Groep 6/7/8

Klas 1/2/3

In het Rijksmuseum in Amsterdam vind je belangrijke kunstwerken uit de Gouden Eeuw. Wat is het verhaal achter topstukken zoals De Nachtwacht van Rembrandt, Het Melkmeisje van Vermeer en andere kunstwerken?

Rijksmuseum header

Regenten en vorsten

Topstukken van het Rijksmuseum

Zoom in op het Rijksmuseum

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Deze ‘gezellige, vrolijke boel’ is geschilderd door Jan Steen in 1668 en heeft als titel ‘Het vrolijk Huisgezin’. En wat een vrolijke boel is het. Dit gaan we eens even van heel dichtbij bekijken! Het ontbreekt er aan niks, een tafel vol gezelligheid. Er wordt veel muziek gemaakt, op de viool, een doedelzak, een fluit. Moeder en oma zingen uit volle borst. Het is lekker warm, de haard brandt, en er staat veel eten op tafel. Kijk maar eens naar dat grote stuk vlees midden op de tafel. En kijk eens wat die vader in zijn hand houdt. Zo’n groot glas vol met wijn. Dit is een neppe maar hier in het Rijksmuseum bij de speciale collecties hebben we de echte roemers uit de Gouden Eeuw. In allerlei soorten en maten en wat ze gelijk hebben zijn die noppen hier op de hals. Mensen aten met hun handen in de Gouden Eeuw. Best handig om grip te houden als je vette vingers hebt. Dit is nou niet bepaald etiquette: zingt die vader nou of lalt ie maar wat? Het is in ieder geval te hard. Een bedelende hond. Tijdens het eten zitten op tafel en fluit spelen, viool spelen. 
Het is eigenlijk best wel rommelig. Gaat het hier eigenlijk wel goed? Volgens schilder Jan Steen niet. Hier op het vrolijke huisgezin loopt alles behoorlijk uit de hand. Maar dat is juist wat de schilder wil laten zien. Want waar gaat het om? Jan Steen wil laten zien hoe het niet hoort. Don’t try this at home! Want als je goed kijkt zit dit schilderij boordevol symbolen. Een bedelende hond staat voor losbandigheid, een zooitje. En het is ook en zooitje op de grond, pannen, potten, Gebroken eierschalen. En dit grote stuk vlees midden op tafel staat voor overdaad, te veel. En kijk eens wat hier voor de tafel gebeurt. Grote zus geeft haar kleine broertje, en tot en met vijf jaar droegen kleine jongetjes ook jurken, wat wijn uit de kan. En achter bij de open haard zien we een jongen en een meisje stiekem hun pijpjes stoppen. Maar niemand heeft in de gaten, vader is veel te druk met dronken zijn. 
Jan Steen laat zien wat je niet moet doen zodat je weet wat je wel moet doen. Snap je het nog? En dat doet Jan Steen op een grappige manier. Kijk maar eens naar die gekke koppen. En als je denkt dat Jan Sten deze gezellige puinhoop uit zijn duim zoog heb je het mis. Waarschijnlijk zag hij dit soort taferelen in zijn eigen herberg. En bovendien had ie ook een eigen bierbrouwerij. Dus hij zat er met zijn neus bovenop. Hij heeft zichzelf ook in het schilderij geschilderd. Stel, je leeft in de Gouden Eeuw, je ziet het schilderij, maar je snapt het niet. Dan had Jan Steen hier in het hoekje op een papiertje de moralistische boodschap geschreven. ‘Zo de oude zongen, zo piepen de jongen’. En dat betekent dat je als kind altijd het voorbeeld van je ouder. En in dit geval: het slechte voorbeeld. Dronken zijn, lawaai maken, rommeligheid. In heel dit schilderij zitten dus waarschuwingen die ouders moeten herinneren aan een net huishouden zonder overdaad en je moet op je kinderen letten. Dit soort schilderijen, met waarschuwingen waren ontzettend populair in de Gouden Eeuw.  ‘Een huishouden van Jan Steen’ is nog steeds een uitdrukking, en nu weten jullie waarom. En dat oproepen en stimuleren van goed gedrag is van alle tijden. Denk maar eens aan campagnes als niet roken, niet drinken, veel bewegen, gezond eten en nu nog steeds zijn er campagnes waarbij ouders worden opgeroepen zich een beetje te gedragen in het bijzijn van hun kinderen. Maar of al deze waarschuwingen helpen?

Op het schilderij ‘Het vrolijke huisgezin’ van Jan Steen is het een gezellige bende. De schilder wilde laten zien hoe het volgens hem juist niet hoort. Ouders moeten hun kinderen het goede voorbeeld geven, vond hij. Een moralistisch schilderij dus.

