende as zie je de temperatuurstijging op aarde. Op de verticale as zie je voor het hele gebied...hoeveel van het ijs verloren gaat. Hoeveel volume gaat verdwijnen. Dat stippellijntje wat je ziet is het klimaatscenario wat hoort bij het klimaatakkoord van Parijs. Wat in 2015 is afgesloten. Ja. Je ziet dan dat ongeveer 35% van het totale ijsvolume... alsnog zal verdwijnen aan het einde van deze eeuw. Ook al heb je die doelen gesteld, je raakt heel veel kwijt. Ja. Want veel gletsjers zijn al uit balans. Dat effect ijlt heel lang na. Ja. Maar de grafiek gaat nog meer omhoog. Dat klopt. De meeste modellen bevinden zich in dit gebied. Dat is een realistischer scenario. Daar bevinden we ons nu op. Dat betekent een temperatuurstijging van ongeveer 3 graden aan het einde van deze eeuw. Dat betekent dat 50% van het ijsvolume in heel Azië verloren zal zijn aan het einde van deze eeuw. Je hebt net geschetst in welk gebied dit allemaal gebeurt. Ontzettend veel mensen die daar van afhankelijk zijn en daar wonen. Wat zijn de consequenties van deze scenario's? In ieder geval dat het smeltwater een stuk minder wordt. Maar dat is maar EEN deel van het verhaal. Aan de andere kant voorspellen ook veel klimaatmodellen een toename in neerslag. Eigenlijk wordt de hydrologische cyclus versneld. Er komt steeds meer verdamping, steeds meer water in de atmosfeer dus ook steeds meer regen. Wij verwachten niet dat de totale hoeveelheid water afneemt aan het einde van de eeuw... maar het systeem wordt wel veel onvoorspelbaarder. Daardoor komen er steeds meer extremen. Overstromingen. Daar gaan wij ons ook in de toekomst op gisteren met ons onderzoek. Om die extremen beter te leren begrijpen. Dus niet zoals je net schetste voor de Rijn dat het langzaam opdroogt. Maar meer dat er juist veel meer water naar de mensen toe komt, in de rivieren. Maar je weet niet wanneer en hoeveel en onvoorspelbaar. Precies. Sneeuw en het gletsjerijs is een soort buffer. Als het droog is, gaat het langzaam smelten en geeft dat water. Maar als de gletsjers weg zijn...Een regendruppel die op een rotsige ondergrond valt, zit meteen in de rivier. Dus het hele systeem wordt veel sneller. Wat een doemscenario. Ja, ik kan er ook niet meer van maken. Valt het nog te voorkomen? Nou... De enige echte manier om het te voorkomen is als wij ons minder afhankelijk maken van fossiele brandstoffen. En minder broeikasgassen gaan uitstoten. Tegelijkertijd moeten we ons ook aanpassen. EEN van de dingen die je zou kunnen doen in berggebieden, is dammen bouwen. Daarmee kun je die bufferende rol van sneeuw en ijs compenseren. Maar dammen bouwen, moet je ook voorzichtig doen. Er zijn ook negatieve consequenties. Plus dat je ze ook niet op gevaarlijke plekken moet bouwen. Zeker in Azië, daar zijn veel aardbevingen, aardverschuivingen. Dus je moet er heel voorzichtig mee omgaan. Heel rustig kijken hoe je dat zo duurzaam mogelijk kan doen. En onderzoek blijven doen. Zeker. Dat ga jij doen. Dankjewel, Walter voor jouw verhaal.

Gevolgen van smeltende gletsjers in de Himalaya

Gebergtes zoals de Himalaya zijn heel belangrijk als waterbron. Maar door klimaatverandering smelten de gletsjers. Onderzoeker Walter Immerzeel ziet de gletsjers zich elk jaar verder terugtrekken. Welke consequenties heeft dat voor ons?

