Klas 4/5/6

HUMAN

Van Aristoteles tot Kant: grote denkers hebben veel invloed gehad op hoe wij de wereld zien. Maar wat was de kern van hun boodschap? Human heeft het samengevat in mooie, informatieve animaties.

Grote denkers

Grieken en Romeinen

Human: durf te denken

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Klas 1/2/3

Vrijheid. Dat is voor John Stuart Mill het belangrijkste woord. In On Liberty komt hij tot de meest scherpe formulering ervan: een individu heeft het recht te doen wat hij wil, zo lang hij anderen geen schade berokkent. Dit zogeheten ‘no harm principle’ zou het liberalisme diepgaand beïnvloeden. 
Individuele vrijheid dient ons allemaal, vindt Mill. Hij verdedigt een radicale vrijheid van meningsuiting. Zelfs als iedereen dezelfde mening is toegedaan behalve één persoon, dan nog heeft de meerderheid niet méér recht om die ene het zwijgen op te leggen dan andersom. Omdat ook een enkeling de waarheid kan spreken – zelfs als die waarheid ongemakkelijk is, en wordt gecensureerd door wat Mill de tirannie van de meerderheid noemt. 
Vrijheid is bij Mill niet gelijk aan vrijblijvendheid of onverschilligheid. Vrijheid van denken en spreken komt de waarheid ten goede, en dan zijn we uiteindelijk allemaal beter af. Individuele vrijheid en maatschappelijke vooruitgang gaan bij Mill dan ook hand in hand.
Dat laatste is een duidelijke invloed van het utilisme, een ethische stroming die het algemene geluk voorop stelt. Mill kreeg het utilisme met de paplepel ingegoten. Zijn vader was goed bevriend met Jeremy Bentham, één van de grondleggers. Maar hoe belangrijk maatschappelijke progressie ook is, voor Mill ligt het einddoel ervan nooit vast. 
Omdat één individu de opvatting van de meerderheid al onderuit kan halen, is vooruitgang een kwestie van zoeken en proberen. Individuele vorming is zeer belangrijk, want van het individu hangt veel af. Ontwikkeling, emancipatie en onderwijs zijn voor Mill sleutelwoorden. Kritisch denken is belangrijker dan materiële welvaart. Liever een ontevreden Socrates dan een tevreden varken, aldus Mill.  
Mill was een strijder voor vrouwenrechten. Zijn grote liefde, Harriet Taylor, was tevens zijn intellectuele voorbeeld. Ze hadden een langdurige, intieme vriendschap – hoewel Taylor getrouwd was. Een schandaal in het victoriaanse Engeland, waar sociale druk weinig ruimte liet aan individuele expressie en liefde.


John Stuart Mill (1806 – 1873)

John Stuart Mill was een Engelse filosoof en econoom. Mill vond vrijheid het belangrijkste dat er is. De mening van 1 persoon is niet minder belangrijk dan die van een hele groep, als die een andere mening heeft. Ook was Mill een groot voorvechtster van vrouwenrechten.

