Klas 4/5/6

De meest interessante reportages, gesprekken en fragmenten uit het wetenschapsprogramma Atlas (NTR).

Programmaheaders

Mens en lichaam

Natuurkunde

Atlas in de klas

Website wetenschap

Naar het Youtubekanaal van NTR Wetenschap

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

We staan hier op de bodem van een steengroeve en eigenlijk staan we 245 miljoen jaar terug in de tijd. Ja. Hoe komt dat? Nou, wat wij hier hebben is een opwelling van een stuk gesteente dat heel erg oud is. Dus eigenlijk zijn we al heel dicht bij het oppervlakte. Dit is 245 miljoen jaar geleden een kustnabijgebied. De zee lag in Duitsland. We zitten ongeveer vijftien graden ten noorden van de evenaar en het is hier bloedje- bloedjeheet. En elke keer als het getij hier binnenkomt wordt er een nieuw laagje afgelegd. En als het af en toe dan wordt de zeespiegel hoger en dan wordt er heel veel kalksteen afgezet en zo wordt laag voor laag voor laag afgezet. Totdat je uiteindelijk bij de tegenwoordige tijd komt en dat is hier op het oppervlak. Maar als paleontoloog vind jij hier dus afdrukken van een tropische kust van 245 miljoen jaar oud. Ja, tot de golfribbels aan toe. Oke. Ja. 245 miljoen jaar oud. Dat getal is zo groot dat we ons daar amper iets bij kunnen voorstellen. Dus ik probeer het een beetje aanschouwelijk te maken. Ik trek een lijn van twee meter lang. Zo. Als dit nu onze volledige jaartelling is, van het jaar nul, geboorte van Christus, tot het jaar 2000 nu, dan is 250 miljoen jaar geleden, dan is dat 245 kilometers die kant op. Dat is helemaal van hier tot in Gent. Dat is waanzinnig lang geleden. De Tyrannosaurus Rex was 66 miljoen jaar geleden. Dit is vier keer ouder dan de Tyrannosaurus rex. Het is dan ook eigenlijk niet voor te stellen dat in die tijd, toen onze wereld er nog heel anders uitzag, deze zeemonsters hier rond zwommen. Op de plek waar nu Winterswijk ligt. Maar het bewijs ervan ligt al miljoenen jaren diep onder de oppervlakte opgeslagen. Vind je elke dag iets? Een schub vind je sowieso. Een schub? Oke, dus een een schub, daar gaan we voor. Ja, en een volledig skelet? Een volledig skelet, dat is, nou ja, fles champagne zou ik zeggen. Ja. Ja oke. Klinkt goed. Even omdraaien. Hier hebben we iets. Oke. Als je hier kijkt. Het is een beetje opengebroken, maar hier zit een klein botje. Dat kleintje was een botje. Zo ja, da's een botje zelfs. Kijk ik nu naar een dino-bot? Nee, nee. Ouder dan de dino. Ouder dan de dino. Ja, het kan ook nog een vissenbotje zijn. Dat kan ik op dit punt nog niet uitsluiten. Maar ik kijk wel letterlijk naar een bot dat 245 miljoen jaar oud is. Oke, je maakt wat mee op een dinsdag. Gerard, had je iets gevonden? Oh, kijk. Kromme teentjes, daar teentjes. Ja. Dat kleine monstertje, dat is hier gepasseerd. Heeft eventjes in de grond gekloot. En dus jij vindt die nu? Hij is de eerste die het ziet in 245 miljoen jaar. Dus je stopt die beitel erin, je draait die om en dan verschijnt ie. Nou, het is een beetje zoeken naar de laagheid. Dat is...Ja. En hij weet wel waar ie zoekt hoor. Ja, ja. En al die vondsten worden overgebracht naar een museum in Enschede waar ze verder onderzocht worden. Daar hangen ze. Ja. De lieve Nothosauriers. Schattig toch? Ja, een gegeven Nothosaurier mag je niet in de bek kijken. Dit model op ware grootte is gebaseerd op de opgravingen in de steengroeve van Winterswijk. Dankzij minutieus zoekwerk en letterlijk diepgravende studies zijn we inmiddels veel te weten gekomen over dit niet al te grote, maar toch gevaarlijk uitziende zwemkameraadje. Kijk, als je goed kijkt dan zie je bijvoorbeeld hier een handje en een voetje en we vinden ook gedrag. Kijk, als jij hier kijkt zie je allemaal krassen en dat kan best van hetzelfde individu zijn geweest. Maar ja, wat is ie aan te doen? Is ie aan het eten? Wat een puzzel. Ja, maar dat is ook waarom dit zo leuk is. Deze laag hoort dus samen. Ja, die heb je dan uit de groeve gehaald en hier helemaal samen gepuzzeld dat je weet, dit was een dag dan of een getijde. Dit zou best wel eens ja een moment op een dag kunnen zijn. En als je heel veel geluk hebt...Ja, dit hebben we niet gevonden vandaag. Nee. Dit vind je dus gewoon in Winterswijk. Ja, dus op basis hiervan is die reconstructie gemaakt. En die is op ware grootte? Die is op ware grootte. Ja, oke. Ja, we zijn natuurlijk verwend door die Jurassic Park films met die gigantische beesten. Ja, maar ja, die zijn vaak ook drie keer te groot hoor. Ja? In de film ja. Oh, ik wil zo graag met jou naar Jurassic Park kijken dat je constant zegt: nee, nee, nee, nee. Oh jahoor, kan geregeld worden! Zo'n echt skelet van een beest dat miljoenen jaren oud is, dat hebben we vandaag helaas nog niet gevonden. Maar alleen al het gevoel dat er in iedere steen iets kan zitten is eigenlijk spannender dan ik dacht. Het is een beetje, kan het een verslaving worden en het een gokverslaving worden van...Kijk die mannen? Dat komt toch niet meer goed. Dus het is zeker een verslaving. Ja als je met dat virus aangemaakt ben dan...Coronavirus gaat hopelijk voorbij. Maar dit virus gaat nooit meer weg? Nee. En is het dan de kick als je het ziet? Ja precies. Na miljoenen jaren of zoiets. Ja. Dit is heel leuk om te doen. Het is geweldig intrigerend. Heeft het ook een nut vandaag de dag? Nou kijk, als je kijkt naar de geschiedenis van het leven op aarde, dan is er meer dat wij niet weten dan dat wij wel weten. En zeker als het gaat om grootschalige uitsterving en hoe het zich verder kan ontwikkelen, hoe het reageert op catastrofes, zijn plekken als Winterswijk goud waard. Heeft de jonge soort ander perspectief? Ja, als je werkt met die tijdsspanne sta je anders in het leven. Of denk ik het dan te ver? Nou ja, weet je een rij voor de kassa duurt nog steeds lang. Maar ja ik heb wel het besef dat in het totale overzicht ja mijn leven niet heel veel uitmaakt. Oke. Het is misschien wel wat ik er mee doe. Je bent belangrijk voor de mensen om je heen. Dank je. Laat geen nothosaurier je iets anders wijsmaken.

Zeemonsters in de bodem

Logo Wetenschap

Als paleontoloog doet Melanie onderzoek naar botten, fossielen en andere bewijzen van prehistorisch leven. In een steengroeve in Winterswijk zijn resten gevonden van nothosauriërs: zwemmende reptielen van 245 miljoen jaar geleden.

Graven naar schubben en skeletten

Dat veel vogels kunnen zingen als een nachtegaal, daar staat niemand van te kijken. Maar ook veel andere dieren lijken muzikale aanleg te hebben. Sla er het internet maar op na. Een goede stem soepel in de heupen; het komt vaker voor dan je denkt. Maar heeft het ook iets met muzikaliteit te maken? Ja, en wij vragen ons af: kunnen alleen mensen muzikaal zijn of delen we dat talent met andere dieren? Nou Henkjan Honing, toen jij dit zag dacht je: daar wil ik meer over weten. Ja ja, ik weet nog goed dat ik dit voor het eerst zag. Was vijftien jaar geleden alweer op een conferentie en het publiek was allemaal van oh en mensen met tranen in hun ogen. Dit is het eerste dier, eerste gedocumenteerde dier dat maatgevoel heeft. En kun je dan ook echt zeggen dat het maatgevoel heeft? Want jij bent hoogleraar muziekcognitie aan de Universiteit van Amsterdam. Het kan ook toeval zijn dat ie gewoon perfect swingt op deze muziek. Een collega van me is daar naartoe geweest en heeft muziek aan hem, het is een hem, gespeeld. Ik denk Everybody van de Backstreet Boys. Wordt ie sneller, beweegt ie sneller. Langzamer, beweegt ie langzaam. En dat is in een toptijdschrift gepubliceerd. Hij is nou weer ambassadeur van ons vakgebied. Zeg maar ambassadeur van ons muzikaliteitsonderzoek geworden. Ja, Snowball heet ie he geloof ik he. Dat is de ambassadeur. Want ja, wat is het belang ervan. Waarom is het belangrijk om dit te onderzoeken? Het geeft aan dat we in ieder geval maatgevoel, wat een bouwsteen is, een van de basisbouwstenen van muziek he, je kan niet met iemand anders muziek maken als je niet weet hoe snel iemand anders speelt. Je kan niet samen dansen, je kan niet samen rituelen uitvoeren. Dus het is een fundamentele eigenschap van onze capaciteit voor muziek. We dachten heel lang dat is iets, heel recentelijk zelfs iets menselijks. Dat is iets cultureel, dus aangeleerd. Maar zo'n vogel die dat ook kan, betekent dat het ook een biologische basis heeft. En dat heeft opeens allemaal biologen ervan overtuigd: oh, we moeten ook naar muzikaliteit kijken. Ja. Naast dat we naar taal kijken van hoe ziet dat eruit? Wat is, wat zijn de biologische componenten die ons muzikaal maken? Delen we dat met andere dieren? En dan kunnen we ook iets over die evolutionaire geschiedenis zeggen die waarschijnlijk veel langer terugreikt dan dat we denken. Nou ja, de vogel staat natuurlijk best wel ver van ons af. Dichtbij staat de aap, de chimpansee. Dan zou je misschien denken, nou die zal het ook hebben, ritmegevoel, is dat ook zo? Ja, dat hebben heel veel mensen geprobeerd. Ik zelf ook. Onze groepen...Dit is een tijdens een resusaap. We hebben het met resusapen gedaan, hebben we ritmes laten horen. Dat hadden we ook al gedaan met volwassenen en ook al gedaan met pasgeboren baby's. Die hebben allemaal maatgevoel. Je laat een ritme horen. Op de eerste tel laat je een noot weg en dan zie je dat die hersenen verrast zijn dat er niks gebeurt. Dus je verwacht dat er een beat komt. Die komt niet en je hoort niks. Dat zit echt in ons. En die apen. En die apen. Precies hetzelfde experiment gedaan en je ziet dat ze dat niet opvallen. Ze hebben niet die grote verwachting voor die regelmaat. Dus ja, ik vond dat heel teleurstellend. Mag je natuurlijk niet vinden, als wetenschapper. Nou ja, het geeft wel een ook weer informatie denk ik. Ja, maar je verwacht omdat die primaten en met name resusapen, dat...hun hersenen zijn een model voor onze hersenen. En we weten heel veel over dementie, over parkinson, over epilepsie dankzij die dieren en die hersenen, die lijken zo op ons. Dus dachten we van ok dat moet ook in resusapen te vinden zijn, maar dus niet. Maar een collega van mij heeft recentelijk in Japan, Yoko Hatori heeft experimenten met chimpansees gedaan en die zie je net zoals jonge kinderen dat als je muziek speelt, dezelfde ritmes die we aan die en die baby's en aan de resusaapjes hebben laten horen, dat ze spontaan gaan bewegen. Kijk, dit is een stukje hier. Ja, dit is een stukje uit dat lab. Het is niet heel erg ritmisch toch? Dit? Nee, maar ze beginnen spontaan ook voet te tappen of te klappen. Ze reageren wel op de muziek. Ze reageren wel op de muziek. Het is niet altijd synchroon met de muziek, maar je ziet wel dat gedrag van dat ze dus ritmisch gaan bewegen als ze ritmische muziek horen. En die relatie was nog nooit aangetoond, dus het lijkt in de primaten geleidelijk aan ontwikkeld te zijn. Een soort graduele ontwikkeling. Maar het is heel bijzonder. Bij mensen is het echt uitontwikkeld, he bij hele jonge kinderen, je laat ze een filmpje zien en ze beginnen spontaan te dansen. Dat zie je niet zo bij andere primaten. En hoe past het, hoe past de kaketoe daar dan weer in? Snowball? De kaketoe is inderdaad heel ver van ons verwijderd. 320 miljoen jaar, resusaapjes maar 23 miljoen jaar. Het lijkt of die je zeg maar dezelfde oplossing voor hetzelfde probleem hebben ontwikkeld, met hele andere hersenen. Dus we denken, we dachten moet ik al zeggen, dat onderzoek gaat snel he, want dit is allemaal nog beginnerswerk zeg maar. We dachten dat het kwam door vocaal leervermogen. We delen vocaal leervermogen, dus dat je geluiden kan imiteren, dat je iemand kan nadoen met kaketoes en met papegaaien, maar niet met andere primaten. Dus dat was heel lang de theorie dat dat de verklaring was waarom kaketoes maatgevoel hebben. Ja, ja. En resusapen niet. Maar dat is ook het mooie van de wetenschap, dan duiken alle wetenschappers op een dier waarbij je het kan falsificeren, de theorie. Dus een dier die wel maatgevoel heeft, maar geen vocaal leervermogen. En dan kan je die theorie onderuithalen. En dat is de zeeleeuw. Wat zien we? Ja, die muziek is natuurlijk al heel raar. De swingende zeeleeuw. Ja, dit is Earth, Wind & Fire en dat is natuurlijk niet muziek die ze normaal in hun natuurlijke omgeving horen. Maar dit dier kan, dit is een zij, dit is Ronan, ben er ook geweest, geweldig beest die dat heel leuk vind met allerlei verschillende soorten muziek. Meteen op de een: boem en dan headbangen. Die vindt het dus heel leuk en dat dit deelt ze dus met Snowball maar ze heeft geen vocaal leervermogen dus we zijn weer helemaal terug bij af. Ja. Wee delen dus iets met zeeleeuwen. Wij mensen. We delen iets met zeeleeuwen en met kaketoes wat we niet met resusapen delen en we hebben daar nog geen theorie over. Van hoe dat zit? Dat gaat over de zeeleeuw. Muzikaliteit en ritmegevoel. Dat is dus niet alleen iets van mensen. Ook zangvogels, papegaaien en dus zeeleeuwen hebben het. Maar hoe zit het dan precies met taal bij dieren? Dzifa onderzocht het. Hier in Pieterburen worden gestrande zeehonden opgevangen en verzorgd, maar er wordt ook heel veel onderzoek gedaan. Ik ga vandaag langs bij taalwetenschapper Andrea, die kijkt naar zeehonden om iets te leren over de menselijke taal. Ja en dan gaat het hier over zeehonden. Maar wat kunnen wij als mens hier nou van leren? Dat we niet alleen zijn in ons talent voor muziek en voor taal en dat we dat delen met een heleboel andere dieren. En wat Andrea hier hartstikke goed doet, is laten zien van dat ook toonhoogte, dat dat een soort voorloper, dat we dat delen met zeehonden. En ja dus Darwin heeft had een punt dat muzikaliteit aan taal en muziek voorafgaat. En dus we allemaal toch een beetje op elkaar ijken wat dat betreft in ieder geval. Dank je wel Henkjan Honing.