Het vrolijke huisgezin van Jan Steen

Kijk eens hier! Hét allergrootste scheepsmodel uit de zeventiende eeuw, hier in het Rijksmuseum. Het heet de William Rex! Oftewel de Koning Willem. Het is gebouwd door echte scheepsbouwers uit Vlissingen. Niets is verzonnen of weggelaten aan dit scheepsmodel. Alles klopt tot in de details. Dit scheepsmodel stond in de Admiraliteit van Zeeland, een soort ‘hoofdkantoor’ van de marine waar het als een onderdeel van de vloot heeft staan pronken. Ontzettend gaaf. 

Dit zie je nu ook nog wel eens. Scheepsmodellen op een hoofdkantoor zodat je kan laten zien hoe trots je bent op je vloot. Dus zo moet een schip er in de zeventiende eeuw uit hebben gezien. Laten we eens van dichtbij bekijken hoe de William Rex eruitziet. Voorop, het boegbeeld, een leeuw met een kroon. Een enorm anker. We hebben het geschut. Dit schip is een driemaster dus we zien drie grote masten. Veel zeilen en ook heel veel touwen, lijnen. Achterop het schip zien we een versierde kajuit met hier de wc maar die was alleen voor de kapitein en de officieren. Als matroos moest je gewoon met je billen overboord of je deed het in een emmer.

Dit schip is op schaal nagemaakt maar zo moet een heus oorlogsschip er in de zeventiende eeuw uit hebben gezien. Meer dan 74 kanonnen verdeeld over drie lagen van het schip. Onder hebben we de zwaardere kanonnen, boven de wat lichtere. Beneden hebben we het zwaardere geschut. En met dit soort schepen werd Nederland oppermachtig. Op een gegeven moment in de Gouden Eeuw heeft Nederland meer schepen dan Engeland en Spanje samen. Ze veroveren gebieden in het oosten en in het westen en kunnen zo hun handelsimperium opbouwen. Denk maar eens aan de handelscompagnieën zoals de VOC, de verenigde Oost-Indische compagnie in Azië, of de WIC, de West-Indische compagnie in Afrika, Noord-Amerika, Zuid-Amerika en het Caraïbisch gebied. En dat veroveren ging met veel geweld gepaard, vooral tegen de lokale bevolking. Hier in het Rijksmuseum bij de speciale collecties krijg je door middel van hologrammen een beetje een beeld van hoe het aan boord van een schip is. En hier zien we de echte schepen geschilderd. Met dit soort oorlogsschepen vochten de Nederlanders hun vele zeeoorlogen uit. Alleen al in de Gouden eeuw hadden we drie Engelse zeeoorlogen. Maar ze vochten niet alleen tegen de Engelsen, ook tegen de Spanjaarden, de Portugezen, de Fransen. En waarom allemaal? Om hun eigen handel te beschermen en om machtig te worden. Voor deze zeeoorlogen had je wel goede admiraals nodig. En eentje daarvan is Michiel de Ruyter. Kom maar mee.
 
Dit is misschien wel een van de beroemdste en bekendste admiraals van Nederland: Michiel de Ruyter. Een van zijn stoerste daden is de tocht naar Chatham in 1667. Met meer dan 1000 manschappen en meer dan 60 schepen vaart hij gewoon Engeland binnen. En wat doet hij? Hij vaart het binnenland in, tot aan Chatham en vernietigt daar de vloot in hun eigen veilige haven. Hij zet alle schepen in de hens. En wat nemen de Nederlanders mee na hun gewonnen slag? Het vlaggenschip van de Engelse vloot, de Royal Charles. En tegenwoordig hebben we hier in het Rijksmuseum nog de achterkant en dat noemen we de spiegel. En zo krijgt Michiel de Ruyter van de state van Holland deze kostbare gouden beker als beloning. En bekers winnen willen we nog steeds heel erg graag. Hier in het Rijksmuseum hebben we ook pentekeningen van Willem van de Velde. Hij was gespecialiseerd in het vastleggen van grote zeeslagen met pen en inkt. We noemen hem ook wel een zeventiende-eeuwse oorlogsreporter want als we goed kijken zien we hem hier zitten, in een klein sloepje. Hij ging mee tijdens de slag en tekende alles wat hij zag. Hij zag voor zijn ogen mensen verdrinken, hij hoorde de bulderende kanonnen en voelde het hete vuur. In zijn aantekeningen noemt hij het ook wel een brandende hel. Gedurende de hele Gouden Eeuw lukt het de Nederlanders om hun handels- en machtspositie te behouden. En geloof me, dat ging er niet zachtzinnige aan toe. Er waren helden en winnaars maar ook slachtoffers en verliezers. In sommige delen van de wereld worden vrachtschepen nog steeds beschermd door de marine. Wat dat betreft: niks nieuws onder de zon.

In de Gouden Eeuw is Nederland een wereldmacht, ook op zee. Onder leiding van admiraals als Michiel De Ruyter worden gebieden veroverd en zeeoorlogen uitgevochten. Het grootste scheepsmodel uit die tijd is te bekijken in het Rijksmuseum, net als schilderijen en tekeningen waarop de meest gewelddadige zeeslagen zijn afgebeeld.