Voor vrijheid en vrouwenrechten

Karl Marx reist veel door Europa. Hij ziet een continent waar de spanningen hoog oplopen. Revolutionaire groeperingen eisen politieke hervormingen in landen die nog steeds autoritair worden bestuurd. En door de Industriële Revolutie ontstaat een nieuwe klasse: de fabrieksarbeider, een mens die is gereduceerd tot een productie-eenheid. De arbeider produceert tegen een laag loon meer goederen dan ooit tevoren. De winst daarvan verdwijnt in de zakken van fabriekseigenaren. 
Marx beschrijft hoe de arbeider onontkoombaar meewerkt aan zijn eigen ondergang. Door technische innovaties en efficiënte arbeidsdeling levert zijn arbeid steeds meer winst op voor de eigenaren. Marx noemt dat meerwaarde. Daardoor wordt het verschil in kapitaal tussen arbeider en eigenaar steeds groter, waardoor die arbeider zelf relatief steeds armer wordt. 
In zijn Parijse Manuscripten en zijn hoofdwerk Het Kapitaal beschrijft Marx de schrijnende reductie van mens tot productie-eenheid. Voor Marx is de mens een sociaal wezen, en arbeid speelt in sociale relaties een cruciale rol. Maar in het kapitalisme is arbeid ondergeschikt aan winst. Arbeid is niet langer een wezenlijk aspect van de mens, maar de belangrijkste reden van zijn ellende. Marx spreekt van vervreemding. 
Als radertje in de machine, vervreemdt de mens zich van zijn werk. Maar hij vervreemdt zich ook van zijn medemensen, die niets meer zijn dan andere radertjes. Uiteindelijk herkent de mens ook zichzelf niet meer. Hij is volledig ontmenselijkt. Charles Chaplin verbeeldt het later in de film Modern Times, waarin een arbeider door een machine wordt opgeslokt. 
Nu met de financiële crisis is Marx weer actueel. Vandaag zou hij uitleggen hoe de financiële sector de samenleving kannibaliseert, terwijl een alternatief onmogelijk schijnt. Economie bepaalt immers het bewustzijn van de mensen; ze is de onzichtbare hand achter politieke en morele opvattingen. Het lijkt alsof we niet anders kunnen. 
Toch voorzag Marx in zijn tijd dat de uitbuiting niet is vol te houden. Mensen komen in opstand, een revolutie is onvermijdelijk. Dat is ten dele ook gebeurd, maar het door Marx geïnspireerde communisme liep uit op wrede onderdrukking. Is er een rechtvaardig alternatief? 


Karl Marx (1818-1883)

Marx was een Duitse denker die veel invloed heeft gehad op de filosofie en economie. Hij vindt het een slechte zaak dat de fabrieksarbeider die is voortgekomen uit de industriële revolutie, is gereduceerd tot een productie-eenheid. Hij bedenkt een filosofie waarin iedereen gelijk is: het communisme.  

Grondlegger van het communisme

David Hume is pas 28 als zijn filosofisch debuut A Treatise of Human Nature verschijnt. Een boek dat tot zijn grote teleurstelling volkomen genegeerd wordt. Inmiddels geldt het als één van de belangrijkste filosofische studies. Het traktaat is een aanval op elke vorm van speculeren of gissen.
Het belangrijkste inzicht van Hume luidt dat de menselijke natuur de grond vormt van alle kennis. Een uitspraak over hoe de wereld in elkaar zit, of over het bestaan van God, zegt vooral iets over hoe wij zelf in elkaar zitten. Neem causaliteit ofwel de wet van oorzaak en gevolg. Een uitspraak dat alles een oorzaak heeft, lijkt objectief waar. Hume betwijfelt dat. We kunnen hooguit zeggen dat de mens van nature relaties legt tussen verschillende zintuiglijke gewaarwordingen. Maar wat de mens waarneemt of denkt waar te nemen hoeft niet de werkelijkheid te zijn. Het zegt meer iets over hoe onze geest werkt. 
Hume wil de menselijke natuur begrijpen en beseft dat de rede beperkt is. De rede is een slaaf van onze hartstochten. Begeerten en emoties zijn vaak allesbepalend, die moeten we dus onderzoeken. We kunnen bijvoorbeeld allerlei abstracte theorieën ontwikkelen, maar kijk liever naar de praktijk, zegt Hume. Dan zien we hoe de mens een natuurlijke neiging en heeft om zich goedwillend te gedragen. Hume keert zich af van de populaire opvatting dat de mens in wezen egoïstisch is. 
Hume schreef veel over religie, hij probeert, als een antropoloog, te ontdekken waar de natuurlijke behoefte aan religie vandaan komt. Bijvoorbeeld uit angst voor het onbekende. 
Hume, die op zijn sterfbed geestelijke bijstand weigerde, schreef zijn eigen grafrede, waarin hij zichzelf neerzet als een man met een mild karakter. Het past bij zijn onderzoekende temperament, wars van dogma’s.


David Hume (1711 – 1776)

Hume was een Schotse filosoof en historicus uit de tijd van de Verlichting. Volgens Hume vormt de menselijke natuur de basis van alle kennis. Hij wees erop dat wat wij waarnemen als werkelijkheid dat niet hoeft te zijn.