Hoe muzikaal zijn dieren?

Mensen zijn niet de enige wezens die een lekker liedje kunnen waarderen. Ook dieren laten zien dat ze muzikaal zijn. Hoe komt het dat kaketoes muzikaler zijn dan apen?

Ritmegevoel en intonatie bij kaketoes en apen

Het Waddengebied. Het grootste natuurgebied volgens mij van Nederland. We staan nu op Texel, eigenlijk op een wasplaats die hier nog een klein stukje droogvalt, maar die daar al onder water staat. En ja, dat is eigenlijk precies waar we onderzoek naar doen. Dus wij zijn benieuwd naar het leven in de wadbodem. Maar niet per se naar de plekken die droogvallen. Want daar is al de afgelopen jaren best veel over bekend geworden. Maar van die juist die diepere delen die altijd onder water staan, daar is nog relatief weinig van bekend. En dat proberen we binnen het onderzoek beter in kaart te brengen. Ja, maar dit is ook een Natura 2000-gebied en dat willen we gewoon beschermen natuurlijk. Ja, dat moet. Ja, van de wet. Precies. Daarbij is het superdynamisch. Er zijn natuurlijk allemaal geultjes die door het gebied kruisen. Maar ja, om echt goed te snappen wat er allemaal leeft in zo'n gebied moeten we natuurlijk wel onderzoeken wat waar voorkomt. Ja, want hier kan je wel een zevende of een schepje pakken, maar da's daar... Nee, daar kan je niet komen. Nee, en hoe gaan we dat doen? Met een onderzoeksschip. Kijk, dat is vet. Omdat er dus zo weinig bekend is van dit type delen, is het ook heel moeilijk om daar bijvoorbeeld plannen voor te maken voor beheer, beleid. Je moet eigenlijk eerst weten wat waar voorkomt voordat je daar een gedegen beslissing over kan nemen. Vijftienhonderd monsters, is dat voldoende om iets te weten te komen over die gigantische Waddenzee? Nou ja, dat is altijd de vraag. Natuurlijk wil je als onderzoeker altijd meer samples, meer monsters. Want ja, hoe nauwkeuriger en hoe fijner dat grid is, hoe nauwkeuriger je ook je conclusies kan trekken. Maar er zit altijd een afweging tussen wat er haalbaar is, ook qua kosten, maar ook qua tijd die eraan gekoppeld is. Maar we kunnen dus nu live kunnen we zo'n plakje uit de bodem gaan pakken? Ja absoluut. Oke cool, let's go. Ja, laten we dat doen. Nou, dit is hem. De boxcore. Ja dus hiermee maken we dit soort bodemmonsters. Ja. Je ziet hier een aantal grote loodschijven die zorgen voor het gewicht. De box zit daaronder en zodra we hem optakelen dan snijdt het mes snijdt hem aan de onderkant af waardoor dat hele intacte stuk wadbodem hier aan boord krijgen. Oh, dit gaat zo onder de grond door. Daar heb je hierin, zeg maar je blokje. Precies. Oke. En wat is de maximale diepte van de Waddenzee? Ja, op het allerdiepste plekje is het ongeveer vijftig meter. Vijftig? Ja, maar dat is echt veruit de diepste plek. En dat is helemaal tussen Den Helder en Texel in. En meestal is het een beetje dit. Ja. Ja, heel veel stukken zijn ongeveer dit, deze diepte. Nou, je ziet nu ook dat die pin is losgeschoten. Ja. En dat het mes nu aan de onderkant zit. Ja. Nou, dan wordt die box er nu onderuit gepakt en naar de zeeftafel gesleept. Op die zeeftafel wordt ie dan helemaal uitgespoeld. Oh ja. Wauw. Er beweegt hier iets. Slangster. Nou, wat we nu gaan doen is eigenlijk het simpel uitspoelen. Dus om dit mee te nemen in een beetje behapbare proporties willen we natuurlijk niet al dat zand mee. Nee. Dus eigenlijk alleen de beesten. En nou ja, eventueel schelpgruis. Dat gaat mee naar het lab. En dan zie je dus eigenlijk al heel goed hoeveel leven er eigenlijk in een zo'n stukje wat bodem kan zitten. Ongelooflijk. We hebben hier bijvoorbeeld ook schelpdieren. Amerikaanse zwaardschede. In een, nou ja, wat was het, misschien twee, vier liter of zo aan bodem dat het ongeveer was, als ik me goed herinner zit zoveel leven van beestjes die hun huisje aan het maken zijn, aan het leven zijn en aan het doen zijn, zand vasthouden en daarmee het hele uiterlijk en gedrag van het waddengebied bepalen. Ja, precies. Ja. En over al die hogere levensvormen van afhankelijk zijn, de vogels en de zeehonden enzovoorts. Ja ja. Nou en dit staat eigenlijk aan de basis van dat hele voedselweb he. In het laboratorium op Texel begint een minutieus uitzoekwerk: het sorteren en catalogiseren van al die vijftienhonderd monsters. En per monster, hoeveel beestjes zitten er in? Ja, per monster kan het dus enorm verschillen, afhankelijk van de locatie waar je die monster hebt verzameld. Dus in het minimale geval kunnen dat ook maar een of twee soorten zijn. Dat is echt heel weinig. En in het maximale geval 27, kan ook in een sample voorkomen. In zo'n klein stukje bodem? Ja ja zeker. We proberen in eerste instantie met dit onderzoek wat we vandaag aan het uitvoeren zijn globaal in kaart te brengen waar welke soorten voorkomen en hoe dat verklaard kan worden. En wat we uiteindelijk willen doen is ook kijken: waar worden ze nu niet gevonden? En hoe belangrijk is dit onderzoek nou voor het Waddengebied? We weten natuurlijk van eigenlijk alle natuurgebieden wel dat dat eigenlijk allemaal onder druk staat, maar om te weten onder hoeveel druk moeten we eigenlijk heel goed in kaart krijgen, waar welke soorten voorkomen en onder welke omstandigheden bepaalde soorten voorkomen. Zodat we echt die brede basiskennis eigenlijk van het hele systeem nou wat beter in de vingers krijgen. Want dan pas kun je ook, ja gedegen beslissingen maken wat je met bijvoorbeeld het beheer of het beleid wil gaan doen. En dat je dus alle biodiversiteit een beetje kan beschermen. Ja, precies ja. En zoals we nu dus dit soort bodemmonstercampagnes doen. Dit is dan de tweede keer. Als we dat meerdere keren herhalen in de tijd, dan kun je natuurlijk ook kijken wat er verandert in de loop der tijd. En dan kun je pas echt gedegen conclusies trekken. Eigenlijk ook wat misschien geschikte beschermingsmaatregelen zijn. En dan kunnen we er hopelijk nog lang van blijven genieten. Precies.

Wat leeft er in de bodem van de Waddenzee?

We weten best veel over het Wad, maar de diepere delen van de Waddenzee zijn nog een raadsel. Daarom doet ecoloog Oscar Franken van het NIOZ onderzoek naar wat er in die delen leeft. Als we daar meer over weten, kan het Waddengebied uiteindelijk beter beschermd worden.