Minder drinkwater, meer neerslag

Hier aan de universiteit in Wageningen verzamelen ze dode muggen. Vanuit heel Nederland worden ze opgestuurd. En die dode muggen kunnen ons heel wat vertellen. Zo, goeiemorgen. Goeiemorgen. Fanmail aan het lezen? Hahaha. Nou ja, fanmail. Het is zeker een hele postzak vol. Enveloppen gericht aan het Muggenradarproject. Hoeveel enveloppen heb je gekregen in de afgelopen weken? Deze postzak is echt maar een kleine selectie. Want het zijn er meer dan 6000. 6000! Die hebben we hier naartoe gestuurd gekregen. Dus het is een aardige klus om dat allemaal te gaan verwerken. Mag ik er eentje openmaken om te kijken misschien...Natuurlijk. Mooie kaart. Heel mooi. Veel succes. Groetjes Fien en Saar. En de papa die altijd last heeft van de muggen. Beste onderzoeker. Die hang je boven je bed, toch?! Deze krijgt een speciaal plekje inderdaad, hartstikke leuk. Top. Mag ik hem openmaken om te zien hoe het eruitziet? Zeker. 6000. En waarom willen jullie zo graag die muggen verzamelen? Wat onderzoeken jullie dan? Wij willen graag weten waar welke soorten steekmuggen voorkomen. En of die muggen ook overlast veroorzaken. Door allerlei meldingen door het hele land te krijgen, krijgen wij een goed beeld van waar en wanneer die muggensoorten actief zijn. Mag ik er eentje onder de microscoop zien? Jazeker. Dat dingetje eraf halen. En eronder leggen. Ik zie hem nu al heel goed. Ja. O, prachtig! Je ziet heel prachtig dat strepenpatroon op die pootjes. En op het buikje. Ja. Het is een vrij grote mug. Je ziet ook goed de vlekjes op de vleugels. Ja. Ik denk dat het de geringde wintersteekmug is. De culiseta annulata. Dat is een van de meest voorkomende soorten in Nederland. De meest voorkomende soort is de culex pipiens, oftewel de huissteekmug. Die hebben we hier ook. Die kan ik je daar laten zien. O, dat is hem? Ja. In die twee kooien mag je eens even kijken. Dit zijn de culex pipiens en de culex pipiens molestus. Deze twee zijn allebei culex pipiens...maar twee verschillende, wat we dan noemen biotypen. Het ene biotype blijft 's winters actief, het molestusbiotype en de andere gaat in winterrust. Uiterlijk zijn ze exact gelijk, maar qua gedrag zijn ze heel anders. Dus die gaat in winterslaap en die blijft de hele winter actief? Deze kan in de winter actief blijven. Dus we willen ook graag weten van alle enveloppen die opgestuurd zijn: Hebben we met het ene biotype te maken of met het andere? Om te bepalen om welke soort mug het gaat kijkt het team van Sander naar het DNA. Van de huissteekmug, de culex pipiens gaat Rody nu de pootjes uittrekken. Daar gaan we een DNA-analyse op doen. Een heel precies werkje. En wat gebeurt er met de lijfjes die overblijven? Die lijfjes stoppen we weer bij mekaar. Muggen die uit hetzelfde gebied komen en van dezelfde soort zijn die gaan uiteindelijk door het Erasmus worden geanalyseerd op de aanwezigheid van virussen die door die muggen... kunnen worden overgedragen, zoals het westnijlvirus. Dus deze ga ik zo meenemen? Jij krijgt zo een aantal mugjes van ons mee om daar te laten analyseren, klopt. Heeft het westnijlvirus de winter overleefd? Dat onderzoeken ze hier aan het Erasmus Medisch Centrum.
Kersvers! Dank je wel. Kunnen we ze gaan testen. We voegen een medium toe en een vogeltje. Dan gaan ze helemaal stuk. Dat werkt als een soort sloopkogel. Ja, zo kan je het zien. Als die muggen met het kogeltje heel hard geschud hebben krijg je een soort muggenpapje. Vervolgens worden deze magnetische kogeltjes toegevoegd. Waarom gaan die er weer bij? Omdat je daarmee het DNA en RNA uit je mug kan halen. Dat blijft aan de magneetjes plakken? Ja. En dan kunnen we een PCR-test inzetten. En dan weet je precies welk virus in die mug zat? Virussen. Ja. Nu is het vooral kijken of er westnijlvirus in zit. En dat hebben jullie al eerder aangetroffen, toch? Ja, van de zomermuggen hebben we een aantal muggen positief getest op het westnijlvirus. En was dat de allereerste keer dat jullie dat hebben aangetroffen? Dat klopt, ja. De eerste keer in Nederland, ja. Niet alleen muggen worden hier onderzocht, ook vogels. Die kunnen een reservoir vormen voor virussen. We nemen een keel- of snavelswab. Net als bij corona kunnen we dan ook bij vogels kijken of ze besmet zijn met het westnijlvirus. Ons alleen welbekend inmiddels. Nou ja, precies. Jij kijkt hier naar vogels vooral. In Wageningen onderzoeken ze echt de muggenpopulatie. Hoe belangrijk is die samenwerking als we het hebben over dat westnijlvirus? Heel belangrijk. Ik ben zelf dierenarts, maar ook viroloog. We hebben in principe verstand van virussen maar we werken met nog veel meer partners samen. Want door alleen naar muggen of naar vogels te kijken of naar mensen begrijpen we nog steeds niet hoe dat nou werkt in Nederland. Het goede nieuws is dat er tot nu toe gelukkig geen westnijlvirus bij de wintermuggen die zijn opgestuurd gevonden is. We maken ons zorgen over. Maar het is nog erg onzeker. Daarom zijn we hard bezig met kijken wat de rol is van steekmuggen daarin en wat doet het met de risico's van ziekte in Nederland.

Dragen Nederlandse muggen het westnijlvirus bij zich?

In Wageningen worden dode muggen door wetenschappers onderzocht op de aanwezigheid van virussen. Door middel van DNA-analyse kan worden vastgesteld of ze bijvoorbeeld het westnijlvirus met zich meedragen.