Op zoek naar de menselijke natuur

In 1947 publiceert Martin Heidegger zijn Brief over het humanisme, op uitnodiging van de Franse filosoof Jean Beaufret. Heidegger is op dat moment een besmet figuur. In de jaren dertig sympathiseerde hij met de nazi’s. Toch werd zijn kritiek op de moderniteit gretig opgenomen door Franse denkers als Jean Paul Sartre. 
In de ogen van Heidegger heeft de moderne filosofie, en in haar kielzog de wetenschap en techniek, de mens en de wereld uit elkaar gedreven. De mens staat tegenover de wereld. Die wereld wordt vervolgens voorgesteld als een verzameling dingen die wetenschappelijk verklaard en technisch beheerst kan worden.
Neem bijvoorbeeld een rivier. In onze, moderne tijd zien we de rivier als iets dat ons wat kan opleveren. Met een stuwdam kunnen we bijvoorbeeld elektriciteit opwekken. Maar we vergeten dat die rivier ook een meer oorspronkelijke betekenis heeft voor een gemeenschap, die eromheen woont. Voor hen is die rivier geen te beheersen object, maar ten diepste bepalend voor wie ze zijn.
Heidegger spreekt eerder al, in zijn hoofdwerk Sein und Zeit, van ‘zijnsvergetelheid’.  We vergeten een manier van zijn, die voorafgaat aan de technische kijk op de wereld. Namelijk dat we ons niet tegenover, maar in de wereld bevinden. In een even vanzelfsprekende als zinvolle betrokkenheid tot alles om ons heen. Bijvoorbeeld een rivier.
Volgens Heidegger is ook het humanisme onderdeel van die moderne, technische visie, met de nadruk op individuele autonomie, rationaliteit, en maakbaarheid. Heidegger is daarom zeer kritisch over het humanisme.
Maar Heidegger wijst de legitimiteit van de technische of wetenschappelijke blik beslist niet af. Alleen is ze allesoverheersend geworden. In 1947 niet zo’n vreemde opmerking. Twee jaar eerder bleek de verwoestende kracht van techniek, toen een atoombom Hiroshima verwoestte.


Martin Heidegger (1889-1976)

Heidegger was een Duitse filosoof. Omstreden omdat hij openlijk sympathiseerde met Hitler’s ideeën. Toch vormde hij een grote inspiratiebron voor vele filosofen na hem.

Omstreden inspiratiebron

De laatste regel van De woorden en de dingen uit 1966 luidt dat de mens zal verdwijnen, zoals een gelaat in het zand aan de rand van de zee. Het boek, en de aankondiging van de ‘dood van de mens’ maken Foucault einde jaren zestig tot een beroemdheid.
Het gaat Foucault niet om het daadwerkelijk uitsterven van de mens. Wat hij wel bedoelt, is dat een bepaalde manier van spreken van de mens over zichzelf verdwijnt. Namelijk het verhaal van de mens als rationeel wezen, het centrum van de wereld. De mens die vooruitgang boekt, zowel op het gebied van de rede als van de moraal. Dit mensbeeld is volgens Foucault een eindig verschijnsel.
Foucault meent dat de mens geen authentieke kern bezit, maar dat het karakter van de mens is opgebouwd als een ui: als je de rokken een voor een verwijdert op zoek naar de kern, dan zie je dat de kern leeg is. De ui bestaat uit die schillen. Op vergelijkbare manier wordt de mens wie hij is door de structuren waaraan hij deelneemt en waarvan hij onderdeel uitmaakt: de taal, de geschiedenis, de maatschappij.
Foucault analyseert hoe door de eeuwen heen over en door de mens is gesproken. Hij doet dit op verschillende terreinen, zoals de seksualiteit, de psychiatrie en het gevangeniswezen. Hij concludeert dat elk tijdvak zijn eigen discours kent. Niet iedereen mag en kan zomaar alles zeggen en het is de taal die ons zelfbewustzijn bepaalt. Foucault laat zien dat de geschiedenis niet een perfectionering is van wat we weten. Ze is verbrokkeld, steeds weer komen andere verhalen en waarheden bovendrijven.                 
We denken dat moderne gevangenissen beter zijn dan de vroegere lijfstraffen. Maar volgens Foucault staat onze tijd in het teken van verregaande controle over de mens en zijn lichaam. Zo is het hedendaagse model van de gevangenis het panopticum of koepelgevangenis: de totale zichtbaarheid van de gevangene. 
Waarheid en rationaliteit zijn voor Foucault niet de beloften van de vooruitgang, maar machtsmiddelen; manieren om de mens en zijn lichaam te disciplineren. Het denken over het goede leven wordt volgens Foucault bepaald door rechten en plichten, commercialisering, medicalisering en andere vormen van disciplinering. 
De laatste jaren van zijn leven onderzoekt hij de mogelijkheden van een tegenmacht, die hij zelfzorg noemt. Hoe kunnen we vormgeven aan het eigen bestaan? Waarom zou niet iedereen van zijn leven een kunstwerk maken? Maar dan in een levende vorm, van scheppen en herscheppen. Altijd open staan voor verandering en vernieuwing, biedt weerstand aan een disciplinerende macht. Door zijn vroege dood aan AIDS in 1984 heeft Foucault zijn werk niet verder kunnen voltooien.