Onderzoek naar biodiversiteit in het Wad

Hagelwitte stranden, een felblauwe zee: Bonaire heeft het allemaal. Wat een stank! Ja. Dat is wel iets...Het is echt heel erg. Een heel een hoop verrotte dingen samen. Toeristen bezoeken Bonaire graag vanwege de prachtige natuur. Maar daar gaat het niet zo goed mee. De biodiversiteit neemt af. Er is overbevissing en essentiële ecosystemen zoals koraalriffen en mangroves hebben het zwaar te verduren. Je ziet daarzo, die stukken mangroves die helemaal grijs zijn, dat is mangrove dat dood is gegaan door het aangespoelde sargassum. Het is niet altijd duidelijk wie er verantwoordelijk is voor het beschermen van deze kwetsbare natuur. En met een eiland waar 40 procent van de mensen nauwelijks nog kan rondkomen door de gestegen prijzen is de situatie zeer complex. Stacey McDonald onderzoekt hoe je natuurbeschermingsprojecten kunt laten slagen. Als sociaal psycholoog probeert zij alle betrokken partijen te begrijpen en op één lijn te krijgen. Alles wat met natuurbescherming of natuurbeheer te maken heeft en ook hoe mensen omgaan met de natuur, dat is allemaal onze keuze, ons gedrag. En daar komt psychologie wel handig van pas om mensen beginnen te begrijpen en weten hoe je daar mee om moet gaan. Nu spreken we af met Sena van Stinapa. Een van de van de uitdagingen waar ze nu mee te kampen hebben is het aanspoelen van sargassum. Bonaire wordt bedreigd door sargassum. Dat is een soort zeewier dat sinds 2018 in grote hoeveelheden aanspoelt. Het zwart gat helemaal hoopt zich op in mangrovebossen die aan de kust groeien en hierdoor langzaam afsterven. Hee. Hai. Hallo. Alles goed? Hoeveel was er hier? Dit was helemaal vol. Dus je kon geen zee zien hier. Zo erg was het dit keer. Hoe ruimen jullie dit op? Hoe gaat dat in z'n werk? Dus eigenlijk het proces is: zes uur 's morgens komt een van de Rangers of de chief-ranger langs kijken de hoeveelheid. We moeten alles zo snel mogelijk weghalen doordat het gaat rotten na drie dagen ongeveer. We krijgen wel hulp van volunteers, dus wel mensen die gewoon hun tijd aan ons lenen en geven om ons te helpen. En we zijn heel dankbaar voor dat want zonder hen is het eigenlijk niet mogelijk om het zo snel weg te halen. Mangrovebossen zijn essentiële maar kwetsbare ecosystemen. Ze beschermen het eiland tegen stormen en zijn belangrijk voor de biodiversiteit. De wortels krijgen geen zuurstof. Wij hebben al een stuk mangroves die we hebben verloren, die zijn allemaal doodgegaan. En dat willen we niet. Er liggen booms in het water die ervoor zorgen dat het zorg als ze niet in de mangroves terechtkomt, maar juist in de richting van het strand wordt geduwd waar het kan worden opgeruimd. Alleen er is maar 650 meter aan booms beschikbaar, terwijl studies hebben aangetoond dat er wel 2800 meter nodig is om de mangroves goed te beschermen. Half miljoen kunnen we alles doen, maar het is ook mankracht. Het is ook machines betalen, grote wagens om schoon te maken. Het is een structureel probleem, dus we moeten ook structureel oplossen en we kunnen niet elk jaar gaan kijken: oké, hoe gaan we dit jaar aanpakken? Want iedereen komt wel op vakantie en willen lekker bij het strand leggen. Het is niet leuk wanneer er een hoop sargassum daar ligt of wanneer het stinkt, maar dat is hier de realiteit. Veel vissen die komen naar mangrovegebieden en die leggen dan hier hun eitjes. Er is veel eten, er zijn veel schuilplekken, dus is een hele veilige, rustige omgeving voor hun een groot te worden. En als ze groot genoeg zijn, dan gaan ze de open zee op. En uiteindelijk worden ze daar dan ook gevangen. Dus als de mangroves goed in stand zijn, dan zorgt er dus ook voor dat er genoeg vissen zijn voor het ecosysteem, maar ook voor mensen om te eten.

Drijvend onkruid op Bonaire

De prachtige natuur op Bonaire wordt bedreigd door sargassum: een soort zeewier dat massaal aanspoelt op de stranden en in de mangroves. Hierdoor sterven de mangroves af en komen hele ecosystemen in gevaar.

Sargassum bedreigt de biodiversiteit

In Nederland komen de laatste jaren ook steeds vaker hittegolven voor. Goed drinken he, de warme dagen? Proost. Een groep van internationale klimaatwetenschappers zegt nu dat elke hittegolf ter wereld een link heeft met klimaatverandering. En wij vragen ons dan ook af: hoe overleef je extreme hitte? Dat bespreek ik met Maarten van Aalst. Welkom. Goed dat je er bent. Jij bent hoogleraar klimaat en rampen aan de Universiteit Twente en je bent ook directeur van het Rode Kruis Klimaatcentrum. Laten we eerst eens even beginnen met wat het eigenlijk doet met je lichaam. Ons lichaam is 37 graden, normaal gesproken en dan moet je in 45 graden je dag doorbrengen. Wat gebeurt er dan? Ja, dat wordt natuurlijk he, je kent het zelf, tijdens een hete dag. Je wordt sloom. Het is niet prettig gewoon. Op een gegeven moment wordt het ook echt gevaarlijk. En met name voor mensen met al een kwetsbare gezondheid en ouderen. En bij bepaalde temperaturen zelfs voor iedereen. Hangt ook een beetje af van de luchtvochtigheid. He dat verschil kan je ook wel tussen een sauna waar het droog en heet is. Dat hou je wel vol. Maar zo'n Turks stoombad waar het in vochtig en heet is, dat is dan helemaal heel heftig. Er zijn gewoon een grenzen aan wat de wat de mens dan nog kan volhouden. Ja, dan weten we inmiddels allemaal natuurlijk dat de aarde aan het opwarmen is. Maar waardoor komt het nou dat het zo extreem heet wordt bijvoorbeeld op dit moment in India? Waar komt die extreme hitte vandaan? Ja, de hele aarde warmt natuurlijk op. Dus de gemiddelde temperatuur over de hele wereld wordt wat hoger. Dat betekent ook in elk seizoen dat het een klein beetje warmer wordt. Dus we kunnen het hier laten zien aan de hand van deze curve. Wat is dit voor curve die we zien? Ja, wat je hier eigenlijk ziet is het aantal dagen met een bepaalde temperatuur. En wat je hier dus in het midden hebt is de gemiddelde temperatuur. Bijvoorbeeld? Nou ja, wat je nu in Nederland in mei zou verwachten is misschien 18, 19 graden of zo schat ik. En de meeste dagen zitten daar zo'n beetje omheen. He dat is dat dat dat grote stuk in het midden. Dus het is een keer 16 graden, het is een keer twintig graden. Daar kijken we allemaal niet van op. Nou, soms hebben we pech he dan zitten we in mei hier in dit laagste stukje en dan hebben we het een keer heel koud he. Da's misschien vijf of zes of zeven graden en soms is het al heel heet he. Dan kom je in deze piekjes. Boven de 25 graden zouden we nu echt wel een hete dag vinden in in mei. Nou, dat is eigenlijk het basisplaatje, wat bijna overal in de wereld wel een beetje standaard is voor temperatuur, een gemiddelde de meeste dagen zitten daar omheen. Pieken aan alle beide kanten. Als we nou kijken wat er gebeurt als je die klimaatverandering eroverheen krijgt, dan schuift eigenlijk die hele curve schuift een klein stukje op. Dus die gemiddelde temperatuur gaat van deze naar deze. Dus die schuift eigenlijk maar een klein stukje op omhoog. Dus het wordt overal een klein beetje warmer dan denkt iedereen nou 1 graad warmer ofzo, misschien boven land twee graden warmer. Maar ja, minder dan het verschil tussen dag en nacht. Dus waar maken ons nu eigenlijk zorgen over? Maar dan eens even kijken naar wat er aan de uiteinden van die curve gebeurt. Dit was wat wij vroeger een hittegolf noemden. En als je nou kijkt hoe vaak dat opeens voorkomt hier, dat is opeens veel waarschijnlijker geworden. Ja. En het andere is dat eigenlijk boven dit punt zag je dat die hitte bijna niet voorkwam en dat is nu opeens het piekje wat we in het verleden soms ns een keer kregen, dat is nu opeens een veel extremere temperatuur. Ja. En waar we dus ook als mensen veel last van kunnen krijgen. En niet alleen wij hebben last van zo'n hittegolf, ook oogsten gaan er door verloren, zoals nu ook in India gebeurt. En daarom doet plantfysioloog Yvo Rieu van de Radboud Universiteit onderzoek naar gewassen die deze hitte wel kunnen overleven. Nou, dit is de klimaatkamer. Ja, dat voel ik. Ja. Hier gooien we onze tomaten met de bloemetjes. Wat onderzoek jij precies? Nou, we onderzoeken hoe planten tegen hoge temperatuur kunnen. En wat wij dan in dit geval doen is dat we een heleboel verschillende tomaten typen hebben. En we vergelijken ze met elkaar, en we bekijken welke er een beetje tegen kan en welk er een minder goed tegen. En waarom is dat belangrijk om te weten? Nou, hoge temperatuur heeft allerlei effecten op planten. Maar een van de dingen die gebeurt is dat de planten onvruchtbaar worden van een hoge temperatuur. Dus wat we doen in deze kamer is een hittegolf nabootsen en dan kijken we of de planten nog vruchtbaar zijn. Nou en dat zou dus kunnen dat deze plant nog wel strafbaar is en dat die andere plant daarnaast niet vruchtbaar is. Hoge temperaturen in landen als India, worden bloemen dus minder vruchtbaar. Ze produceren daardoor minder stuifmeeldraden. Hoe doe je dat precies dan, die stuifmeeldraden bestuderen? Nou, we groeien die planten een aantal dagen hier in die nagebootste hittegolf, dan oogsten we die bloemetjes. We nemen deze bloemetjes mee en die nemen we mee naar het lab. En daar halen we de stuifmeelkorrels eruit. En dan bekijken we die stuifmeelkorrels met een speciaal apparaat. Oke. Als je het leuk vindt kan ik je ook meenemen. Graag! Naar het lab. Ik ben wel klaar met de hittegolf. hier Dan gaan we kijken hoe dat gebeurt. Wat we hier dus doen is de meeldraden uit de bloem halen. Nou Martijn snijdt in meeldraden dan vervolgens in kleine stukjes en het stuifmeel dat daar uitkomt wordt op dit apparaat geanalyseerd. OK en dit apparaat vertelt je dan vruchtdragend of niet vruchtdragend zeg maar. Ja, precies dat apparaat die gaat eerst tellen hoeveel pollen, hoeveel pollenkorrels er uit zo'n bloem komen. En vervolgens vertelt ie ook nog van elke pollenkorrel of ie leeft of dat ie dood is. Op gegeven moment hebben jullie de ideale DNA-formule gevonden voor een tomaten plant in dat gebied. Hoe lang duurt het dan nog voordat in India mensen tomaten kunnen kopen waarvan jij hebt gezegd dat er nog dna in zit? Nou, dat zal zeker nog een heel aantal jaren duren. Maar goed, het klimaatprobleem is ook niet 1-2-3 opgelost, dus het is, ja een kwestie van de lange adem. Op een bepaald moment zullen er in India dus tomaten op de markt liggen waar dit soort stukje DNA in zit. Je ziet dus al dat we ons voedsel zelfs gaan aanpassen aan de hitte. Maar hoe moeten we onszelf nou aanpassen? Ik bedoel een hittegolf. Nou, die hebben in Nederland ook al een paar forse van gehad. En dan zie je bijvoorbeeld dat het in de steden vooral heel erg warm kan worden. En daarvan heb jij ook een plaatje meegenomen. Een plattegrond van de gemeente Den Haag. Wat zien we hier? Ja, wat je hier heel duidelijk ziet is dat het ontzettend uitmaakt waar je zit, hoe heet het wordt. Dus de hele aarde wordt wat warmer, dus de kans op die extreme neemt toe. Maar de grootste pieken zitten op bepaalde plekken. Hier zie je de stad Den Haag. En ja hier dat middelste stuk, dat dat hele rode. Dat zijn die dichtbebouwde stadswijken bijvoorbeeld ook de Schildersbuurt. Ja, en je ziet dat de een aantal van die mooie villawijken die al veel groener zijn, die blijven gewoon kouder. Hoeveel scheelt dat trouwens? Want hier ziet het er heel warm uit, want het is rood en aan de andere kant blauw. Maar kun jij uitleggen wat dat verschil kan zijn? Ja, dat s dat is zomaar een paar graden temperatuurverschil al binnen een stad dus tussen de verschillende wijken. En je merkt natuurlijk zelf ook tijdens een hete dag in Nederland als je in de stad woont en je gaat de bos in dat je al voelt dat het koeler is om je heen. Maar het kan dus echt wel twee tot drie graden schelen, dat is het verschil tussen achtentwintig en eenendertig graden. Da's is toch een ander gevoel? Ja het verschil tussen echt heel onaangenaam en net nog draaglijk. Ja. Bovendien blijft het ook 's avonds en 's nachts in de stad warmer, want die stenen zijn warm, dus die warmte blijft langer hangen. En juist ook die nachttemperatuur blijkt heel bepalend te zijn voor de gezondheidsgevolgen voor mensen. Ja, want wat betekent dat dan voor die gezondheidsgevolgen? Nou, met name kwetsbare groepen he, dus mensen die al een zwakke gezondheid hebben of ouderen. Die hebben het gewoon zwaar tijdens die hitte. Want die kunnen bijvoorbeeld 's nachts niet herstellen? Als je dan 's nachts dus een hete dag hebt, maar je kunt 's nachts bijkomen als het koel is dan kun je de volgende dag wel weer aan. Maar juist als het achter mekaar maar heet blijft, dan word je steeds slapper. En nou nogmaals, mensen ook nog niet genoeg drinken. Dan zie je dus ook de sterfte oplopen. Dus in Nederland hadden we het in augustus 2020 bijvoorbeeld over zeshonderd extra doden door die hitte. Ja, zoals het internationale Rode Kruis zien we in Nederland en ook Europa in de dodelijkste rampen verschijnen, wat bijna niemand zich realiseert in Nederland. En dan om nog weer even terug te komen op het centrum van Den Haag waar je dus ook ja eigenlijk als je kijkt naar dat centrum. Dan zie je ook nauwelijks plekken waar het dus koeler is. Ik neem aan geen water of groen is. Is dat ook inderdaad de oorzaak? Ja, dat zijn dichtbebouwde stedelijke gebieden waar mensen dus ja in hun nabije omgeving weinig koel te kunnen vinden. Het is tuurlijk nog steeds wel zo als je de de gordijnen goed dicht houdt en de ramen openzet als het wat koeler is en dicht houdt als het warm wordt dat je het wat draaglijker kunt houden. Maar verder kun je eigenlijk op zo'n moment nergens heen en moet je dus zorgen dat je genoeg drinkt bijvoorbeeld. Of zelfs toch de koelte opzoeken. Ik weet in Den Haag wordt er nu gekeken of bepaalde overheidsgebouwen waar airconditioning is tijdens zo'n hittegolf opengesteld kunnen worden zodat kwetsbare groepen daar heen kunnen. Maar dan moet je ook weten dat er zo'n hittegolf aankomt en je beseffen hoe gevaarlijk die kan zijn, zodat je inderdaad je gedrag aanpast. En dat je daar ook daadwerkelijk naartoe kunt. Dat moet je dan ook weten, want er zijn er andere dingen die je kunt doen in zo'n centrum om het draaglijker te maken? Nou ja, op de korte termijn moet je dus je gedrag aanpassen en die waarschuwingen waar iedereen toch vaak een beetje lacherig over doe, eindelijk een leuke dag aan het strand. En dan krijgen we een hitte-alarm. Die moeten we dus serieus nemen voor de langere termijn. En dan is natuurlijk ook nog wel de vraag hoe we onze steden inrichten, want een groenere stad is een koelere stad. Dus als je in zo'n schildersbuurt meer groen zou kunnen aanleggen dan zie je dat de hitte ook minder snel toeneemt. Nu nu zijn we dus tot op zekere hoogte in staat om ons aan te passen aan het klimaat. Zit daar ook een grens aan, moeten we misschien op een zeker moment ook er genoegen mee nemen misschien dat we op sommige plekken gewoon niet meer kunnen wonen omdat het te heet is bijvoorbeeld? Die grenzen komen in beeld. Dus dat is een van de redenen waarom die anderhalve graad temperatuurstijging die ook in dat verdrag van Parijs staat. De wetenschap eigenlijk heel duidelijk: we zien op sommige plekken nu al dat het soms onleefbaar is, een paar dagen per paar jaar. Dat aantal neemt enorm toe als die opwarming door blijft gaan. Waar we t in t begin over hadden, die extremen nemen dan heel snel toe en steeds meer plekken op aarde worden dan letterlijk een deel van het jaar onleefbaar. Dus we moeten ons aanpassen aan de opwarming die nu al gaande is, maar we moeten ook voorkomen dat die opwarming nog verder uit de hand loopt. Maarten van Aalst. Dank je wel.