De zeevaartzaal in het Rijksmuseum

Wat gebeurt er hier op dit schilderij? We kijken naar een rivierlandschap met op beide oevers veel mensen. En in het midden op de rivier, bootjes met mensen die naar mensen vissen. Het schilderij is in vogelvluchtperspectief geschilderd. Er is heel veel te zien. De schilder Adriaan van de Venne, schildert in 1614 hier een soort propagandaschilderij. We kijken naar een rivierlandschap vol met mensen. Op de linkeroever, op de rechteroever, in het water, zwemmend, staand, bijna verdrinkend. Beide oevers verschillen van elkaar. Je kan het zien aan de mensen. Op de linkeroever lijkt alles wat netter en ordelijker. Terwijl op de rechteroever het iets rommeliger lijkt en als je goed kijkt zie je ook een paar van die gekke mensen ertussen staan. Achterin zien we een groepje mannen in rode gewaden, kardinalen en ze dragen op een draagstoel de paus. Het is wat kleurrijker terwijl hier op de linkeroever, vooral helemaal vooraan zien we een grote groep mannen in het zwart. Er zijn nog meer verschillen, bijvoorbeeld de lucht. Boven de rechteroever is de lucht donker, een beetje onheilspellend. Als we naar de linkeroever kijken, lijkt de zon door te breken. En ook de bomen. Op de linkeroever staat een boom mooi in bloei terwijl op de rechteroever een boom bijna dood is, verdord. Wat betekent dit schilderij nu? Het leuke en interessante aan dit schilderij is eigenlijk het verhaal. Het gaat over twee christelijke groepen in de Gouden Eeuw die het niet goed met elkaar konden vinden: de katholieken en de protestanten. De katholieke kant kan je het beste herkennen door deze processie van geestelijken: de kardinalen in het rood die de paus dragen. Aan deze kant zien we in het zwart een groep protestante geestelijken: dominees. En het conflict wat hier verbeeld is, is een vrijheids- en godsdienststrijd, wat bijna de gehele Gouden Eeuw duurt. In het zuiden van Nederland, nu Brabant en België, was iedereen overwegend katholiek. In het noorden vooral protestant. En deze noordelijk provinciën waren voor een eigen republiek, de republiek der zeven provincies, los van  het machtige katholieke Spanje en koning Filips II. Deze lange strijd tussen katholiek Spanje en protestant Nederland was zowel op land als op zee. 
De oorlog duurde meer dan tachtig jaar: De 80-jarige oorlog. Maar het was niet tachtig jaar achter elkaar oorlog, er was ook een adempauze: het 12-jarig bestand. In die tijd is dit schilderij gemaakt. Noordelijk Nederland wordt door de rivier gescheiden van zuidelijk Nederland: de protestanten tegen de Katholieken. Wat zijn ze aan het doen? Ze vissen naar zieltjes. Zieltjes winnen. De katholieken proberen de mensen te verlokken om in hun boot te klimmen door middel van overdaad, goud, wierook, mooie zang maar het lukt niet helemaal. Terwijl bij de protestanten de mensen vanzelf uit het water in de boot lijken te klimmen. Vanuit het standpunt van de protestanten ging de katholieke kerk ten onder aan hun eigen pracht en praal. De protestanten geloven in een kerk zonder al die toeters en bellen. Alleen het ware woord van god, de bijbel. Een sobere kerk en daar zwemmen al die mensen op af. Maar voor welke kant is de schilder nu? We zien hem hier staan, tussen de protestanten. Hij is dus voor de protestante kant. Gelukkig komt er een einde aan die lange oorlog in de Gouden Eeuw tussen katholiek Spanje en protestant Nederland. In 1648 wordt in Munster de vrede getekend. De oorlog is dan wel over, maar de spanningen en tegenstellingen tussen de katholieken en protesten blijven nog lang voelbaar. Religieuze en politieke conflicten zijn vaak hardnekkig en liggen vandaag de dag nog steeds op de loer.  Misschien van alle tijden, propaganda maken voor je eigen partij, je eigen kant. Wij tegen zij. Adriaan van de Venne schildert dit op zijn eigen zeventiende-eeuwse manier. Hoe dan ook, dit onderwerp levert wel een mooi schilderij op.

In de Gouden Eeuw woedde er een strijd tussen katholiek Spanje en protestant Nederland: de 80-jarige oorlog. Daarover gaat dit schilderij van Adriaen Pietersz. van de Venne. De katholieken en protestanten vissen letterlijk naar zieltjes. De katholieken proberen mensen te lokken met pracht en praal, de protestanten met de bijbel.

Zielenvisserij van Adriaen Pietersz. van de Venne

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Topstukken van het Rijksmuseum

Type videos