Wetenschappelijk onderzoek naar steekmuggen

Nog nooit waren er zoveel huisdieren in Nederland.
Mede door de lockdown steeg het aantal huisdieren tot 27 miljoen waarvan ruim 3 miljoen katten. En die geven problemen. Katten zijn namelijk roofdieren. We vinden nog wel eens een muisje of een vogeltje. Of een jong konijntje. Dat vind ik iets minder. Met name zwerfkatten zijn een echte plaag. En dit probleem hebben we al een tijd. Zoals hier op Schiermonnikoog. Juist nu voor de vogels het broedseizoen begint, is dat een probleem. Jaarlijks worden minimaal 17 miljoen vogels verslonden door katten. Dat is 32 per minuut. Ook deze seconden worden er weer vogels gepakt. En dit probleem hebben we al een tijd.
Elisabeth ging eerder al kijken wat wilde katten kunnen aanrichten op de Waddeneilanden. Waarom zijn eilanden interessant als je wilt kijken naar katten en hun jachtgedrag? Schiermonnikoog is heel interessant omdat het een afgebakend geheel is. Als je wilt weten hoeveel katten er precies zijn kun je daar op Schiermonnikoog achterkomen. Op eilanden kun je onderzoeken of katten echt hele grote effecten hebben. Is daar al veel onderzoek naar gedaan? Er is heel veel onderzoek naar gedaan. We weten dat veel van de soorten die uitgestorven zijn...Dat is veel door katten en ratten gebeurd. Volgens mij zijn er in totaal officieel 33 vogelsoorten uitgestorven door introductie van katten. En dat is eigenlijk altijd op eilanden. Hier, op Schier? Nee, op eilanden wereldwijd. Dit zijn een paar van de vogelsoorten die de afgelopen 200 jaar zijn uitgestorven. Met hulp van de huiskat. Wat vooronderzoek heb jij naar verwilderde katten hier gedaan? In 2011 hebben we 15 wildcamera's neergezet op verschillende delen van het eiland. Daarmee kan je beesten individueel herkennen. Dus dan kan je kijken: welke katten zitten waar? En hoeveel zijn het er? Wat elke kat... Hee, kijk. Wat?! Boem! Wat zie je? Twee kattendrollen. Hier. Dit zijn drollen van verwilderde katten? Ja. Ze gebruiken, net als mensen, gewoon paden. Ze zijn best wel, eh...Kijk, dit zijn allemaal muizenbotjes. Dat zijn botjes?! Ik denk dat dit een gewricht is. Een kogelgewricht van het een of ander. Hier ook veerschachten. Dus deze heeft ook vogeltjes gegeten. Zo, hee! Er zit gewoon een hele donspartij in. Ja. Nou ja, daar heb je 'm. Een jong konijn. Dit is een konijn? Of haas. Of haas. Je kan het zien aan de lengte van het haar. Het is tamelijk lang. Ja. Dit is de poep van verwilderde katten. Betekent dat dus ook dat ze nu hier om ons heen zijn en misschien wel naar ons aan het loeren zijn vanuit de bosjes? Ja, deze beesten hebben wel echt een heel vast territorium. En dat kan je ook...Deze had zijn keutels begraven in een kuiltje. Vaak doen ze dat een beetje. Dan liggen er vaak meerdere keutels bij elkaar. Hier ligt er nog een. Dus het is heel goed mogelijk dat er hier nu gewoon op 8 meter afstand van ons een kat naar ons zit te loeren. Want zo zijn ze wel. Eind jaren 90 heeft iemand, met een baal hooi, geloof ik is het verhaal, een lading veldmuizen naar het eiland gebracht. Met Frans hooi, wordt gezegd. Altijd de Fransen de schuld geven. Die veldmuizen werden toen het grootste deel van het dieet van deze kat. Iedereen denkt altijd: katten eten vogeltjes. Dat is ook zo. Maar 80% ongeveer is muis. Dus dat is een van de dingen die we vonden. Het tweede is dat we vonden dat ze ratten eten. Dat is interessant, want ratten eten ook weer jonge vogeltjes. Dus daarmee onderdrukken ze een soort die ook een mogelijk probleem is. Ten derde vonden we dat de populatie exact even groot was als in 1986...toen er superintensief gejaagd werd. Dat is uitzonderlijk, want die jagers zullen niet altijd mis geschoten hebben. De populatie zal geslonken zijn. Dus er is een soort aanwas geweest. Hoe kan je dat verklaren? Er wordt gezegd dat katten zich sneller voortplanten op het moment dat er territoria beschikbaar komen. En omdat katten ook meerdere nesten per jaar kunnen werpen kan je heel snel die aanwas bij laten fokken. En kun je dus meer dan de totale populatiegrootte per jaar afschieten en ondanks dat blijft je populatie toch even groot. Wat ontzettend tragisch. Ja, dat is heel tragisch. Al die moeite voor niks. Ja. Die dieren worden afgeschoten voor niks. Ja. Dat is absoluut waar. Afschieten alleen werkt niet, wat helpt dan wel? Aangeschoven is Daan Bos, welkom. Jij bent ecoloog en werkzaam aan de Rijksuniversiteit Groningen. Je doet onder andere onderzoek naar katten en hun prooigedrag. Ik denk dat veel mensen die een kat hebben, kijken en denken: Nou, dat doet die van mij niet. Die zit ZO lekker bij mij op schoot. Helaas, de kat doet dat wel. Hij brengt van alles naar huis, maar laat ook veel in de natuur achter. Ze eten van alles. Insecten, kleine vogeltjes. Zoogdieren, ook grotere. En hun invloed is daarmee groot. Ze doden dieren, maar ze maken ook dieren bang. Zo'n merel in z'n nest durft dan niet z'n jongen te voeren omdat er een kat in de tuin loopt. Of deze haas, die flink te grazen wordt genomen. Ja, dit laat zien dat ze ook grote beesten pakken. Niet te geloven. Middelgrote zoogdieren. Dus de impact is heel groot. Er zijn problemen vanuit de natuurbescherming waardoor we het serieus moeten nemen. En problemen vanuit dierenwelzijn. Want veel zwerfkatten worden aan hun lot overgelaten. Ze hebben invloed op de natuur, maar hebben zelf ook een probleem. Dus de zwerfkatten zijn een probleem. Dat zagen we ook op Schiermonnikoog. Maar ook de katten thuis. Laten we daarmee beginnen. Er zijn dus katten thuis en katten in de natuur. En er zijn katten tussendoor. Die leven in schuren en parken. Drie groepen katten. Laten we beginnen met de huiskatten. Die af en toe 's nachts de deur uitgaan om een slachtpartij uit te voeren. Wat kun je doen om dat te voorkomen? De huiseigenaren zouden er veel aan kunnen doen door ervoor te zorgen dat er geen nieuwe aanwas is. Dat hun dier niet kwijtraakt in de natuur. Of dat hun dier niet bijdraagt aan nieuwe nestjes jongen die dan aan hun lot worden overgelaten. Binnenhouden. Het zou heel mooi zijn als ze de dieren binnenhouden maar ook registreren. Een klein chipje geven en bekendmaken dat jij de eigenaar bent. Dan kan het dier worden teruggevonden. Misschien ook vaccineren. Maar in elk geval steriliseren. Dat betekent? Dat-ie geen nieuwe jongen kan krijgen. Dan komen er geen nieuwe dieren bij in de natuur. Ik heb begrepen dat er nieuw onderzoek is waaruit blijkt dat als je iets meer speelt met je kat of ander eten geeft, dat ook helpt. Ja, een sympathiek resultaat. Ik ken de studie. Het laat zien dat als je wat speelt met ’n muisje of het dier een eiwitrijk dieet geeft het dan iets minder prooien mee naar huis neemt. Het is een deel van de oplossing. Net als het aanbrengen van een kraagje of een belletje. Het is sympathiek, maar het neemt niet de oorzaak weg. Wat doet zo'n kraagje? Het zet het roofdier op een nadeel. Het vogeltje kan makkelijker zien dat er een kat aan komt. En wat moet je nou doen aan die wilde katten? Als ze er zitten, dan is dit wat er gebeurt. Ze worden uit de natuur gehaald met steun van natuurbeschermingsorganisaties. Het mooiste is als ze worden gebracht naar een plek 
waar ze geen kwaad kunnen. Dus bij een baasje dat ze binnenhoudt. Of in een opvang, een kattenpension waar ze geen effect op de natuur kunnen hebben. Of op de landbouwgebieden. Want in die weidevogelgebieden waar we ons best doen om weidevogels te beschermen is dit probleem net zo groot. Dus op het platteland, in de stand en in de natuurgebieden is dit een belangrijk probleem. En het weghalen van katten uit de natuur, is wat er moet gebeuren. Hou je katten in lockdown. Dat zou geweldig zijn. Daan Bos, dank je wel. Alstublieft.

Hoe maak je een moordlustige kat poeslief?

Jaarlijks worden minimaal 17 miljoen vogels verslonden door katten. Dat is meer dan alleen kattenkwaad, want daarmee heeft de kat een grote impact op de natuur. Wat is de oplossing voor deze moordlustige katten?