Wat zijn de gevolgen van extreme hitte?

Elke hittegolf op aarde heeft te maken met klimaatverandering, volgens wetenschappers. Wat zijn de gevolgen van die stijgende temperaturen voor onze gezondheid en voor de wereld om ons heen?

Hittegolven zorgen voor steeds meer problemen

Als we willen blijven genieten van kersen en frambozen, paprika's en courgettes, dan hebben we de bij hard nodig, want de bij die zorgt voor de bestuiving van zo'n 80 procent van alle eetbare gewassen en 90 procent van alle wilde planten. Maar er zijn er steeds minder van. Al vind je ze soms op onverwachte plekken. Goeiemorgen Koos. Hee, hallo. Ik dacht wij gaan het over wilde bijen hebben, wij gaan afspreken in een natuurgebied. Maar je hebt me meegenomen naar een industrieterrein. Ja ja, en dat is voor heel veel bijen een van de weinige plekken waar ze nog goed kunnen leven. Want we hebben in Nederland heel weinig natuur. Dertien procent of zo. Vaak ook nog van slechte kwaliteit en het gebied daartussenin, grotendeels landbouw, ja, da's een soort woestijn. Daar is niks te vinden. Oke, maar als ik een wilde bij zou zijn, dan zou ik toch als ik kan kiezen tussen een rustig stil natuurgebied met beekjes en bomen, dan zou ik eerder dat kiezen dan een industrieterrein hier. Een bij, is gewoon, die leeft en die zoekt voedsel en een nestplek, moet zorgen dat ze niet opgegeten wordt. Dus je moet overleven en je voortplanten. Dat is het. Of dat nou natuur is of niet maakt ze helemaal niet uit. Oke. Maar je moet wel de randvoorwaarden hebben om dat allemaal te kunnen doen. En wat zijn die? Dat gaat natuurlijk om een gezonde omgeving. Dus geen gif en geen dat soort dingen. Diversiteit van bloemen. En een nestplek. En dat is bijvoorbeeld kale grond. Dus die kale grond zoals hier, die is vrij zeldzaam. Dus nestplek is best moeilijk te vinden in veel gebieden. Dit soort industrieterreinen vormen voor bijen een hub om van de ene naar het andere natuurgebied te komen. Dit terrein in Oegstgeest is een tussenstop om bij natuurgebied Klinkenbergerplas te komen. De plas ligt helemaal ingeklemd tussen steden en landbouwgebied. Dit soort plekken zijn wel heel hard nodig om dus die stap te maken tussen het ene natuurgebied en het andere. En daar kunnen dit soort plekken heel erg bij helpen. Ook de wegbermen. Ja, van die linten. Ja, dat je eigenlijk een soort goed groene route krijgt. Ook al is ie dan een beetje zo slordig zoals hier. Zeker. Koos neemt Elizabeth mee naar Naturalis. Daar liggen zo'n achthonderdduizend tot één miljoen bijen in het depot. Heb je hier ook soorten die bijvoorbeeld zijn verdwenen in Nederland? Ja, die hebben we wel. Absoluut. Dit is een hele mooie grote hommel. Die heet de grote gele hommel, de grote gele hommel. Ja, hij is niet meer zo geel als ie in het wild is. Die is in Nederland voor het laatst gezien in 1984 in Staphorst. Oh. Vroeger kwam die overal in Nederland eigenlijk wel voor. In 1950 ook in hier in de regio Leiden. Als ik hem nu wil zien moet ik naar Noord-Schotland, naar de Hebriden. Daar heb je ze nog. Daar heb je ze nog. En deze hommel heeft een hele lange tong en is afhankelijk van klaver, van klavervelden. En die hadden we vroeger heel veel, toen we paarden hadden in plaats van auto's. Toen werd de klaver verbouwd als paardenvoer. Voedsel voor de paarden. En nu hebben dat niet meer. Nu hebben allemaal intensieve landbouw. Oke. Maar in Noord-Schotland op de Hebriden heb je nog een heel groot systeem met allemaal bloemen waar die hommel het nog goed doet. Wat is er nou nodig om die bijenstand te herstellen? Nou, eigenlijk een systeemverandering. Da's tuurlijk heel moeilijk, want je kan niet een stukje veranderen, maar je kan ook als burger best wel veel doen, want je bent een stemmer. Je bent een consument, je hebt een tuin of je kan iets aanleggen. Dus planten aanleggen. Bijenhotels helpt ook een beetje. Maar denk wel aan het grote plaatje. Ja. Achter het industrieterrein bij Oegstgeest is daar alvast een begin mee gemaakt. En meteen blijkt: het werkt. Zal ik die hommel vangen? Ja leuk! Oh, heb je hem? Ja, wat is het voor een? Ja, dan moet ik even kijken. Oh nee. Ja is een hommel. Heb je niet voor niks je potje meegenomen, Koos. Zeker. Wil jij hem erin doen? Da's goed. En dan zit ie. En dan ga je nu het deksel d'rover schuiven zodat die hommel erin blijft. Ja, wacht even, m'n dekseltje viel. Ja, de eerste keer is dat eh... Dat vindt ie niet leuk hoor. Dat komt goed. Goed volk. Nou zo doe je dat he. Zo simpel is het. Wat een mooie. Mooi he. Kun je nu zien wat voor soort precies? Ja, dat weet ik wel. Dit is een steenhommel. Een steenhommel. Ja. En die ga ik niet pakken, want dit is een koningin steenhommel, die zou me steken. Oh echt? Goed dat ik dat nu pas weet. Precies. He en hierachter hebben jullie dus iets gecreëerd, een soort bijenparadijs. Ja. Zal ik hem weer loslaten? Zullen we dat dan daar doen? Op de mooie plek? Is goed, gaan we hem naar het paradijs brengen. Oke, goed. Kijk, dan gaan we van dit terrein. Oh wauw. Oh wat een mooi plekje. Nou, we zijn nu in het bijenparadijs. Dan mag ze weer los he. Da's goed. Het is een koningin dus die moet weer terug naar de troep. Ja. Nou die gaat wel vliegen. Even meedraaien. Daar gaat ze. Nou moet ze even opwarmen. 't Is een beetje koud. En wat is hier nou actief gedaan om het aantrekkelijker te maken voor wilde bijen? Bramen zijn supergoed voor bijen. Ja, braamstruiken zijn goed. Er zitten welhonderd soorten bijen en zweefvliegen op bramen. Dus die dat zijn bloemen met heel veel nectar. Nou ja, da's hartstikke goed voor bijen. Hier komen de margrieten. Ja, die vinden ook bijen en zweefvliegen hartstikke leuk. Ja grote bloemen. Ik zou het nog wel leuk vinden als we nog een zeldzame bij vandaag zien. Ja, nou heb ik in deze kou al een hommel voor je gevangen en wil je nog meer? Ja. Maar helaas. Alleen wespvliegen, pyjamavliegen en andere bijenlook-a-likes in het net. 360 bij soorten hadden we in Nederland. De helft daarvan is bedreigd. Denk jij dat met dit soort initiatieven die bij weer, ja die bijenstand weer hersteld kan worden? Nou, met dit soort initiatieven brengen wij, zeg maar de basiskwaliteit van de natuur omhoog. Wat ik al zei we, hebben heel weinig natuur en heel veel landbouw en bewoond gebied. Als we daar de kwaliteit omhoog brengen hebben die soorten die van natuurgebieden afhankelijk zijn het ook beter. Maar redden we het met alleen maar de goodwill van de mensen die plantjes op hun balkon zetten? Nee. No way. Nee, want waarom zijn die bijen bedreigd? Landbouwgif. Weinig gebied. Intensieve landbouw. Veel stikstof. Dat soort dingen. Dus we moeten echt die landbouw omgooien. Zodat wij hier in gewoon in zo'n stukje van driehonderd meter weer gewoon drieëntwintig soorten vangen in plaats van geen. Precies. Ja, inderdaad.