Michel Foucault (1926 – 1984)

Foucault was een Franse filosoof. Zijn belangrijkste thema is de relatie tussen macht en kennis en de taal waarin de heersende kennisopvattingen worden uitgedrukt. Doordat hij vroegtijdig overleed aan Aids kon hij zijn werk nooit afmaken.

Macht en tegenmacht

René Descartes staat met die ene formulering aan de wieg van wat de moderne filosofie wordt genoemd: cogito ergo sum. Oftewel: ik denk, dus ik ben. Dat zinnetje staat voor een  nieuwe methode om onszelf en de wereld om ons heen te onderzoeken. 
Descartes stelt dat onbetwijfelbare kennis niet kan voortkomen uit traditie of gewoonte.  Zelfs onze eigen zintuigen zijn niet helder genoeg. Ware kennis begint bij een radicale twijfel aan alles wat we geloven, menen te weten of waarnemen. Pas als we aan alles twijfelen, stuiten we op iets wat onbetwijfelbaar is. Namelijk dat iets twijfelt, of denkt. Ons eigen verstand is volgens Descartes het startpunt van kennis. Vandaar:  ik denk dus ik ben. 
Met Descartes klopt de Verlichting aan de deur; niet blind een overtuiging volgen, maar kritisch nadenken. Durf te twijfelen. 
Maar, als het verstand de bron is van kennis, hoe zit het dan met ons lichaam? Volgens Descartes moeten we het lichaam beschouwen als een mechanisch systeem. Descartes maakt een scherp onderscheid tussen denken en onze lichamelijkheid. Het lichaam is te zien als een voorgeprogrammeerde machine, zonder gedachten of wil. Het denken is daarentegen vrij en bewust van zichzelf. Dit zogeheten dualisme stuit op veel kritiek, ook vandaag nog. 
Neurowetenschappers stellen dat wij niets meer zijn dan een biologische machine. Die vrijheid van Descartes is een illusie. Descartes zou hen deels gelijk geven. Ja, het lichaam is een machine. Maar over het denken kunnen we dat niet zeggen. Een machine voert immers blind zijn programma uit, maar het verstand kan twijfelen en alternatieve gewoontes ontwikkelen. ‘Iets’ in ons lichaam moet zich dan toch onttrekken aan dat gedetermineerde. Een zelfbewuste geest in de machine, in staat tot ethiek en politiek. 
Descartes woonde twintig jaar in Nederland, waar naar eigen zeggen het klimaat om te denken beter was dan in Frankrijk. Hier ontmoette hij ook de hoogbegaafde Elisabeth van de Palts. Tussen beide ontstond een wereldberoemde correspondentie, die voor Descartes de aanleiding was om De passies van de ziel te schrijven. Een studie over hoe harstochten onze ziel beroeren. 


René Descartes (1596 – 1650)

Met René Descartes kon de Verlichting beginnen. Hij bedacht een nieuwe manier om naar de wereld te kijken: door te twijfelen.  