De impact op de natuur van wilde katten en huiskatten

Letterlijke tekst (indien aanwezig):	Containerschepen worden steeds groter en zwaarder en breder. Hier in Wageningen onderzoeken ze hoe zo'n schip in de problemen komt en hoe je dat kunt voorkomen. Wauw! Ja, Elisabeth. Ja, indrukwekkend, hoor. Welkom op de brug van de simulator. We zitten hier op een heel groot containerschip. 400 meter lang in het Noordzeekanaal. We hebben 20 knopen wind aan bakboordzijde. Die blaast ons naar de zuidelijke oever. Aan jou de taak om deze veilig door het kanaal te loodsen. Ik zal je erbij assisteren. Alstublieft. Begin maar even met het roer iets terug te leggen op vijf graden. Vijf stuurboord, toch? Ja. Dit is voor mij al heel indrukwekkend, deze simulatie. Ik heb ook echt het gevoel dat ik vaar. Het is gigantisch. Hoe is het dan om op een echt containerschip op de brug te staan? Hoe voelt dat? Dat is ook gigantisch. Het is ook gigantisch, het is bijna onwerkelijk. Je bent een klein mannetje op zo'n groot ding. 400 meter, vier voetbalvelden. We hebben hier ongeveer een voetbalveld voor ons. Het is niet te geloven. Maar achter ons hebben we nog drie voetbalvelden. Weten waar je bent is al moeilijk. Weten in wat voor positie je bent ten opzichte van het kanaal. Een stukje stuurboord, zie ik. Ja, heel goed. 15? Doe maar 10. Dit schip is ongeveer vergelijkbaar met de Ever Given? Ja. Dit is een 400 meter containerschip. Een ultra large container carrier. Wat is het grote verschil tussen de containerschepen nu en 10 jaar geleden? De schepen zijn de afgelopen 10 jaar verdubbeld in ladingcapaciteit. Ze zijn veel breder geworden en er wordt meer lading aan dek gestapeld. 10 jaar geleden hadden we zeven lagen containers aan dek...tegenwoordig hebben we 12 lagen containers aan dek. Echte drijvende flatgebouwen. Zeker, 60 meter hoog. Er zit een max aan hoe groot die containerschepen kunnen worden. Waar zitten wij nu? We zitten nu eigenlijk wel een beetje op de grens. Je ziet er niet alleen op het Suezkanaal maar ook het aantal containers dat overboord gaat...De belastingen op het schip zijn veel groter geworden. Met name ook de windbelastingen. En dus is het manoeuvreren met dit soort schepen echt wel kritiek geworden. Het is stressvol. 
De schepen zijn eigenlijk te groot voor een smalle sloot. De kleinere schepen hebben daar veel minder last van. Die hebben minder ruimte nodig om te varen. Grote schepen hebben behoorlijk veel ruimte nodig. Zeker als er dwarswind staat. Dit is een van onze zes testbassins. Hier doen we onderzoek naar schepen en platforms en willekeurige weerscondities en golfcondities. Nu is dit open zee. Als de grote containerschepen door een kanaal moeten varen spelen er hele andere krachten, welke allemaal? Bij kanalen heeft het water minder ruimte om langs het schip te stromen. Dat wil zeggen dat het sneller moet stromen. En door de hogere snelheid komt er een lagere druk. Daardoor wordt het schip naar de oever gezogen. Dat moet gecompenseerd worden met het roer. Dat betekent dat het schip eigenlijk onder een hoek door het kanaal moet varen. En dat wordt nog versterkt door windkracht. Als je dwarswind hebt op een schip op een kanaal en bij een groot schip moet je denken aan ongeveer 300 ton. Aan dwarskracht. En dat moet allemaal gecompenseerd worden met de normale schroef en het roer. Daarom moet het schip dus onder een hoek gaan varen. En dan krijgt het schip een drifthoek in het kanaal. Dat wil zeggen dat de richting van het schip, niet hetzelfde is als de richting van het kanaal. En is dit precies wat er in het Suezkanaal is gebeurd? We hebben wel gezien dat het schip sneller vaart dan normaal. Wat de reden daarvan is weten we niet. Het zou kunnen zijn om die drifthoek te verkleinen. Hoe harder het schip vaart, hoe minder groot de drifthoek hoeft te zijn. Dan denkt de kapitein, ik mag niet teveel driften, die gaat dan bijsturen en dan krijg je eigenlijk een overcompensatie. Ja, door een te hoge snelheid. En door de hoge snelheid krijg je weer effecten van het ondiepe water en van de oevers. Dan krijg je meer zuiging. Ik zet hem weer even op 20. Anders gaan we straks tegen de kant. 20 stuurboord. Wat jij nu doet, 20 stuurboord...je hebt wel eens dat de roerganger de verkeerde kant op draait. Zelfs als ze ervaren zijn? Zelfs als ze ervaren zijn draaien ze de verkeerde kant op en als je dat niet direct in de gaten hebt...dan raak je uit je balans en dan moet je dat snel corrigeren. Heeft u wel eens zo'n moment gehad? Ik heb zelfs van loodsen gehoord dat twee keer per wacht, dat is twee keer in de vier uur, dat een roerganger de verkeerde kant op ging. Zo! Een tikkie extra stuurboord? Ja, he? Ja. Je doet het goed, joh. Als je aan het einde bent gaat er een zucht van verlichting door het hele schip. Ah! We zijn er weer klaar mee. Het is gelukt. Veilig, zonder ongelukken. Doe maar even naar stuurboord. Ja, 30. En dan is het, missie geslaagd. Ja.

Hoe bestuur je een containerschip?

Containerschepen vervoeren soms wel 12 lagen met containers. Het is dus een hele uitdaging om zo’n zeereus veilig een woeste zee en smalle kanalen te loodsen. In Wageningen weten ze precies met welke problemen containerschepen te maken kunnen krijgen op zee.