Wat doen wilde bijen op een industrieterrein?

Het gaat niet goed met de bij in Nederland. Dat komt onder andere door intensieve landbouw en stikstof. Hoe kunnen we de natuur helpen zodat de bijenstand weer omhoog gaat?

Hulp voor de bij

We hebben het natuurlijk de hele tijd over stikstof en hoe problematisch dat is voor de natuur. Maar wie heeft er nou echt last van? Een heel duidelijk voorbeeld is misschien wel de jeneverbes. Die kan daadwerkelijk minder makkelijk nakomelingen krijgen. Rik, jij doet onderzoek naar de jeneverbes. Ja. Wat hoe gaat het met die jeneverbes? Nou in West-Europa niet zo goed. In Nederland zie je dat de populatie is gehalveerd als je kijkt naar het aantal reproducerende jeneverbessen. En wat veroorzaakt dan dat ie, dat het niet zo goed ermee gaat? Nou, stikstof is een belangrijke oorzaak van dat het niet zo goed gaat met de zaadproductie. Dus er konden minder zaadjes gemaakt worden door de stikstof? Ja, als je kijkt naar de zaden dan zie je dat een heel groot gedeelte van die zaden, dat die eigenlijk niet gevuld is. En hoe meer stikstof er is, hoe minder van die zaadjes gevuld zijn. En je kan het echt zien aan de zaadjes zelf? Ja, we kunnen wel even kijken. Je ziet hier die besjes, nou, die moeten eigenlijk twee tot drie jaar aan de boom rijpen. En die blauwe die zouden goede zaadjes moeten hebben. En normaal gesproken zitten er dan drie zaadjes per besje in. Even kijken. Er zitten hier 1, 2, 3 drie zaadjes in, maar die en die zijn in ieder geval lijken nou leeg. Maar dus die plekken waar de zaadjes zouden moeten zitten daar of daar zit dus geen...Die zijn gewoon leeg, dus het omhulsel van het zaadje is er dan wel alleen van binnen zijn ze gewoon helemaal leeg. Er zit geen embryo's in en als er geen embryo's in zit ja dan kan er niks, dan gaan ze ook niet ontkiemen. Nee precies. En je ziet dat in Nederland is slechts 1% van die zaadjes gevuld terwijl het in een andere landen kan het ook wel twintig procent zijn, dus dan sta je al twintig-0 achter, zeg maar ten opzichte van bijvoorbeeld Zweden. En kan je dat dan ook in de bossen zien dat je bijvoorbeeld alleen maar ouwe, als een soort vergrijzing...Als je als je hier om je heen kijkt, dan zie je eigenlijk heel veel oude bomen, maar je ziet nauwelijks jonkies erbij komen. Stikstof maakt de bodem dus zuurder waardoor er voedingsstoffen uit de bodem verdwijnen. De lege besjes die hierdoor ontstaan kunnen niet ontkiemen. De jeneverbes populatie vergrijst. En je houdt enkel oude besjes over. Daarnaast heeft stikstof een nadelig effect op schimmels die in de bodem leven en door voedingstoffen uit te wisselen planten helpen met groeien. De overgrote meerderheid van alle planten die werkt samen met schimmels en die schimmels hebben allerlei voordelen. Rik neemt Diederik mee naar een jeneverbes van vijftien jaar oud, die mede hierdoor maar langzaam groeit. De jeneverbessen die hebben vrij rooie worteltjes. Oh ja. Daarom kun je ze wel goed herkennen. Kunnen hem wel even doorknippen. Op zich denk ik dat we hier wel genoeg materiaal aan hebben. In het lab wil Rik bekijken hoeveel schimmels er nog zitten op de wortels van deze jeneverbessen. Om dit te kunnen zien onttrekt hij eerst alle kleur uit de wortel en daarna geeft hij de wortel een blauwe kleuring. We zien hier dus de wortel zo liggen en in die wortel zien we hier allerlei donkere structuren liggen. En dat zijn die schimmels waar we naar op zoek waren. En deze wortel doet het eigenlijk best wel goed. Soms zie je helemaal geen schimmels en hier zitten er toch best wel wat in. En hoe meer van dit soort schimmelstructuren we zien, hoe sneller zo'n plantje groeit. Nou heb jij dit onderzocht met echt heel veel verschillende wortels en wat zie je dan? Nou, dan zien we dat naarmate het zuurder wordt, dan zie je dat het aantal soorten van die schimmel dat de afneemt. Dus die plant heeft minder vriendjes waarmee die zeg maar kan samenwerken. En hoe minder van die schimmels in die wortels zitten, hoe minder die plant groeit. Dus hoe minder goed die plant het doet. En dus dat ie nog een extra probleem heeft eigenlijk. Precies, door minder voedingsstoffen vindt die planten dan niet fijn, maar omdat ie ook nog eens een vriend kwijtraakt krijgt die er nog een keer een stress bovenop. Terug naar de hei. En is er nog iets aan te doen? Is het tij nog te keren voor de jeneverbes? Ja, dat kan wel. Moet wel die stikstof naar beneden. Ja. Maar dan hebben we zijn er wel maatregelen die we kunnen nemen om de jeneverbes te stimuleren. Dus we kunnen even daarnaartoe gaan. Daar hebben we een veldje staan waar we dat hebben getest. Wat onderzoeken jullie hier? We hebben hier voedingsstoffen toegevoegd. Dat zijn onder andere kalk en steenmeel. Dus hier zitten de voedingsstoffen in voor de jeneverbes? Ja precies. Een heel palet aan voedingsstoffen zit hierin. Heerlijk. Alles wat een groeiende jeneverbes nodig heeft. Oke. En werkt het, wordt de jeneverbes daar gezonder van? Vindt ie het fijn? Ja. Ja, zeker de planten die deze behandeling hebben gehad, die zijn gezonder. Nou, zoals je ook zou verwachten misschien wel. Is dit dan de oplossing, we pakken gewoon hele tonnen van dit spul en we gaan het verspreiden over de natuurgebieden van Nederland? Het probleem is dat het ook allerlei neveneffecten heeft die niet wenselijk zijn. Dus dat is A. En B, je hebt nog steeds een heleboel stikstof in de bodem waar dit pijpestrootje blijft overwoekeren. En hierin gaat geen jeneverbes ontkiemen. Dit gras groeit gewoon altijd sneller zolang er zoveel stikstof aanwezig is hier in de grond. Precies. Ja. Kalk en steenmeel kunnen jonge jeneverbessen dus een beetje helpen met groeien en overleven. Maar op de lange termijn is dit geen goede oplossing. Het is natuurlijk sowieso verschrikkelijk zonde als het oer-Nederlandse jeneverbes verdwijnt, maar heeft het nog verdere gevolgen, los van de jeneverbes als die weg zou zijn? De jeneverbes zelf zou al voldoende reden moeten zijn natuurlijk. Maar die jeneverbes, die is ook heel belangrijk voor de rest van het ecosysteem. Er zijn vijftig soorten insecten die hebben die jeneverbes nodig om te overleven. Die verdwijnen dan ook. Dus behalve de jeneverbes, raak je dan ook al die andere soorten kwijt. En als je dan hier om je heen kijkt, dan hou je eigenlijk alleen de heide over. Dus het enige wat je dan overhoudt is eigenlijk dit pijpegras. Precies ja. Ja. Dus als dat is wat we willen dan, ja. Keep on going.

Het gaat niet goed met de jeneverbes

De jeneverbes is een plant die het zwaar te verduren heeft door het stikstof in de Nederlandse bodem. Die verzuurt, waardoor er geen nieuwe zaadjes ontkiemen. En zo dreigt niet alleen de jeneverbes te verdwijnen uit het Nederlandse landschap, maar ook de insecten die van de plant afhankelijk zijn.