‘Ik denk, dus ik ben’

Op verschillende manieren wordt Hannah Arendt op verschillende manieren geconfronteerd met het Nazisme als Joodse en als lid van Zionistische beweging moet ze in 1933 vluchten uit Duitsland. Ze gaat naar Parijs en later naar New York. Bovendien blijkt haar vroegere minnaar en docent zeer gecharmeerd van Hitler. Hij treedt toe tot de NSDAP. 
Arendt heeft uitvoerig geschreven over terreur en totalitarisme, zoals het monumentale The Origins of Totalitarianism. Ze heeft daarbij ook een scherp oog voor de dagelijkse praktijk. Hoe kan iemand tijdens het middageten vol overgave luisteren naar Mozart, en vervolgens een decreet tekenen voor het transport van duizend joden naar Theresienstadt?
In de jaren zestig schrijft ze voor het tijdschrift The New Yorker over het proces tegen de Adolf Eichmann in Jeruzalem. Ze concludeert dat hij geen monster is, maar slechts een ambtenaar die gedachteloos uitvoerde wat hem wordt opgedragen. Haar betiteling ‘De banaliteit van het kwaad’ komt haar op veel kritiek te staan. Dat het monster in werkelijkheid niets meer dan een fantasieloze bureaucraat zou zijn, schiet vooral bij joodse intellectuelen in het verkeerde keelgat. 
Geconfronteerd met het terreur van Nazisme en Communisme, luidt de belangrijkste vraag van Arendt: ‘wat is de zin van politiek?’ Haar antwoord is op het eerste gezicht raadselachtig. Politiek gaat om wat zij ‘wereld’ noemt. Met wereld doelt ze op de ruimte tussen mensen, een ruimte die het mogelijk maakt individuen elkaar ontmoeten en in gesprek gaan. Die ruimte maakt pluraliteit mogelijk. Mensen kunnen er van mening verschillen. Tegelijkertijd zorgt de ruimte er ook voor dat de verschillen niet uit de hand lopen. 
Arendt gebruikt de metafoor van de tafel. Een tafel verenigt mensen die eraan plaats nemen, maar maakt het tegelijkertijd mogelijk een meningsverschil letterlijk op tafel te leggen en zo bespreekbaar te maken. 
Totalitarisme is precies het tegenovergestelde en de vernietiging van de wereld. Want, zegt Arendt, een ruimte die verschillende gezichtspunten mogelijk maakt is immers ondragelijk voor een ideologie met slechts één doel, één volk, één leider.


Hannah Arendt (1906 - 1975)

Hannah Arendt was een Duits-Amerikaans-joodse filosoof die zich vooral bezighield met terreur en totalitarisme. Ze leefde dan ook in de tijd van Hitler het nazisme. Ze was van mening dat totalitaire regimes de vernietiging van de wereld betekenen.  

Tegen totalitarisme

Mary Wollstonecraft schreef met A Vindication of the Rights of Woman een van de eerste feministische geschriften. Vrouwen in haar tijd werden voornamelijk als bezit gezien, maar Wollstonecraft claimt dat ze dezelfde rechten hebben als mannen. Daarnaast schreef ze romans en reisverslagen. Als één van de eerste vrouwen kon ze leven van de pen. Ze noemde zichzelf ‘de eerste van een nieuwe soort.’
Wollstonecraft heeft een moeilijke jeugd. De familie moet vaak verhuizen, omdat vader schulden maakt. Bovendien slaat hij zijn vrouw. Mary ligt regelmatig voor de deur van haar moeders slaapkamer om haar moeder te beschermen. Op haar achttiende verlaat ze het huis.
Met hartsvriendin Fanny Blood richt Wollstonecraft een school op in Newington Green, maar Blood sterft niet lang daarna. Wollstonecraft verlaat de school en vestigt zich in Londen. Hier is ze vaak te vinden in de uitgeverij van Joseph Johnson, waar ze veel progressieve intellectuelen ontmoet.
De Franse Revolutie beroert de harten van progressieve intellectuelen. Wollstonecraft ontvangt roem voor haar A Vindication of the Rights of Man, waarin ze de principes van de revolutie – de vrijheid en gelijkheid van ieder mens – verdedigt. Maar vooral het latere A Vindication of the Rights of Woman is ook nu nog bekend. Wollstonecraft stelt hierin, dat de ideeën van de revolutie ook voor vrouwen gelden. Daar hadden de mannelijke revolutionaire denkers niet bij stil gestaan. Sterker nog, ook revolutionaire filosofen als Jean-Jacques Rousseau schreven dat onderwijs aan vrouwen nauwelijks nodig is, omdat ze toch oppervlakkig en zwak zijn. Onzin, stelt Wollstonecraft. Het is juist door gebrek aan educatie dat meisjes oppervlakkig zijn. Meisjes leren zich te gedragen als brave hondjes, als spaniëls.
Wollstonecraft vertrekt naar het postrevolutionaire Frankrijk, en begint een noodlottige liefdesrelatie met de Amerikaanse avonturier Gilbert Imlay. Hij verlaat haar na de geboorte van hun dochter Fanny. Eenmaal terug in Londen probeert Wollstonecraft zelfmoord te plegen door in de Thames te springen, maar wordt gered door een voorbijganger.
Later trouwt ze met de bekende liberale filosoof William Godwin. Ze overlijdt bij de geboorte van haar tweede kind, Mary. Dochter Mary trouwt later met de Engelse dichter Percy Shelley; op 19-jarige leeftijd schrijft ze Frankenstein.


