We moeten het even hebben over de Koude Oorlog. Nee, niet die. Even inzoomen. Ik heb het over Saoedi-Arabië en Iran.
De twee grootmachten in het Midden-Oosten die al jarenlang strijden om politieke, economische en ideologische dominantie in de regio. Ze zijn niet direct in oorlog met elkaar. Maar Saoedi-Arabië en Iran steunen met geld en wapens partijen in de regio die ook Saoedische, dan wel Iraanse, belangen dienen. Daarom zijn de conflicten in Syrië, Irak en Jemen meer dan alleen burgeroorlogen. Het zijn ook zogeheten proxy-oorlogen, waarbij de strijdende partijen - naast hun eigen - ook de belangen dienen van één van de grote spelers, Saoedi-Arabië of Iran. Vandaar dus: koude oorlog. Want Saoedi-Arabië en Iran vechten dus niet rechtstreeks met elkaar.
En al helemaal niet op hun eigen grondgebied. Toch? 'De grootste olieraffinaderij van Saudi-Arabië is vandaag gebombardeerd met drones...' 'Volgens de Saudi's is Iran verantwoordelijk...' 'De VS staat klaar met geladen geweer...'
Wow.
Dit is niet zomaar een regionaal akkefietje, want zo'n 'all-out war' tussen deze twee zou rampzalig zijn voor de hele wereld. Eerst: waar komt het hele conflict eigenlijk vandaan? Op het eerste gezicht lijkt de rivaliteit vooral religieus van aard. Iran en door Iran gesteunde partijen in de regio zijn voornamelijk sjiitisch. Saoedi-Arabië en de grote meerderheid in de islamitische wereld zijn soennitisch. Maar het hele conflict daaraan ophangen is veel te kort door de bocht. De stromingen sjiisme en soennisme verschillen in de kern niet zozeer in hun interpretatie van het geloof, maar over wie de rechtmatige opvolger was van de profeet Mohammed. Historisch gezien leven sjiieten en soennieten ook al eeuwenlang, pak 'm beet 1400 jaar, zolang als de islam bestaat, in relatieve vrede met elkaar in het Midden-Oosten. Bovendien is de rivaliteit tussen Iran en Saoedi-Arabië pas enkele tientallen jaren oud. Dus is die strijd dan überhaupt wel religieus te noemen?
In zekere zin wel. Het koninkrijk Saudi-Arabië ziet zichzelf, met de heilige plaatsen Mekka en Medina, als de onbetwistbare leider van de moslimwereld. Maar Iran waagt dat wel te betwisten. De Islamitische Republiek Iran ziet zichzelf als de verdediger van alle onderdrukte moslims en keert zich vooral tegen machtige monarchieën in de Golfregio zoals de Saoedi's. Het is misschien toch allemaal wat minder religieus. De kern van het conflict is toch vooral geopolitiek. Macht. Oké, hoe zit dat dan?
Daarvoor kijken we naar de recente geschiedenis van beide landen. Want Saoedi-Arabië bestaat nog helemaal niet zo heel lang. Eeuwenlang is het een verzameling van losse stammen. Pas in 1932 werd Saoedi-Arabië het koninkrijk zoals we dat kennen. Niet lang daarna worden er grote oliereserves gevonden die de Saoedi's steenrijk maken. En, niet onbelangrijk: Saoedi-Arabië vindt in de Verenigde Staten, dé militaire supermacht, zijn belangrijkste bondgenoot. Iran heeft er al wel een rijke historie opzitten, vooral als centrum van het glorieuze Perzische Rijk. Maar in de vorige eeuw is het daar vooral onrustig geweest met staatsgrepen en buitenlandse inmenging.
Ook de Iraanse economie drijft op olie. In 1953 zijn het de Amerikanen die in het geheim een staatsgreep organiseren en de Sjah weer aan de macht helpen, die het land op hardhandige wijze seculariseert en verwestert. Tot zover alles oké tussen die twee. Saoedi-Arabië en Iran onderhouden prima diplomatieke banden met elkaar. Hier lopen de Iraanse Sjah Mohammed Reza Pahlavi en de Saoedische koning Abdoellah nog gewoon naast elkaar tijdens een staatsbezoek in 1978. Maar dan: 1979. De Iraanse revolutie. Iraniërs zijn de opgedrongen westerse hervormingen van de Sjah zat. De goedgeorganiseerde beweging van de geestelijke ayatollah Khomeini leidt de revolutie, werpt het regime van de Sjah omver en maakt van Iran een religieus-fundamentalistische staat.
En daar begint de rivaliteit tussen Saoedi-Arabië en Iran, die dus de afgelopen 40 jaar en dus ook nu nog het nieuws domineert. Saoedi-Arabië ziet Iran als een bedreiging voor zijn macht. Dat is geen wonder, want Iran werpt zichzelf ook op als de grote uitdager van die zittende macht in het Midden-Oosten en roept onderdrukte moslimbevolkingen op in opstand te komen. Precies zoals de Iraniërs tijdens hun eigen revolutie, waar destijds ook een reactie op kwam.