En dat is slecht nieuws voor de Nederlandse natuur

Ieder jaar sterven zo'n twintigduizend Nederlanders aan de gevolgen van roken. 53 doden per dag, twee per uur. Meer dan 1 miljoen rokers proberen jaarlijks te stoppen, met wisselend succes. De lijst met stop methoden is lang: nicotinepleisters, kauwgom, vapen, cold turkey, in stapjes, acupunctuur, hypnose, een groepstraining, solosessies, mindfulness, medicijnen, een kind krijgen. Maar wat is het effectiefst? Ja. En hoe helpt de wetenschap jou dan om te stoppen met roken? Dat vraag ik aan Reinout Wiers. Op jonge leeftijd kreeg Reinout al een hekel aan sigaretten. Hij werd hondsberoerd als een vader in de auto rookte. Ja, dat kan toch ook echt niet meer. En tijdens zijn studie psychologie gingen aanstekers vooral de lucht in als ie optrad met zijn cabaretgroep. Inmiddels heeft Reinout ruim 300 artikelen over verslaving op zijn naam staan en werkt hij als hoogleraar Ontwikkelingspsychopathologie aan de Universiteit van Amsterdam. Toch wel leuk, die herinneringen aan vroeger. Dat kan je toch niet meer voorstellen, roken in de auto of doet ie het nog steeds? Nee hoor, nee nee, hij is succesvol gestopt. Succesvol gestopt. Ja en jij bent daar helemaal expert in geworden over hoe je dat het beste kunt doen. Want als je het hebt over verslavingen dan hoor je ook wel eens, ja, dat is een ziekte. Hoe kijk jij daar tegenaan? Ja, de dominante visie eigenlijk vanuit Amerika is dat het een chronische hersenziekte is. Dat staat, nou ja, dat is zo'n standaard zin in allerlei met name medisch wetenschappelijke artikelen. Daar is wel de laatste vijf jaar steeds meer kritiek ook op. Want? Nouja, er zijn twee redenen. De ene is is het waar? He, klopt die claim? Er zijn dingen die je hersens veranderen, maar we weten ook dat sommige dingen weer terugveranderen als je succesvol stopt. En dat ondersteunt dus niet het idee dat het een chronische hersenziekte is die, nou ja, waar je dus niet van af kan komen. Nee, het valt te behandelen. Ja, dat is het eigenlijk. Nou, da's al een heel hoopvol begin van dit gesprek. Ja. En om het te kunnen behandelen moet je natuurlijk ook weten waarom mensen gaan roken en begrijpen waarom je ermee begint. En dat ligt aan je omgeving, maar ook aan je genen. Is verslaving erfelijk? Ja, zeker weten. We zien dat bij het beginnen met roken. Dus of je wel of niet rookt is het ongeveer door genen bepaald voor vijftig procent. En of je verslaafd raakt aan sigaretten is ongeveer zeventig procent erfelijk bepaald. Dus mensen zijn impulsiever dan andere, hebben bepaalde vrienden die ook roken en die invloed zorgt ervoor dat mensen dan toch beginnen of gaan experimenteren met sigaretten? Ja precies, want die eerste sigaret is eigenlijk altijd ranzig. Is gewoon goor. Ja. Ja dus wat maakt dan dat je toch? Ja nou, dat is dan dus die andere kant he, dus die 70% die bepaalt of het erfelijk is en of je verslaafd raakt. Ja, dat is dus hoe het brein reageert op de nicotine. Bij mensen die bepaalde risicogenen hebben, die zullen minder sterk reageren op dat hele ja gore effect wat jij noemt en dus doorroken en verslaafd raken. En wat gebeurt er dan in de hersenen van mensen op het moment dat ze verslaafd zijn? Ja dus. Die genetische aanleg voor verslaving heeft met name te maken met bepaalde receptoren in de hersenen. En dat zijn dan voor roken vooral nicotinereceptoren, maar ook met dopamine en dopamine is een hormoon wat te maken heeft met het beloningssysteem en dat zorgt voor een goed gevoel waardoor mensen de volgende keer eigenlijk nog een keer willen roken. En als je echt verslaafd bent dan slaat dat proces een beetje op hol en dan ben je continu, ja ontwenningsverschijnselen aan het wegroken eigenlijk. 
Ja, en dit gaat dus eigenlijk over de lichamelijke factor, wat er gebeurt in je lijf weten of je genetische aanleg hebt of niet. Maar als je gaat kijken naar het gedrag, waarom is stoppen met roken zo moeilijk? Wat is er zo verslavend aan? He dus de kick zeg maar kant, plezier bij sommige middelen heel sterk zijn. Nou, die is er bij tabak wel een beetje, maar dat is niet waanzinnig sterk. Je hebt dan ook weer de kans dat je eigenlijk meer de negatieve na-effecten tegengaat. Nou ja, de heroine eigenlijk. De kater eigenlijk opheft. Of niet? Ja. In feite allerlei ontwenningsverschijnselen ga je weer tegen. En er zit een sterke psychologische component in die veel met leren en gewoonten te maken heeft. En dat speelt bij alle verslavingen wel een rol, maar waarschijnlijk het meest van allemaal bij roken. Bij het roken. En dus is het dus echt een kwestie van gedrag, van gedachten eigenlijk, over het roken? Moet je het zo zien? Gedachten, maar het kan ook echt geautomatiseerd zijn. Dus je komt thuis, gestrest. En als je jezelf dan hebt aangeleerd dat de enige manier om te ontspannen is om dan te gaan roken. Nou ja, dan versterkt dat zichzelf. Nou, dan zie je dus een beetje bij allerlei verslavingen, maar heel sterk bij roken. En daar is ook een reden voor. Dat is dat wij allemaal nicotinereceptoren hebben en die kunnen dus verschillen in hun affiniteit, dat is een deel van die genetische factor. Maar die gebruiken we ook als we leren. En als we leren waar iets voor ons belangrijks te vinden is en dat soort dingen. En omdat het daar specifiek op inwerkt krijg je dus bij roken heel sterk die leereffecten eigenlijk. En koppel je steeds het roken aan iets anders. En eigenlijk moet die koppeling, moet je doorbreken. Dat is eigenlijk de crux. We gaan een aantal dingen even met elkaar doornemen, want de methodes die die mensen kennen en of die nou werken of niet. Laten we even beginnen bij, gewoon cold turkey. Morgen ga ik stoppen met roken. Geen hulp. Op pure wilskracht. Werkt dat? Er zijn mensen die het lukt. Mijn vader was geloof ik een van de twintig, nee dat zou vijf procent. Dus da's heel weinig. Ja nee dus motivatie is een heel erg belangrijke factor. Maar er zijn dus maar heel weinig mensen die niet alleen maar met motivatie en nu gebeurt het niet meer echt redden. Dus het is wel slim om er ook wel technieken aan te koppelen die ja die de kans vergroten dat je ook daadwerkelijk succesvol stopt. De nicotinepleisters. Is dat bijvoorbeeld een van die manieren? Ja, dat is een van die manieren en die gaat vooral die lichamelijke afhankelijkheid wat verzachten. Nou is die dus bij roken niet superbelangrijk. Ja, dat kan een rol spelen. Maar ik begrijp daar ben je al vrij snel van af he, van die fysieke afhankelijkheid. Hoe lang duurt dat? Ja. Twee weken of zoiets. Heel kort dus maar. Relatief kort. Dus dat kan even helpen. Maar daarna moet je toch andere methodes gebruiken. Het helpt sommige mensen. Ja. Het is geen gegarandeerd succes en alleen maar die nicotinepleisters, dat gaat t hem niet worden. Je moet echt ook werken aan waarom wil ik gaan? Stop, wat zijn m'n langetermijnperspectieven waarom ik het belangrijk vind. Komen we zometeen nog even op terug. Want ik wilde ook nog even deze erbij halen. De lolly. Ja, is eigenlijk een heel goed idee om een alternatief te vinden in die situatie waar jij rookt. Nou ja, een trainer. Hij was in deze fase trainer. Tuurlijk stressvol op de bank. Je kan het zelf eigenlijk veel beter dan die lui in het veld. Maar ja, dat mag niet meer of dat kan niet meer. Dus een grote brok stress. En als je jezelf hebt aangeleerd om dat met roken te managen is het heel moeilijk. Dus iets anders vinden, dat is dan...Dat kan wel helpen. Ja, dat helpt absoluut. Dat helpt absoluut, want je hebt natuurlijk ook nog heel veel trainingen, cursussen. Wat is nou echt iets wat wetenschappelijk ook onderbouwd is? Een training die werkt? Ja nou, training. Maar laten we zeggen een eigenlijk de standaard behandeling bij verslavingen nu die combineert werken aan die motivatie, waarom wil ik het doen. Wat is mijn stip aan de horizon? Wat is het doel? Dat is superbelangrijk. Als je dat niet hebt, ja dan gaat het eigenlijk... En da's gewoon een gesprek. Waarom wil je stoppen? Ja, wanneer? Ja, je kunt tegenwoordig ook met chatten of dat soort dingen doen. Maar in principe, dat is een gesprek. Wat is voor jou op langere termijn belangrijk? En dan dus die alternatieven, de lolly. Maar dan een die voor jou werkt om dat eigenlijk in te gaan trainen en helemaal bij roken omdat die gewoonte zo belangrijk is is dat is superbelangrijk, dus je moet eigenlijk met iemand gaan kijken. Oke, wat is de situatie waarin dat roken zo belangrijk is? Wat zou nou een alternatief kunnen zijn wat voor jou werkt en waar je dus die eigenlijk hetzelfde functie, maar dan met iets anders dus. Oke. Als jij gestrest thuiskomt he. Ja. Ja. En uh, nou dan kun je dus dat doe je dan ook in een gesprek. Wat zou kunnen helpen? Nou misschien wandelen of hardlopen. Maar niet roken. In plaats van te roken wandelen of hardlopen. Ook nog eens beter voor je gezondheid. Absoluut. En jullie hebben ook een training ontwikkeld. Zijn jullie nu mee bezig. En Sosha, die is ook gaan kijken hoe dat werkt. Laten we kijken. Het idee is dat de deelnemer, dus de roker, een avatar, zo noemen we dat, een poppetje uitkiest. Ja precies. Je ziet dat we vier opties hebben. Dan klik je daar. En dan is het nu de bedoeling dat je zogenaamde risicosituaties uitkiest. Dus situaties waarin je als roker eigenlijk eerder geneigd bent om te gaan roken. En dan kun je twee keuzes maken voor alternatieven. Dus we hebben nou ja, een sociale activiteit, gaan lezen gaan sporten. Of iemand bellen dus hulp zoeken. Dus eigenlijk geef je mensen gewoon opties. Tenminste, je laat ze zelf kiezen. Ja dus we laten ze zelf kiezen en we geven ze ook een doel. Dus bijvoorbeeld, je doet dit omdat je gezond wil worden of je wil meer geld besparen en dat zien ze dan ook in het beeld. Dus we zien hier nou de avatar die jij gekozen hebt en die zit dan aan tafel, heeft net gegeten en dat is voor deze deelnemer dan een trigger om te gaan roken. Ja. Dan krijgen ze eigenlijk de keus om iets zoals sociaals te gaan doen of om een sigaret te gaan roken. En nu moet je dus kiezen voor degene waar een blauw kader omheen staat. En dit geeft dus weer voor hen: oke, ik rook, ik voel me niet goed en ik zie ook dat m'n doel naar beneden gaat. Ja. En dat moet hun onderbewuste dan gaan trainen om ook in het echte leven ja te kiezen om maar niet te roken maar een wandeling te maken. En dat heeft eigenlijk ook een beetje te maken met het beloningssysteem wat je net zei. Ja en het lijkt ook een beetje op de ja, de traditionele gedragstherapie. Dat is ook vaak als mensen getraind worden om te stoppen, dan gaat het over. Nou, waardoor je dit voor, wat zijn moeilijke situaties? Het idee is dat we zij eigenlijk een soort van sturen richting de goeie keuzes. En zien jullie nou dat dit ook werkt? Dit onderzoek loopt nog. Bij alcohol hebben we dus een voorloper van deze training getest en die is nu in vier hele grote studies hebben we laten zien dat dat mensen helpt naast hun gewone therapie. Dus het is niet iets wat los staat, maar als je dat naast je gewone therapie doet heb je ongeveer tien procent minder kans om terug te vallen. Het is allemaal een combinatie der dingen, want het is, Stoptober komt er dus aan, veel mensen willen gaan stoppen met roken. Mensen die nu zitten te kijken. Wat zou je als tip geven, waar moet je mee beginnen als je straks gaat stoppen? Een rijtje waarom je het wil gaan doen? Wat voor jou belangrijke redenen zijn? Geld, gezondheid? Niet meer smaken naar een asbak voor je lover. Het tweede is natuurlijk kijken naar alternatieven. Wanneer moet jij roken voor je gevoel? Maar wat zou je dan eigenlijk als alternatief kunnen doen? En samen he, dus als je gaat hardlopen? Ja zoals nu regent het, als dan je groepje al buiten staat is de kans toch groter dat je mee gaat hardlopen dan wanneer je het in je eentje gaat doen. Dat ken ik. Ik hoop dat het mensen gaat helpen. Dankjewel Reinout Wiers.