Mary Wollstonecraft (1759 – 1797)

Wollstonecraft was een Britse feministe, die als een van de eerste vrouwen kon leven van het schrijven. Ze vond dat de waarden van de Franse revolutie, vrijheid en gelijkheid, ook van toepassing waren op vrouwen. Daar dachten de mannelijke filosofen uit die tijd anders over.

Feminist en schrijfster

Het aanvaarden van het lot is typisch voor de leer van de filosofische stroming de Stoa, waartoe Seneca zichzelf rekende. Het lot staat voor de stoïcijnen gelijk aan de natuur, waartoe ook mensen behoren. Verzet daartegen is volkomen onredelijk. Wat heeft het immers voor zin je te verzetten tegen de natuurlijke orde of rede? Wijs is te willen waartoe het lot je dwingt. De wijze schakelt daarbij zijn gevoel uit, want emoties getuigen van onzinnig verzet. Zijn ideaal is bevrijding van alle hartstochten – apatheia. 
Seneca is een gedreven staatsman, zoals meer stoïcijnen. Immers: de weg van de natuur ofwel de rede, geldt niet alleen voor de enkeling maar ook voor de staat. Dat zijn voorschriften voor een deugdzame en sobere levensstijl sterk contrasteren met zijn persoonlijke rijkdom, is overigens een smetje.
Seneca’s geschriften getuigen van wat we nu Klassiek Humanisme noemen; we vinden dat vooral in zijn brieven aan Lucillius. Hierin adviseert hij een jonge vriend over het alledaagse leven, van vriendschap tot het oordeel van de massa. Seneca prijst Lucillius om zijn menselijke omgang met slaven. Dat siert hem en toont zijn wijsgerige ontwikkeling, meent Seneca. Je moet met een lager geplaatste omgaan zoals je zelf door een hoger geplaatste behandeld wilt worden. Daarbij is slavernij een relatief begrip. Iemand die formeel geen slaaf is, kan slaaf zijn van zijn ambitie, zijn wellust of zijn angst. 
En, als de natuur ons lot bepaalt, dan zou in principe ieder vrij mens een slaaf kunnen worden. Er is dus geen enkele natuurlijke grond om je boven slaven of minderen verheven te voelen. Door de nadruk op lot en natuur, zien we bij de Stoa een kiem van de gedachte dat ieder mens gelijk is. Ongehoord in de Klassieke Oudheid.  
Het levenseinde van Seneca laat alles zien over zijn levensleer. Nero, de wrede keizer van Rome, dwingt zijn vroegere leermeester Seneca tot zelfmoord, omdat deze betrokken zou zijn bij een complot tegen de keizer. Het zijn vage geruchten, en de straf van Nero getuigt van paranoia. Toch aanvaardt Seneca zijn lot, naar verluidt zonder een spier te vertrekken. Hij drinkt de gifbeker. Een eervolle dood, overigens. Socrates stierf immers ook zo.


Lucius Annaeus Seneca (± 4 v. Chr. -  65 na Chr.)

Seneca was een Romeins schrijver en filosoof in de tijd van keizer Nero. Hij behoort tot de stoïcijnen: hij geloofde dat de natuur ons lot bepaalt, en dus dat ieder mens in wezen gelijk is. Een revolutionaire gedachte in de Romeinse tijd, waar hij de gifbeker voor kreeg.