Oefenen in een simulator

Letterlijke tekst (indien aanwezig):	Het beroemdste natuurkundige lab ter wereld, CERN, heeft een aanwijzing voor een nieuwe natuurkracht ontdekt. In deze 27 kilometer lange tunnel onder de grond bootsen ze een mini-oerknal na in de hoop meer te weten te komen over ons universum. Je hebt op de schoolbanken iets geleerd en nu zoveel jaar later heb je een experiment gedaan dat zegt van: dat was misschien initieel niet juist. Dat is toch wel de natte droom van een onderzoeker. De vier basiskrachten in de natuurkunde waaronder de zwaartekracht zijn misschien niet de enige natuurkrachten die er bestaan. Voor het eerst is er nu een hint dat er ook een kracht is die echt afwijkt van de kwantum- krachten die we nu kennen. Is er een nieuwe natuurkracht ontdekt? Dat bespreek ik met Jacco de Vries van Maastricht University. Als kind wilde hij astronaut worden en de fascinatie voor de ruimte bleef: Waarom ziet het universum er eigenlijk zo uit? Dat probeert hij te ontdekken door de kleinste deeltjes die er zijn te bestuderen. Bij het beroemdste natuurkundelab ter wereld, CERN, schreef hij zijn proefschrift en nu is hij betrokken bij het experiment waar de aanwijzing is gevonden voor een nieuwe natuurkracht. Jacco, welkom! Maakte je hart een klein sprongetje? Dit is waar je als natuurkundige al die jaren hard voor werkt. Het klinkt groots 'een nieuwe natuurkracht.' Is dat het ook? Wat we gezien hebben is een serieuze hint. Dat er iets is wat het standaardmodel ons huidige model van de natuurkunde toch net iets te ver gaat. Standaardmodel staat hier op deze mok waar je dagelijks uit dringt. Bijna dagelijks. Dit is de formule van hoe de wereld om ons heen in elkaar zit? Ja. Er zijn vier fundamentele krachten van de natuur. We hebben de zwaartekracht. Die kennen we allemaal. Elektromagnetische kracht. Die zorgt voor de aantrekking tussen ladingen. Maar ook belangrijke dingen in het alledaagse leven. Dat ik mijn hand niet door de tafel heen kan drukken. Dat komt door de elektromagnetische kracht. Dan zijn er nog twee iets minder bekende. Dat zijn de sterke kernkracht. Die zorgt ervoor dat atoomkernen bij elkaar kunnen blijven. Een soort lijm. Zonder die kracht hadden we geen periodieke tabel van scheikunde. Dat is erg prettig. En de laatste kracht is de zwakke kernkracht. Die zorgt eigenlijk voor radioactief verval. En speelt een belangrijke rol in kernfusie in de zon. En dan is er misschien een nieuwe bijgekomen. We moeten inzoomen tot aan het atoom. Jij moet ons vertellen wat we hier zien. Dit is een redelijk bekende foto van het Rutherford-model van het atoom. Je ziet een atoomkern in het midden. Dat bestaat uit protonen en neutronen. Dat zijn fundamentele kleine deeltjes. Daaromheen zit een zwerm van elektronen. Die zijn negatief geladen. De protonen zijn positief geladen en dat heft elkaar op. Zo'n atoom is elektrisch neutraal. En atoom vangt de kleine bouwsteentjes waar alles om ons heen uit is opgebouwd. Dus je maakt moleculen et cetera. Wat belangrijk is om te weten voor dit verhaal is dat in het standaardmodel hebben we van elk deeltje een paar zwaardere broertjes. Dat noemen we generaties. Een van die zwaardere broertjes van het elektron is muon. en daar gaan we het zo meteen over hebben. Een hele goede cliffhanger. Nog even voor de duidelijkheid. De broertjes van het elektron, daar waren aannames over. Die blijken dus misschien niet waar te zijn. Ja. Het standaardmodel van de fysica zoals op deze mok staat dat beschrijft drie van de vier krachten. De zwaartekracht laten we even achterwege. Daar heb ik de hele aarde voor nodig om iets van te voelen. Daar komen we wel mee weg voor nu. Die maakt eigenlijk geen onderscheid tussen de verschillende generaties. Behalve dat ze iets zwaarder zijn moeten ze zich precies hetzelfde gedragen. Wij zien bij het experiment op CERN dat het vervallen van hele zware deeltjes naar elektronen of muonen niet helemaal even vaak gebeuren. En daar gaat het model misschien schuiven. Daar gaan we zo meteen dieper op in. Ook over het verval en de tunnel waar jij het over hebt. Want in Amsterdam kunnen ze ook de allerkleinste deeltjes zien. Bij het Nikhef, het Nationaal instituut voor sub-atomaire fysica, doen ze precies dat: het onzichtbare, zichtbaar maken. Sosha ging kijken. Martin, wat is dit voor apparaat? Dit is een apparaat dat maakt straling zichtbaar. Ioniserende straling. Dat werkt door alcohol te laten verdampen. Die op een hele koude plaat weer te laten uitcondenseren. Wat je hier ziet dat zijn geladen deeltjes die door de alcoholdamp heen knallen. Wat bizar dat je dit kunt zien. Het lijkt een beetje op vliegtuigstrepen in de