Hoe kun je het beste stoppen met roken?

Als je wilt stoppen met roken, zijn er talloze methodes om de sigaret uit je leven te bannen. Maar met alleen nicotinepleisters kom je er niet. Hoogleraar Reinout Wiers legt uit hoe je succesvol kunt stoppen met roken.

Met behulp van de wetenschap

Dit is een stukje Zuid-Limburg van 300 miljoen jaar oud. Dat zat 150 meter onder mijn voeten hier. Maar dat dit materiaal hier te vinden is, is waarschijnlijk heel goed nieuws voor de natuurkundigen van België en Nederland. Als alles goed gaat, begint over een paar jaar de bouw van de Einsteintelescoop. Dit wordt het gevoeligste meetinstrument op aarde dat zwaartekrachtsgolven gaat detecteren. De telescoop heeft zijdes van 10 kilometer lang en gebruikt lasers en spiegels om zwaartekrachtsgolven te meten. Om goede metingen te kunnen doen, moet de telescoop op een heel stille plek worden gebouwd. Diep onder de grond is de beste optie. Maar voor het zover is, moet er nog van alles worden getest en onderzocht. Dag Bjorn. Goedemorgen. Hier komt misschien die Einsteintelescoop die zwaartekrachtsgolven kan meten, maar dan moet de grond goed genoeg zijn. Wat hopen we hier te vinden? Nou, wat we hier hopen te vinden is een zachte bovenlaag met daaronder rotsen van goede kwaliteit die hard zijn, weinig gaten bevatten en waar weinig water doorstroomt. Dat is wat we zoeken voor de, met name voor de zalen, de hoekpunten van de Einsteintelescoop en natuurlijk een strook beter voor de tunnel bouwen. Hoe beter de rots, hoe beter en makkelijker het gaat. Dit is een stukje rots. Hoe diep zat dit? Dit zat op 138, 139 meter diep. Dit is een rots uit het Devoon, dit is ruim 365 miljoen jaar oud. Dit stukje. Dus dit is ontstaan toen er nog geen dinosaurussen waren. Dit is voor de dinosaurussen dus eigenlijk in de tijd dat een deel van het leven nog op het land moest kruipen. Er zijn zoveel lagen bovenop afgezet. Dat dat gecompacteerd is, dus onder enorme druk samengeperst. Ja. En zo krijg je een goeie kwaliteit rotsen. Oke. Die die zachtere lagen zoals de losslagen waar je de scher in zet, dat zijn prima lagen om de trillingen te dempen. Dus het lijkt wel alsof de natuur hier miljoenen jaren gebouwd heeft aan de ideale situatie voor de Einsteintelescoop: harde rots om in te bouwen, een mooie geluidsdempende laag erbovenop. Ja, je kunt hier in dit gebied waarschijnlijk een puzzel leggen met die driehoek dat de hoekpunten precies op dat soort locaties uitkomen. En ja, dat zijn we dus ook aan het onderzoeken.

De Einsteintelescoop

Onderzoekers werken aan een telescoop die zwaartekrachtsgolven detecteert. Het is de bedoeling dat deze Einsteintelescoop wordt gebouwd onder de Limburgse bodem. Waarom daar?

Het gevoeligste meetinstrument ter wereld

Medisch afval in de zorg is een enorm probleem. Het Erasmus MC in Rotterdam is een van de eerste ziekenhuizen die daar iets aan gaat proberen te doen. We hebben afgesproken met Nicole Hunfeld. Zij is een van de initiatiefnemers om het Erasmus MC volledig circulair te maken. Nicole werkt op de IC, de grootste vervuilende afdeling van het ziekenhuis. Nicole. Waar kijk ik hier naar? Wat, hoeveel afval is dit van wie? Dit is afval van een dag van 1 IC-patiënt. Een dag, een patiënt. Ja. Dat is wel echt heel erg veel. Ja, dat klopt. Want hoe groot is de impact nu van deze milieuvervuiling? Wat hier ligt is zeven afvalzakken per patiënt per dag aan vuilnis echt. En dat is ongeveer...Dat is echt heel veel. Ja dan moet je even laten doordringen. Ja ja. Ja, en dat al een keer veertig patiënten hier. Alleen intensive care. Dat staat eigenlijk gelijk voor tweeduizend kilometer autorijden per dag en per patiënt. Per patiënt, per dag. Dit is een beademingsset. Daar horen nog allerlei stukken bij of verlengstukken, vooral heel veel slangen van plastic. Per patiënt hebben we zo'n 24 van deze spuiten per dag nodig. En de eindeloze blauwe handschoenen. Ja, we doen één doos handschoenen per dag per patiënt. 108 handschoenen per patiënt per dag. Jeetje. En hetzelfde met deze scharen. Als je die gebruikt hebt, dan gooi je ze weg. Maar zo'n schaar, die zou je toch gewoon kunnen steriliseren bijvoorbeeld. Waarom moeten die weggegooid worden? Omdat het destijds goedkoper was om wegwerpscharen aan te schaffen dan om ze te steriliseren. De moed zakt me een beetje in de schoenen als ik dit zie. Waar zitten mogelijkheden om het anders aan te pakken? Nou, we hebben een onderzoek naar gedaan en we hebben nu zeven hotspots gedefinieerd dus dat zijn de zeven producten die op de intensive care het meest vervuilend zijn. En met twee van die hotspots zijn nu TU-studenten gestart, die gaan kijken of ze ons kunnen helpen om bijvoorbeeld tot een ander product te komen. Als je bijvoorbeeld deze slangenset neemt, die wordt gebruikt om patiënten te beademen. Nou ja, daar zit heel hard plastic. Nou ja, het is hard plastic, maar er zitten ook veel materialen in die niet voor iedere patiënt nodig zijn. En die gooi je dan eigenlijk weg. En dat is heel jammer. Dus ja, we zijn eigenlijk in overleg met de artsen en aan het kijken met elkaar van kan je zo'n set ook misschien kleiner aanschaffen met alleen de spullen die je nodig hebt. Hoe groot het probleem van medisch afval in de zorg is, ondervond ook kunstenares Maria Kooik. Onlangs onderging zij een operatie aan haar borst en besloot het afval van haar operatie te bewaren en te verwerken in een kunstwerk. Ik ben twee jaar geleden met borstkanker gediagnosticeerd en toen moest ik een borstamputatie ondergaan. Maar omdat ik zelf ooit dertig jaar geleden verpleegkundige ben geweest ben ik me helemaal lens geschrokken toen ik als patiënt opgenomen werd, van mijn hemel, wat een ontzettende hoeveelheid plastic wegwerpspul wordt hier gebruikt en dat triggerde mij. En toen ben ik naar het ziekenhuis toegegaan. Ik heb gevraag van ja, zou je misschien, mag ik misschien een project hiermee mee doen? Eerst was het nee, nee, nee, we willen niet. En toen liet ik een van de managers van het ziekenhuis mijn schaar zien. Ik zei kijk, deze schaar komt helemaal uit Japan om mijn verbandje door te knippen en wordt vervolgens weer met de vrachtwagen afgevoerd om verbrand te worden als medisch afval. Dit is belachelijk. En toen zat ie zo van: ja, je hebt gelijk. En toen kreeg ik vrij spel. Ik merk dat er gewoon een taboe heerst op de gezondheidszorg. De je maakt mensen beter, dus ga je niet lopen te klagen over wat je aan afval creëert. Maar ziekenhuizen blijken de tweede grote vervuilers te zijn na Tata Steel dus...Kun je zeggen dat we ook een soort van doorgeslagen zijn, in alles heel steriel willen doen en geen enkel risico lopen. Dat er ergens nog iets aan zit bijvoorbeeld. Ja zeker. De regels zijn ook heel streng en het moet allemaal veilig en uitlegbaar zijn. En dan krijg je dat je heel veel wegwerpspullen gaat gebruiken. En het is waarschijnlijk ook sneller en goedkoper. Ja, dat ook. Behalve hygiëne staan dus ook vooral economische factoren in de weg bij het circulair maken van de afvalketen in het ziekenhuis. Inkoper Maarten Timmerman zet zich al jaren in om het proces te bespoedigen. Kijk, dit zijn onze circulaire bedden. Die hebben we niet gekocht. De idee is dat als de spullen van de leverancier blijven dat een leverancier er dan zuiniger mee omgaat. Dit is het logistieke centrum. Hier komt alles binnen en alles gaat ook uit als afval. Dit zijn smettonnen. Hier komt het besmet afval in en die worden gevuld op de afdelingen. Als ze vol zijn dan worden ze geseald en dan gaan ze daar achter in de container. En dat gaat elke dag door. Die bakken worden mee verbrand? Ja, die worden helemaal mee verbrand en dit is slechts een van de producten die wij kopen hier in het MC of aanschaffen. Een van de vijftigduizend items ongeveer. Mijn god. Dus dat is gigantisch. En ja, wij hebben ongeveer 200.000 kilo aan afval per jaar. Dat is echt gigantisch! Gigantisch ja. En jij bent inkoper en je wilt het goed doen en je hebt een groen hart. Waar begin je in godsnaam aan? Bewustwording. Dus het project voor de IC is stap 1. Als wij afval willen vermijden zullen we een totaal andere vraag moeten stellen aan de marktpartijen. In 2030 circulair, ga je dat halen? Nou, wat mij betreft gaan we dat halen en we hebben ook een heel erg grote verantwoordelijkheid naar de maatschappij. Maar het heeft geen zin om nu te gaan wijzen naar de firma's, want wij zijn de partij geweest die al jarenlang op laagste prijs hebben ingekocht.

Hoeveel afval produceert een ziekenhuis?

Een patiënt op de Intensive Care levert per dag wel zeven vuilniszakken met afval op. De meeste medische instrumenten worden maar een keer gebruikt en daarna weggegooid. Dat moet anders, vindt het Erasmus MC in Rotterdam. Hoe maak je de meest vervuilende afdeling van het ziekenhuis circulair?