Stoïcijn uit de Romeinse tijd

‘Ik heb veel geleden’ is de Nederlandse vertaling van Multatuli, het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker. Zijn gevoel voor rechtvaardigheid, non-conformisme en voortdurende speelschulden brengen hem vaak in problemen. Bovenal is hij de man die met Max Havelaar of de Koffijveilingen der Nederlansche Handel-Maatschappij de misstanden van de Nederlandse koloniale politiek in Nederlands-Indië krachtig aan de kaak stelt. Het boek wordt in heel Europa omarmd door emancipatiebewegingen als de vrijdenkers, socialisten en humanisten. Het fairtrademerk Max Havelaar dankt er zijn naam aan. 
Multatuli maakt de koloniale misstanden van dichtbij mee. Hij werkt 18 jaar als ambtenaar in Indië, tot hij in 1856 gedesillusioneerd naar Nederland terugkeert. Gestationeerd in Lebak op Java, ziet hij hoe een  plaatselijke Indisch hoofd zich schuldig maakt aan ernstig machtsmisbruik tegen zijn bevolking. Hij dient een aanklacht in, maar die wordt door het Nederlands-Indisch bestuur genegeerd. 
Max Havelaar is een literaire vertaling van onder meer de gebeurtenissen in Lebak. Daarnaast zet Multatuli de Hollandse kleinburgerlijkheid te kijk. Droogstoppel is de spreekwoordelijke karikatuur van de calvinistische en fantasieloze handelaar, die geen benul heeft van wat er in Nederlands-Indië gebeurt.
Multatuli is naast schrijver ook redenaar en denker. Geïnspireerd door de Verlichting, wijst hij net als Spinoza een persoonlijke God af. De mens moet zijn natuur volgen, die inherent goed is. Maar uit bekrompen geloofsijver of financieel gewin maken mensen elkaar juist het leven zuur. Multatuli schrijft: ‘de roeping van de mens is mens te zijn!’
In 1866 emigreert Multatuli naar Duitsland. Hij is inmiddels bij verstek veroordeeld tot een korte gevangenisstraf en een geldboete. De reden: hij ergert zich tijdens een theatervoorstelling aan het gedrag van enkele toeschouwers, en deelt klappen uit. Het draait uit op een rechtszaak. Multatuli verschijnt op tijd bij de rechtbank, maar omdat hij geen zin heeft te wachten tot de zaak vóór hem is afgerond, vertrekt hij. 
In 1868 wordt het vonnis vernietigd. Multatuli blijft in Duitsland wonen. Hij overlijdt in 1887, en wordt als eerste Nederlander gecremeerd.


Multatuli, Eduard Douwes Dekker (1820 – 1887)

Eduard Douwes Dekker schreef onder het pseudoniem Multatuli een van de belangrijkste boeken uit de Nederlandse literatuur: Max Havelaar of de Koffijveilingen der Nederlansche Handel-Maatschappij. Maar naast schrijver is Multatuli ook redenaar en denker, wars van geloof en god.