Te beginnen met buurland Irak, dat in 1980 de Iraanse revolutie aangrijpt om een oorlog te beginnen tegen Iran. De Iraakse dictator Saddam Hoessein denkt het instabiele Iran zo kort na de revolutie wel even snel op de knieën te krijgen om zo de olievelden in het westen van het land te kunnen annexeren. Maar het loopt anders. Het wordt een smerige oorlog met veel doden, Iraakse chemische wapens en Iraanse kinderen die sterven als martelaar. Een oorlog die Iran naar zich toetrekt, maar waar Saoedi-Arabië en het Westen Irak te hulp schieten.
Zo is Irak het eerste strijdtoneel van deze twee grootmachten in het Midden-Oosten. Tot de wapenstilstand van 1988 na bemiddeling door de VN-Veiligheidsraad. Even rust.
Tot vijftien jaar later de Amerikanen Irak binnenvallen met alle gevolgen van dien. Maar de rol van de Amerikanen in het Midden-Oosten, dat is een video op zich. Voor Irak geldt in ieder geval dat Saddam Hoessein het veld moet ruimen. Maar wat overblijft na het vertrek van de Amerikanen is een machtsvacuüm en chaos. Irak, verdeeld soennitisch en sjiitisch, wordt opnieuw het strijdtoneel.
Dit keer van gewapende groeperingen van beide stromingen, gesteund door Iran dan wel Saoedi-Arabië, die in een burgeroorlog strijden om de macht. Ook Islamitische Staat springt in dat gat. Lang verhaal kort: sinds de val van Saddam Hoessein en zeker ook later na het verdrijven van IS is het Iran dat een steeds grotere vinger in de pap heeft in Irak. Tot afgrijzen van Saoedi-Arabië.
En dan de Arabische Lente. Begin dit decennium is het in meerdere landen in de regio onrustig als bevolkingsopstanden de zittende regimes uitdagen voor meer vrijheid. Iran en Saoedi-Arabië gebruiken deze revoluties om hun invloed te laten gelden door steun te geven aan die partij die in hun straatje past, aan een regime of juist een rebellenbeweging, met Syrië en Jemen als absolute dieptepunten.
Wat lentes hadden moeten worden, zijn nu twee nietsontziende brute burgeroorlogen waar de invloeden van Iran en Saoedi-Arabië door de jaren heen alleen maar groter zijn geworden. Maar is er eigenlijk ook iemand aan het winnen? Iran heeft zijn strategische bondgenoot, de Syrische president Bashar al-Assad, in het zadel weten te houden en de bevolkingsopstand weten te temmen. Aan de andere kant krijgt Saoedi-Arabië, ondanks direct militair ingrijpen in Jemen, maar geen vat op de door Iran gesteunde Houthi-rebellen daar.
Door de situaties in Irak, Syrië en Jemen zou je voorzichtig kunnen stellen dat Iran deze regionale strijd naar zijn hand zet. Maar even voorzichtig met conclusies, want het Midden-Oosten is zacht gezegd een stuk ingewikkelder dan het lijkt. Want er is nog zoveel meer aan de hand. Zo is de machtsstrijd in Libanon met het door Iran gesteunde Hezbollah een heet hangijzer in deze koude oorlog, speelt Israël geen geringe rol als het gaat om de geopolitieke verhoudingen in de regio, zetten zaken als het Iraanse atoomprogramma en aanvallen op olieschepen in de Perzische Golf internationale betrekkingen verder op scherp. Hetzelfde geldt voor de Saoedi's die een sjiitische geestelijke executeren of een kritische journalist op brute wijze laten ombrengen. Zijn er los van deze twee grootmachten ook nog heel veel kleine groeperingen in de regio met elk een eigen belang, ideologie en agenda, en hebben internationale grootmachten als Rusland, China en de VS ook elk zo hun eigen belangen in de regio en spelen bondgenootschappen met Saoedi-Arabië dan wel Iran ook een hele grote rol in de regionale machtsverhoudingen. En of er wel of geen oorlog komt. Dus wat nu?
Even terug naar die drone-aanval op Saoedisch grondgebied. De Jemenitische Houthi-rebellen hebben de aanval opgeëist. Iran ontkent elke betrokkenheid. Maar Saoedi-Arabië en het Westen geloven dat niet. Dus: Zou dit werkelijk waar het begin kunnen zijn van zo'n 'all-out war' die voor eens en voor altijd deze koude oorlog beslecht? Je moet je vooral afvragen wie er gebaat is bij een brute oorlog en een wereldeconomie die door stijgende olieprijzen in een diepe recessie stort. De wereld zit er in ieder geval niet op te wachten. Maar terug naar het Midden-Oosten. Saoedi-Arabië en Iran doen voor elkaar geen stap opzij. De vraag blijft dan ook of de boel nog verder escaleert. De rivaliteit blijft in elk geval voor een hoop onrust zorgen in de regio en de wereld kijkt toe.