De IC in Rotterdam wordt circulair

Stel, je bent een astronaut en je landt na driekwart jaar reizen eindelijk op Mars. Nou, dan heb je echt wel zin in iets anders dan alleen maar astronautenvoedsel. Maar ja, hoe doe je dat, groente verbouwen op Mars, waar de bodem alleen maar bestaat uit ijzer en zware metalen? Wieger. Hai, jij werkt hier in een bunker. In een bunker. Daar probeer je groente te verbouwen. Inderdaad. Lukt dat een beetje? Ja, want dat ga ik je laat zien. Hebbes! Nou, dan kunnen we naar binnen. Oh wauw. En er was licht. En er was licht. Ja, ik zie hier basilicum. Ja, wat is dit? Dat is rogge. En deze gaat dus bijna bloeien. Dan kun je hier zien. Dit is een steel en die is al verdikt. Dus hier komen straks de eerste roggekorreltjes in hoop ik. Van jij hebt dus hier dit bodempje. Heb je gewoon het receptje mars gemaakt? Ja. Hoe doe je dat dan? Dit is nagemaakte marsgrond. Mars is rood. Marsbodem die ik gebruik is dus ook rood he die nagemaakte. Er zit heel veel ijzeroxide in, roest eigenlijk. He Mars is eigenlijk een grote roestbal Ja. En er zitten ook heel veel voedingstoffen voor planten, er mis alleen een ding, dat is stikstof, nitraat of ammonium. Nou ja, da's natuurlijk heel belangrijk voor plantengroei en zonder dat geen groei. Oke, maar stikstof zit daar dus niet in de bodem. Nee, nauwelijks. Dus daar moet een oplossing voor komen. Dan mag jij even kijken wat wij erop strooien. Maak maar open, ruik maar even. En kijk er maar even naar. Het ruikt niet heel vies. Wat wij gebruiken is, wat wij noemen is trivium. Dat is gehaald uit de urine en dit komt van festivals in Amsterdam uit de urinoirs, uit de dixies. Dan moet je dus opletten. Want je snapt dan daar kunnen medicijnresten in zitten. Maar we hebben het over een festival in Amsterdam, dus daar kunnen ook andere dingen nog in de urine zitten. Andere pretstoffen. Precies. Ja en dan hebben we hier...Kom maar, hebben we dat meteen gehad. Ja goed zo. We doen ook een experiment met menselijke poep. Het rook niet heel vies, maar zit hier menselijke poep in? De poep van de mensen wordt opgevangen. Dat is van mijn collega's in Wageningen. Oke. zet hem maar weer neer, voor we ermee gaan knoeien. En dat wordt vervolgens gefermenteerd. En als het gefermenteerd is dan komt een vloeistof uit en dat is wat we op het ogenblik gebruiken. Je moet gewoon alles gebruiken op Mars. Alles wat uit ons komt, van ons komt. Ja. Ja, en daarom heb ik dus ook de mensen nodig. Ja, want die moeten mijn groenten eten en dan vervolgens weer uitpoepen zodat ik de mest weer kan gebruiken om planten op te laten groeien. Prachtige cirkel heb je dan. En dan heb ik hier voor jou verse basilicum. Oh. Die op Marsbodem is gegroeid. Je groene goud is dit? Ja, en dan mag ik een blaadje. Ja, jij mag een blaadje. Oke. Maar dit is dus niet geteeld op menselijke poep, want anders zou je het niet mogen eten. Gelukkig. Alsjeblieft. Maar hij ruikt ook echt. Ja hij ruikt ook echt lekker. Lekker ruikt ie zeg. Nou eet smakelijk. Maar zit er verder dan nog iets in wat qua zware metalen of wat schadelijk zou kunnen zijn of...Nou, heel goed. Het kan in de bodem zitten. Maar we hebben dit uitgebreid getest. En er worden geen zware metalen door de planten opgenomen, dus het is veilig om te eten. Oke, dan ga ik er een stukje mozzarella bij bedenken en een tomaatje. Ja vooral dat tomaatje. Smaakt gewoon echt als basilicum die ik zelf gebruik. Ja, lekker. Bizar, maar het kan dus al. Nog een beetje in een experimentele fase. Het zou mij niks verbazen ja, als we over tien, twintig, dertig, veertig jaar onze eigen groenten verbouwen op Mars.

Groente verbouwen op Mars

Als we in de toekomst naar Mars kunnen reizen, hebben we ook voedsel nodig. Op aarde wordt daarom nu al geëxperimenteerd met het verbouwen van gewassen op nagemaakte marsgrond, met menselijke urine en gefermenteerde poep.

Landbouw op een andere planeet

Niet alleen auto's, maar al die miljoenen apparaten voor huishoudens en industrieën schreeuwen om een superbatterij. En onze vraag is dan ook: hoe maak je dan die superbatterij en iemand die daar nu aan werkt samen met de TU Delft is Arjen Didden. Fijn dat je er bent, Arjen. Jij bent technoloog en chemicus. Ja. En jij hebt een batterij meegenomen die misschien wel een hele mooie belofte is. Want wat kan deze batterij wat deze oude batterij niet kan? Vooral heel veel meer energie opslaan dus we verwachten dat met onze batterij dat we dus vijftig tot zeventig procent meer capaciteit in een batterij kunnen persen dan wat je nu op de markt kan krijgen. Da's veel. Wat betekent dat? Wat zegt dat? Wat kun je daarmee? Dat betekent eigenlijk dat je telefoon bijvoorbeeld zestig procent langer meegaat. Of dat je auto een flink stuk verder kan gaan rijden. Gaan we zo meteen over doorpraten. Want we gaan in de toekomst dus veel meer accu's nodig hebben. Zelfs klassieke auto's worden al omgebouwd tot elektrische auto's. En Elisabeth ging kijken bij zo'n ombouwer. Hoeveel power heb ik nu in m'n handen met een zo'n ding? Met een zo'n module heb je 5,3 kilowattuur in je handen. Oke. Wat wij hier doen is het ombouwen van auto's van brandstofauto's naar honderd procent elektrisch. En veelal zijn dat oldtimers. We hebben Novi, Citroen, Deux-cheveaux, Saab, Volvo's. Hoeveel kost het om zo'n auto te laten ombouwen? Dat hangt heel erg af van de grootte van het accupakket. Een lelijk eendje kun je al ombouwen voor vijftienduizend euro. Dit soort auto's? Ja, en dan praat je over dertig, veertigduizend euro. Dit is de motor en dit is de elektronica. En hiertussen zit een differentieel, dat is alles. Hier kunnen wij 600 pk uit halen. Zo'n klein blok eigenlijk. Oke. Waar je nu aan werkt, dat zijn gebruikte Tesla-modules, die komen uit gecrashte Tesla's. En die accu's zijn vaak nog heel erg goed. Dus het is zonde om die niet meer te gebruiken. En jij als automan he, gaat je hart niet een beetje bloeden als je die ouwe motor eruit haalt en dan deze erin zet? Ja. Ik heb altijd klassieke auto's gehad en veel gesleuteld. En dat is inderdaad iets wat je dan mist, maar dan focus je alleen maar op dat, terwijl als je andere factoren meeneemt. Wat is goed voor milieu? Hoe rijdt het? Het rijdt veel relaxter elektrisch. Ja? Stiller, je hebt minder onderhoud aan je auto's. Heb je iets voor me staan wat ik kan uitproberen? Ja. Daar staat ie. Zo. Oh wat gaaf! Ze is een schoonheid, ook al heeft ze nu een elektromotor en vijf modules van een gecrashte Tesla. Alles oogt nog origineel en zelfs de laadstekker kan op de plek van de oude benzinedop. Niet de stilste auto waar ik ooit in heb gereden maar wel de gaafste. Het maakt een beetje het geluid als een oude stadsbus hier hoor maar kijk, nu moet ik remmen. Alsof je in zo'n harmonicabus zit. Maar het is absoluut een auto met karakter en het is gewoon schoon. Ik rij een oldtimer, maar dan zonder schuldgevoel. De Europese ambitie is dat we onze eigen accu's bouwen. Made by Euro. En dan het liefst ook betere accu's. Want met deze klassieker kan ik nu maar 200 kilometer ver rijden. Tot straks schatje. Ja, want dat is de truc he? Hoe haal je meer uit minder batterij, in feite. Gaan we zometeen nog even over doorpraten, maar eerst: hoe werkt een batterij in de basis? Ja. Nou, dat kunnen we wel even laten zien op de animatie. Wat je hier ziet is eigenlijk een lege batterij met lithiumionen en de lithiumionen die bewegen eigenlijk van de positieve pool van de kathode naar de anode. En om dat te doen moet je ook elektronen laten lopen. En dat kost energie. En op het moment dat alle lithiumionen in de anode zitten, dan is de batterij eigenlijk opgeladen. Nou, als je dan de batterij gaat gebruiken bijvoorbeeld voor je telefoon, dan keer je dat proces om. En dus dan gaan alle lithiumionen weer terug van de anode naar de kathode. En de elektronen die gaan dan via je telefoon en leveren daar hun energie af. En dat is dus hoe de klassieke batterij werkt. En wat maakt deze batterij dan anders? Nou, dat zit eigenlijk in de kathodemateriaal. De kathode, dat is deze kant van de batterij. Eigenlijk is het basisprincipe is dat hoe meer lithiumionen je in je batterij kan stoppen, hoe groter de capaciteit is. Nou, door grafiet te vervangen door silicium kunnen wij die anode stuk kleiner maken. Die wordt ze ongeveer zo groot. En dat betekent dat je deze ruimte eigenlijk beschikbaar houdt om meer lithium in te stoppen. En dat betekent dus meer capaciteit en dus langer rijden met je auto of langer met je telefoon. En hoe vaak kan je hem dan opladen? Da's toch een van de grote uitdagingen die we hebben. Dus op dit moment kunnen we ongeveer tweehonderd keer laden en ontladen. We zijn hard aan het werk om dat op te krikken naar bijvoorbeeld duizend keer wat je bijvoorbeeld voor auto's nodig hebt. Ja. Dan al zes keer kunnen laden. Ook wel een iets grotere batterij nodig dan dit. Daar heb je ook een iets grotere batterij nodig dan dat, ja. Maar vertel eens, want als je hem tweehonderd keer kan opladen kan je hem dan wel voor andere dingen gebruiken? Ja ja, we verwachten eigenlijk dat onze eerste toepassingen gaan zijn in bijvoorbeeld in drones of in consumentenelektronica. Dus producten waarbij volume en gewicht van de batterij belangrijk zijn. Heel erg belangrijk ja. Want als we even terugkijken, als we even in de helikopter gaan hangen en kijken naar deze ontwikkeling, die begint natuurlijk al nou ja, heel lang geleden. Maar we hebben hier een grafiek vanaf de jaren negentig. Nou, toen had je volgens mij nog deze ja grote jongens, ik ken ze nog van de cassetterecorder. Ja precies. Dat zegt wel iets. En we gaan dus daarheen. Kun je vertellen wat we hier zien? Ja nou, op de op deze grafiek zie je eigenlijk voor lithiumbatterijen de energiedichtheid over de tijd. En de energiedichtheid is de hoeveelheid energie die je op kan slaan in een bepaald volume batterij. En je ziet eigenlijk dat in de afgelopen dertig jaar dat steeds stapje voor stapje beter is geworden. En we zitten nu ongeveer rond de achthonderd wattuur per liter. En wij verwachten dat we met onze technologie boven de twaalfhonderd wattuur per liter uitkomen. En dat je hem dan vaker kunt opladen? Ja en dat je hem dus vaker op kan laden. Ja. Want als we hier over inderdaad over tien jaar nog een keer zitten en het hierover hebben, zijn we dan verlost van die enorme bakken batterijen achterin de auto? Waarschijnlijk wel. Ze zijn ieder geval dan een stuk kleiner geworden dan wat ze nu zijn. En ook de grondstoffen die je ervoor nodig hebt. Dat is natuurlijk ook altijd nog een uitdaging. Is dat ook beter geregeld? 
Voor een deel wel, dus wij gebruiken geen grafiet. Grafiet wordt nu ja, wordt gewonnen in mijnen. Wij vervangen dat door silicium. Dat is een wat schoner proces, is ook energiezuiniger om het te maken. Een ander materiaal wat in batterijen zit is kobalt bijvoorbeeld is een ja kritiek element. Dat zit nog wel in onze batterij. Maar stel dat je ook daarvoor een andere kathodemateriaal zou gebruiken, dan zou je nog steeds een hogere energiedichtheid hebben met onze siliciumanodes. En dan kom je wel dicht in de buurt van de superbatterijen. Ja. Van de toekomst. Ja zeker. 
Dank je wel, Arjen Didden.

Hoe maak je een superbatterij?

Steeds meer auto’s worden elektrisch. Zelfs oldtimers kun je laten rijden op een elektromotor. Wetenschappers werken hard aan een superbatterij die nog langer meegaat.

Een kleinere accu met meer vermogen

Header slingers

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.