lucht. Precies. Ik zag daar een rechtspoortje. Dat was misschien een muon die eronder een flauwe hoek in kwam. Even wachten tot er een leuke kronkelige bij zit. Daar zit er eentje. Dat is waarschijnlijk een elektron. Die zijn licht en die kaatsen makkelijk rond. Daar zag ik er eentje. Een spoortje met een zijtak eraan. Dat betekent dat het elektron zo hard ging dat hij heel hard op een andere elektron botste dat hij weer een eigen spoortje maakte. Zo kun je van alles zien. Ik vind het bizar dat door deze bak gewoon zichtbaar wordt wat er continu om ons heen gebeurt. Ja. Ik ben er inmiddels aan gewend. Toen ik het de eerste keer zag stond ik er ook in eens meer bij stil. En gebeurt dus van alles om ons heen. Wat we gewoon niet zien. Wat we niet zien op microscopisch niveau. Het is er overal en het is er altijd. En hier is het zichtbaar. Dat is wel vet hoor. Het werd bijna hypnotiserend Ben jij daar ook nog van onder de indruk? Als je dat zelf ook ziet in CERN? Het blijft magisch. Als je heel veel met de data bezig bent dan wil je nog wel eens vergeten hoe bizar het eigenlijk is wat er allemaal gebeurt. Op CERN zijn het grote experimenten. Veel technische dingen die allemaal goed moeten gaan. Het is bijna een wonder dat het allemaal werkt. Laten we daarop inzoomen. Dat is wat jij ook doet. De allerkleinste deeltjes zichtbaar maken. In CERN. Ja, dat is die 27 kilometer lange buis, dat blauwe ding. Daar versnellen we dus in dit geval protonen dus waterstofkernen tot hele hoge energieën op elkaar. Die botsen vervolgens op elkaar. Daarmee maken we een kleine mini oerknal. Daar ontstaan nieuwe deeltjes uit. En die moeten we vervolgens waarnemen. Wat we nu zien is een detector. Een onderzoeksexperiment. Die maakt eigenlijk een soort snapshots foto's van al die deeltjesbotsingen. Dat gebeurt 14 miljoen keer per seconde. Wij zitten dan 100 meter daarboven op de begane grond. In een controlekamer met allemaal schermen te controleren of het allemaal een beetje soepel verloopt. Zit jij een hele tijd naar botsingen te kijken? Van hele kleine deeltjes? Het is iets geavanceerder dan dat. Het is natuurlijk vooral geautomatiseerd. Wij kijken of de processen daaromheen goed verlopen. En als die data er dan zijn ziet het er zo uit. Wat zien we hier? Dit is een voorbeeld van zo'n snapshot. Een foto. Op de achtergrond zie je vaag de detector. Die streepjes die je ziet, ik zal je er één aangeven, dat zijn de deeltjes sporen die we gereconstrueerd hebben. Een beetje zoals dat nevelvat wat in het filmpje te zien was. Maar dan met hele slimme elektrische signalen die dan doorgegeven worden aan de computer. Met slimme software reconstrueert de computer de deeltjessporen. Nog even terugkomen op de nieuwe natuurkracht. Wat zag je hier gebeuren waarvan je dacht...dit was niet de bedoeling zoals we dat in dit model hadden bedacht? Wat we zien aan de deeltjes sporen is wat voor deeltjes dat nou zijn. Wat voor deeltjes eruit gekomen zijn. Onder in het groen zijn twee muonen. Dat moet je even uitleggen. We bestuderen hele zware deeltjes die uit elkaar vallen. Dat gebeurt niet even vaak. Tussen elektronen en nuonen. Dat meten we simpelweg door te tellen op dit soort foto's. Hoe vaak zien we nou dat deeltjes vooral in muonen, ik weet het toevallig, dat zijn de groene streepjes. Hoe vaak gebeurt het in elektronen? Die lichtere broertjes. Volgens het standaardmodel moet dat dus even vaak gebeuren. Wij zien dus dat het net iets vaker gebeurt naar elektronen. Dat moet een nieuwe natuurkracht zijn die niet in het standaardmodel zit. Die dat dan zou verklaren. Ik probeer me dat voor te stellen. Jij zit achter dat scherm. Je begint te tellen. Zo simpel kan wetenschap ook zijn. En dan denk je: hier klopt iets niet. Dit model klopt niet. Dat doet iets met je. Jazeker. Wat deed het met je? Het is fantastisch. We leven hier al jaren naartoe. Met 1000 wetenschappers verzamelen we al jarenlang data. Langzaamaan wordt het steeds statistisch significanter. De afwijking wordt steeds groter. Je telt steeds grotere afwijkingen naarmate de data langzaam naar binnen komt. Op een gegeven moment is het over de magische grens heen. Dat noemen we significant. Drie sigma. Een technische term. Dan is het...Champagne. De echte ontdekking is nog niet daar. We moeten echt nog meer data verzamelen. Andere experimenten moeten dat nog bevestigen. De eerste serieuze hint is nu hier. Dat is ontzettend spannend. Nobelprijswaardig? Als dit inderdaad bevestigd wordt dan hebben we een vijfde kracht van de natuur erbij. En dat is echt Nobelprijswaardig. Dat je het even weten als het telefoontje komt uit Stockholm? Dat is goed. Dank je wel Jacco, voor je uitleg.

