Topstukken van het Rijksmuseum

Op het schilderij De bedreigde Zwaan van Jan Asselijn is veel meer te zien dan een boze zwaan die met zijn vleugels slaat. Eigenlijk gaat het over een politiek conflict dat Nederland in de Gouden Eeuw verdeelde: Johan de Witt tegen de Oranjes.

We kijken naar een ontzettend bijzonder schilderij. Het is geschilderd halverwege de Gouden Eeuw, in 1650, door de schilder Jan Asselijn. We zien een grote boze zwaan. Kijk maar eens goed naar zijn houding. Zijn vleugels zijn opengeslagen, luid klapperend en sissend probeert hij de hond weg te jagen die over het water komt aanzwemmen. Veren vliegen in het rond, landen op het water en met zijn lichaam probeert ie zijn nest met eieren te beschermen. Kijk eens hoe mooi de losse veertjes zijn geschilderd. En hoe het licht op en door de vleugels valt. De waterdruppels op de zwemvliezen en zelfs de poep glinstert. Dit is niet een geposeerde zwaan zoals op een stilleven, maar vol in actie. Indrukwekkend.
We kennen wel schilderen met vogels uit de Gouden Eeuw, dood of levend, maar een schilderij waar een zwaan centraal staat, komen we zelden tegen. Jan Asselijn schildert hier een verhaal van een boze zwaan en een hond. Later is daar een politiek verhaal aan vastgekoppeld. Dat kunnen we zien aan de woorden in het schilderij. Als we goed kijken, lezen we boven de hond ‘de vijand van de staat’. Onder de zwaan ‘de raadspensionaris’ en hier in het nest met eieren kunnen we het woord ‘Holland’ ontdekken. Maar wat betekent dat nou? Deze tekst slaat vermoedelijk op het verhaal van Johan de Witt. Maar wie is Johan de Witt? Hij is 19 jaar lang raadpensionaris van Holland, de belangrijkste politieke leider van ons land. Maar er waren ook militaire leiders in ons land. En deze komen uit de nu nog bekende Oranje-families. En in de Gouden Eeuw noemen we die stadhouders. Maar wanneer Stadhouder Willem II sterft en er geen opvolger is, ontstaat er een situatie waarin Nederland geen militaire leider heeft. Voor de regenten en rijke burgers is dit de uitgelezen kans om zich te ontdoen van de stadhouders. Ze willen eigenlijk geen oranje stadhouder meer. En Johan de Witt zou dit wel eens gaan regelen. En zo ontstonden er twee kampen. Een kamp met voor Johan de Witt en een kamp voor de Oranjes. De gehele Gouden Eeuw blijft hier gedonder over. Met Johan de Witt loopt het niet goed af. Hier hangt hij, samen met zijn broer. Op gruwelijke wijze vermoord. Slachtoffers van het conflict. De strijd tussen De Witt en Oranje. Dat gedoe tussen die twee partijen blijft nog wel een tijdje doorgaan. Maar uiteindelijk wordt de republiek ingeruild voor het koningshuis. Maar of de Witt daar nou zo blij mee was? Nu kunnen we het schilderij beter snappen. De raadspensionair is Johan de Witt en hij beschermt het nest met eieren, Holland, zijn eigen land, tegen de vijand van de staat. Zo is het onbedoeld een soort zeventiende-eeuwse politieke cartoon geworden, iets wat we nog dagelijks in de krant kunnen zien. In elk geval hangt dit schilderij van de bedreigde zwaan hier nu als een eerbetoon aan een zeventiende-eeuws staatsman.