Schrijver en denker

Immanuel Kant is geboren in de toenmalige Pruisische stad Koningsbergen – het tegenwoordig Russische Kaliningrad – en daar stierf hij ook. Hij verliet de stad nooit.
Aan Kant danken we het idee van de autonome mens; de mens die voor zichzelf denkt, en zich niet onmondig laat leiden door een ander. Sapere aude! schrijft Kant in 1784. Ofwel: durf te denken! 
Hij leidde een strikt leven. Elke dag om vijf uur liet Kant zich wekken door zijn bediende, de oud-militair Lampe, die hem toeriep: “Het is tijd!”. Zijn dagelijkse wandelingen waren zo punctueel dat men de klok erop gelijk kon zetten.
Kant laat in zijn Kritiek van de Zuivere Rede zien dat er een grens is aan wat we kunnen kennen. In die tijd deden filosofen uitspraken over het bestaan van God of de onsterfelijkheid van de ziel, maar volgens Kant is dat louter speculatie. Ze gaan immers de zintuiglijke ervaring te boven. 
Maar had Newton niet laten zien hoe gedetermineerd door natuurwetten die zintuiglijke ervaringen zijn? Hoe zit het dan met die menselijke autonomie? Dat is een actuele discussie: wetenschappers laten zien hoe genen en omgevingsfactoren ons gedrag bepalen. Waarom nog spreken over autonomie? 
Omdat het geweten ons belet om verantwoordelijkheid voor onze handelingen af te schuiven, aldus Kant. Daarom moeten we wel veronderstellen vrij te zijn: alleen een vrij mens kan immers bij zichzelf nagaan of zijn handelingen moreel te rechtvaardigen zijn. 
Vrijheid betekent bij Kant dus niet: doen waar je zin in hebt. Vrijheid impliceert verantwoordelijkheid. Een autonoom mens verplicht zichzelf goed te handelen. In de beroemde categorisch imperatief geeft Kant een criterium: handel volgens dat principe waarvan je zou willen dat het een algemene wet wordt. Een autonoom mens weet dat hij niet egoïstisch zijn gang kan gaan. Als immers iedereen dat zou doen, gaat het ten koste van ieders vrijheid. (De mens is onderhevig aan natuurwetten, en tegelijkertijd – als moreel wezen – autonoom.) 
Op het grafmonument van Kant vinden we een beroemd citaat, waarin hij vertelt hoe hij zowel de sterrenhemel als de morele wet bewondert. Wie naar de sterren kijkt, voelt zich verpletterend nietig, niettemin stijgt onze geest uit boven elke materie.


Immanuel Kant (1724 – 1804)

Kant was een Duitse filosoof ten tijde van de Verlichting. Hij werd beroemd met zijn opvatting dat ieder mens vrij is. We zijn autonome wezens, maar dat brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee.

Vrijheid is verantwoordelijkheid

Aristoteles is de grootste denker uit de Klassieke Oudheid. Hij leverde onschatbare bijdragen aan onder meer logica, politieke wetenschappen, geschiedenis, en zelfs dramaturgie. Naar verluidt was Aristoteles korte tijd de leermeester van Alexander de Grote.
Tot diep in de Middeleeuwen was de aanduiding ‘de filosoof’ voldoende om te weten over wie je het had. Zijn boek over ethiek, de Ethica Nicomachea, is nog steeds uiterst actueel. Charles Darwin roemde hem als bioloog. Aristoteles beschreef vele diersoorten. Sommige van zijn observaties zijn pas recent bevestigd, zoals de voortplantingscyclus van de levendbarende haai. 
Volgens zijn leermeester Plato is de waarneembare wereld onvolmaakt, omdat alles vergaat en niets zeker is. Maar Aristoteles ziet juist in die verandering een streven naar perfectie. Een eikel is niet slechts een eikel, een stukje stof gedoemd te verdwijnen. Nee, die eikel is een combinatie van materiële aanleg en wat hem aanzet om te veranderen in zijn meest ideale vorm, een grote boom.
Dat vormende en streven naar volmaaktheid spelen ook een rol in de ethiek van Aristoteles. Volgens hem is ons grootste streven om gelukkig te worden. Geluk is echter niet het verwerven van rijkdom of genotzucht, maar goed of deugdelijk handelen. Het gaat volgens Aristoteles om het vinden van het juiste midden. Een deugd is dus het midden tussen twee ondeugden; zo is moed het midden tussen lafheid en roekeloosheid. 
Wat dat midden precies is, hangt af van de omstandigheden. Soms is het laf om hard weg te rennen, maar soms juist heel moedig, bijvoorbeeld als het overwicht van een tegenstander te groot is. 
Het vereist volgens Aristoteles een voortreffelijk gevormd karakter en grote kunde om te handelen naar het juiste midden. Hij noemt dit phronèsis: praktische wijsheid.  


Aristoteles (384 – 321 v.Chr.)

Aristoteles was een Griekse filosoof die met zijn ideeën heel belangrijk is geweest voor niet alleen de filosofie, maar ook de wiskunde, biologie, kunst en politiek. Zijn leermeester was Plato, een andere belangrijke filosoof uit de Oudheid.

De grootste denker uit de Klassieke Oudheid

Header slingers

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Grote denkers

Type videos