Is er een nieuwe natuurkracht ontdekt?

De natuurkunde gaat uit van vier basiskrachten: de zwaartekracht, elektromagnetische kracht, sterke kernkracht en zwakke kernkracht. Wetenschappers van CERN hebben aanwijzingen dat er nog een natuurkracht bestaat.

Experimenteren met deeltjes

Letterlijke tekst (indien aanwezig):	Is het rekenmodel achter de verkiezingen een eerlijk model? Dat bespreek ik met Filip Moons. Altijd al gefascineerd door de wiskunde achter verkiezingen. Zo deed hij een proef met het kiessysteem achter het Songfestival. En hij maakte een eigen app voor de Vlaamse verkiezingen. Hij studeerde wiskunde, werd docent en promoveert nu op wiskundedidactiek aan universiteit van Antwerpen. Filip, welkom. Ik moet zeggen dat mijn nieuwsgierigheid wordt geprikkeld als het gaat om de Songfestival en de systematiek daarachter. Is dat een beetje eerlijk? Niet helemaal. Die punten geven een orde aan, en daarmee mag je eigenlijk niet rekenen...maar dat is een ander verhaal. Voor een ander moment, als het Songfestival er is wellicht. Wat valt jou als Vlaming het meest op aan het Nederlands systeem? Amper een kiesdrempel. Met iets meer dan 0,66 procent van de stemmen heb je hier een zetel. Echt nationale verkiezingen, iedereen kan op Mark Rutte stemmen, dat kan bij ons niet. Bijvoorbeeld onze premier De Croo, alleen mensen in Vlaanderen kunnen daarop stemmen. Wij verdelen België in provincies en houden zo verkiezingen. Wat ook maakt dat een aantal Nederlandse provincie zich minder vertegenwoordigd voelen. Limburg bijvoorbeeld. En heel veel partijen. Wat het regeringsvorming en achteraf heel moeilijk maakt maar daar moeten wij Belgen jullie denk ik geen lessen in geven. Iets waar jij je over verbaast is bijvoorbeeld deze deelnemer. De Feestpartij, iedereen bli, ga stemmen, ga stemmen, ga stemmen!  Vrolijk word je er wel van, maar dit is niet iets wat je in België ziet. Nee, wij hebben in België een kiesdrempel van vijf procent. Daar zou dit geen schijn van kans maken. En daardoor zouden ze ook niet opkomen, denk ik. Ik denk ook dat het moeilijk wordt voor meneer om in de Tweede Kamer te komen. Maar daarnaast is er wiskundig iets geks aan de hand van met de verdeling van de zetels. Daar praten we zo over door. Eerst kijken hoeveel werk er zelf vanaf weten hoe dat werkt. Sosha ging op pad. Er zijn nu heel even geen kiezers, dus we mogen even naar binnen. Hallo! Dag mevrouw. Dag dame en heer. Ik heb een vraag: hebben jullie wel eens van een restzetel gehoord? Wat er over is. Volgens mij zijn dat zetels die overblijven omdat er niet voldoende stemmen zijn dan en dan zijn er een aantal zetels die overblijven. M-hm. En weet u ook hoe die worden verdeeld? Ehm, nee. Dat weet ik niet. Heeft u enig idee hoe die dan verdeeld wordt? Nee. Dat zal ongetwijfeld intern door de partijen worden gemanaged. Of dat eerlijk is, is een tweede. Maar dat wordt volgens mij door de partijen intern geregeld. Nee, dat weet ik niet precies. Nee, dat kan ik natuurlijk niet weten. Want hoe zou ik dat moeten weten? Hebben jullie enig idee hoe dat vervolgens verdeeld wordt over de partijen? En toen bleef het stil. Ja, Filip, we hebben werk te doen. Wat we wel kunnen zeggen: Het wordt niet intern gemanaged. Absoluut niet. Er zit een heel mooi wiskundig systeempje achter. Dat gaan wij eens ontleden. Wij hebben dit voorbeeld gemaakt. In een fictief dorpje waarin 500 mensen hun stem hebben uitgebracht. Pardon, 5000. En er zijn tien zetels beschikbaar. Hoe gaat het dan verder? We gaan eerste prijs bepalen van een volledige zetel. 5000 stemmers, tien zetels. Delen we 5000 door 10, dan komen we uit op 500. 500 is de kiesdeler. Dat heb je aan stemmen nodig voor EEN zetel. We zien meteen dat de Piratenpartij en de Feestpartij dat niet halen. Helaas. Dat is typisch in Holland. Dat is jullie minikiesdrempel. En die doen niet meer mee. Ze gaan niet naar een grotere partij. Nee, die stemmen vallen weg. Want ze halen de kiesdeler niet. En dat moet je halen in het Nederlandse systeem. Dan hebben we 1900 stemmen voor de VVD. Daar past 500 exact drie keer in. Niet vier keer, want dan hadden we 2000 stemmen nodig. De PVV haalt 1450 stemmen. Daar passen twee volle zetels in. En D66 haalt 800 stemmen. Daar past 500 EEN keer in, dus EEN zetel. En dan hebben we hoeveel restzetels over? Vier restzetels. Dus we hebben zes volle zetels en dan vier restzetels. En daar begint de magie. Ja, en ter informatie: We hebben gekozen voor deze partijen omdat die op dit moment het hoogst in de peilingen staan. Laat we dan maar beginnen met het verdelen van de eerste restzetel. Hoe bereken je dat? Elke partij wil meedoen voor de restzetel. En dan moeten we berekenen welke prijs ze kunnen inzetten. Stel dat de VVD vier zetels zou halen. Ze hebben 1900 stemmen. Ze hadden al drie zetels en willen graag een vierde. 1900 delen door vier is 475. Dat is de kostprijs per zetel, willen ze vier zetels halen. Hetzelfde geldt voor de PVV. Die had al twee volle zetels en die wil graag een derde. 1450 gedeeld door drie is 483 stemmen per zetel. Hetzelfde voor D66. 800 gedeeld door twee is 400. Met die prijs gaat naar de verdeling van de eerste restzetel. En wie kan het hoogste inzetten? De PVV met 483 stemmen per zetel. Die halen de eerste restzetel. Dus het hoogste gemiddelde krijgt de eerste restzetel. Ja. Maar we hebben er nog drie te gaan. Wat gebeurt er met de tweede? Die gaat naar de VVD met 475 stemmen per zetel. Bij de PVV wordt het stemmenaantal nu gedeeld door vier omdat ze al drie zetels hebben en graag nog een vierde willen. Dan gaan we naar de derde restzetel. Bij de VVD is het nu: 1900 gedeeld door vijf. Want ze hebben al vier zetels en willen een vijfde. Dus hun inzet wordt 380. Dat is te weinig. Dus de derde restzetel gaat naar D66 met 400 stemmen. En dan valt er nog maar EEN te verdelen. Waar gaat die heen? Naar de VVD, met 380. Dat is de laatste restzetel. Zij hebben er nu twee gehaald. Dus die wint hiermee. Ja. Zomaar twee zetels erbij, nou ja, na die rekenmethode. Is het zo dat een grote partij per definitie het voordeel heeft? In het systeem van de grote gemiddelden zeker en vast. Eerder worden de grote partijen bevoordeeld dan de kleinere. En dat zien we ook goed terug in deze einduitslag. Ja. Je merkt dat de VVD 38 procent haalt maar ze halen 50 procent van de zetels. Dat heeft er ook mee te maken dat 17 procent verloren is gegaan van partijen die niet mee mochten doen volgens 't Nederlandse systeem. Nou is dit een fictief voorbeeld. Maar het is ook echt gebeurd. In 2017, bij de verkiezingen destijds. Ook toen heeft de VVD twee erbij gekregen. Ja. Kun je dit laten zien? Waar moet precies naar kijken? Kun je dit laten zien? Waar moet ik precies naar kijken? De kiesdeler was toen ongeveer 70.000 stemmen. Dat deel je door het aantal stemmen dat een partij heeft gehaald. Dan zie je dat de VVD 31 volle zetels heeft gehaald. En dat er in totaal al 141 volle zetels verdeeld waren. Dus er resten nog negen restzetels. De VVD wil heel graag nog een extra zetel erbij. Uiteraard. Dus zij delen die 2,2 miljoen stemmen door 32. Dan komen we uit op 69.900 stemmen. Daarmee halen ze ook de eerste restzetel binnen. Ze willen graag een 33e zetel...dus we delen hun stemcijfer door 33. Daarmee halen ze ook een tweede restzetel. Die rekensom kunnen de mensen ook thuis doen. Waren er 151 zetels geweest in de Kamer...dan was de derde restzetel ook voor de VVD. Mensen zullen zeggen: Ze krijgen er zomaar een paar zetels bij. Is het wel eerlijk? Eigenlijk wel. Er zijn 150 zetels. En de VVD haalt 22 procent van de zetels terwijl ze 21,6 procent van de stemmen hadden in 2017. Dus het is toch wel eerlijk. En we weten uit de wiskunde dat geen enkel zetelverdelingsysteem 100 procent eerlijk kan zijn. Als er twijfel is, bijvoorbeeld bij restzetels halen altijd de grote of de kleine partijen daar voordeel uit. Eerlijker kan niet. Eigenlijk niet. Er zit altijd iets... Inderdaad. Mooi exportproduct van Belgie. Ja. Heel het systeem van restzetels is de methode-d'Hondt en is uitgevonden door een Gentse professor. In 1882. En die wordt overal ter wereld gebruikt om parlementen proportioneel samen te stellen. En jij hebt hem hier ook weer de credits gegeven. Voila. Dank je wel, Filip. Graag gedaan.

Hoe eerlijk is het rekenmodel achter onze verkiezingen?

Bij de Tweede Kamerverkiezingen bepaalt het volk wie er mag plaatsnemen op de zetels in de Tweede Kamer. Hoe die zetels precies worden verdeeld, wordt bepaald met behulp van een rekenmodel. Maar hoe eerlijk is de wiskunde achter onze verkiezingen?

Zo worden de restzetels verdeeld

Letterlijke tekst (indien aanwezig):	Als we al ons transport klimaatneutraal willen maken is vliegen best wel een uitdaging. Want je kan geen lange afstand vliegen met een batterij. Hier in Amsterdam werken ze aan een oplossing: synthetische kerosine. En zo zouden we misschien toch klimaatneutraal kunnen vliegen.
Ik ga eens kijken. Hee Wim. Goedemiddag. Dank je wel. Welkom. Dank je. Wat hebben jullie het leuk ingericht. Ja, prachtig, he? Een mooi kleurenpalet hebben we gekozen(!) Het is een container, maar er hangt meer aan dan ik normaal aan een container zie. Ja, absoluut. Dit is niet om standaard postpakketjes te versturen. Dit is een heel bijzondere container. Hierin kunnen we water met behulp van hernieuwbare stroom omzetten in groene waterstof en groene zuurstof. En die groene waterstof is voor ons een belangrijk ingrediënt om meer duurzame synthetische kerosine te kunnen maken. Dus je wekt elektriciteit op en daarmee splits je water in waterstof en zuurstof? Ja, absoluut. En de elektriciteit halen van de zonnepanelen op het dak achter jou. En dat wordt gebruikt om die watermoleculen te splitsen in groene waterstof en groene zuurstof. Dus dan moet je met de waterstof die je hier al hebt nog verder gaan ontwikkelen om tot die kerosine te komen? Ja, dat zou een hele mooie oplossing zijn. Want als je een duurzame vorm van kerosine kunnen maken die direct de bestaande vliegtuigen in mag dan heb je een hoop vliegen in een klap, absoluut. Er hangt al een brandstofgeur hier, kaarsvetachtig. Dat klopt helemaal. Dit is eigenlijk een hele bijzondere kaarsvetfabriek. En dat is wat je hier ruikt. Dit is een hele grote oven en die gebruiken we om een ander belangrijk ingrediënt, CO2... om te zetten in koolstofmonoxide. En dat is een belangrijk tusseningrediënt om uiteindelijk te kerosine te kunnen maken. Nou, in deze emmer zie je nu het product eraf lopen. En dat is dus het kaarsvet dat gemaakt wordt als we de koolstofmonoxide, afkomstig uit CO2 samen met nog meer groene waterstof omzetten in lange koolwaterstofketens. Door de hoge temperatuur ziet het er nu nog uit als vloeibaar kaarsvet. Maar als je het even laat stollen, dan ziet het er als volgt uit. Dus dit is hoe het tussenproduct eruitziet bij kamertemperatuur. Echt een heel groot stuk kaarsvet. Het is een theelichtje! Het is een enorm groot theelichtje, zeker. Het ziet er exact hetzelfde uit. Is het ook chemisch hetzelfde als die paraffine in een kaarsje? Het is heel vergelijkbaar, ja, het is bijna hetzelfde. Wauw. En dit is dus echt gemaakt van elektriciteit, water en CO2? Ja. Fascinerend, he? Ja. Absoluut. Oke. We gaan naar de TU Delft. Goedemiddag. Hier weten ze alles over de chemische processen die nodig zijn om een synthetische brandstof te produceren. In deze kluis vindt al het moois plaats. Ik verwacht een soort weerwolf die eruit komt! Hahaha. En gek genoeg zijn die processen al zo'n honderd jaar bekend. Waarom hebben we die zo lang laten liggen dan? Ja, de mens is bijzonder lui. Dus als iemand in de grond ging prikken en er kwam iets omhoog wat zou je dan moeilijk doen om een chemische industrie neer te zetten? Dus het gas bubbelde en het olie dat spoot dus het is een kwestie van: tel uit je winst, ga op je rug liggen, het komt vanzelf. En dat vonden wij allemaal makkelijk. En het affikken van die zaak, dat konden we nog beter. Het goede nieuws is dan wel dat die elektrische auto zeker die elektrische-batterij- technologie die hebben sinds het relevant is, tien, twintig jaar terug een hele grote sprong gemaakt. Kan dat hiermee ook gebeuren, dat het nu plots heel snel kan gaan? In principe ligt alles op de plank. Het gaat er alleen maar om dat mensen gaan investeren en hun fabrieken gaan ombouwen tot iets wat al kan. Want we kennen die reacties al van meer dan een eeuw geleden, we hebben de reactoren die in de conventionele industrie staan en het enige wat we nu doen is niet iets verbranden naar CO2
maar CO2 de andere kant uit sturen, naar wat je nog moet verbranden. Dit is de uitgang van de allerlaatste stap van het proces. En hier zie je dus kristalheldere druppels in het voorraadvat lopen. Het is inderdaad: het lijkt net water. En dit kan ik zo het vliegtuig in gieten? Ja, dit mag je zo in een vliegtuig bijmengen, dat klopt. Ik hoop dat ik ooit kan vliegen op dit soort kerosine. Maar nu vlieg ik helemaal niet natuurlijk. Nee, dat hoop ik ook. Nou, je ziet het. Ja, inderdaad. Een onzichtbare vlam, maar je ziet de hittewemeling wel. Ja. Dat het synthetische kerosine is, is niet bijzonder, dat het gemaakt is uit CO2 betekent het dat het duurzaam is. En dat is wel bijzonder. Dus dat is ook gelijk de kentering voor de toekomst, denk ik. We zitten nog steeds in de luie tijd waar de olie uit de grond komt. We moeten naar een proces waar we meer moeite in moeten steken, meer energie in moeten stoppen, kunnen we dat betaalbaar krijgen? Alles wat je moet maken kost geld. En als je het gratis uit de grond haalt, kost het minder geld. Dus alles wordt duurder, daar kan ik rustig van uitgaan. Hoeveel dat is? Het gaat om factoren, niet om ordegroottes. Ja. Het is complex, maar het is de oplossing voor een van de problemen van onze generatie. k wil alleen maar zeggen: dit is doenbaar.

Is synthetische kerosine de oplossing voor vervuilende vliegreizen?

Vliegtuigen stoten veel CO2 uit en zijn dus erg vervuilend. Een alternatief voor die vervuilende kerosine is synthetische kerosine, die geen CO2 uitstoot, maar juist gemaakt is van CO2. Hoe duurzaam is dat?

Brandstof van elektriciteit, water en CO2

Oranje

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.