Groep 6/7/8

Klas 1/2/3

In het Rijksmuseum in Amsterdam vind je belangrijke kunstwerken uit de Gouden Eeuw. Wat is het verhaal achter topstukken zoals De Nachtwacht van Rembrandt, Het Melkmeisje van Vermeer en andere kunstwerken?

Rijksmuseum header

Regenten en vorsten

Topstukken van het Rijksmuseum

Zoom in op het Rijksmuseum

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Aah, de liefde! Liefde is een belangrijk thema in kunst. In de muziek gaan bijna alle liedjes gaan over de liefde en veel boeken en gedichten gaan ook over dat thema. Schilders in de Gouden Eeuw laten zich ook inspireren door verliefdheid, verkering en het huwelijk. En hun schilderijen geven een mooi beeld over hoe het in die tijd gaat als je verliefd bent op elkaar.  Oh, ik voel die romantiek in de lucht! Oh.. Nou, de liefde spat er niet écht van af bij deze twee. Wat zijn ze nog jong en wat zien ze er bleekjes uit! Wat is er aan de hand? Aan hun sjieke kleren kun je zien dat het belangrijke kinderen zijn. Ze zijn van adel. Ze geven elkaar de hand, wat duidt op een verbintenis. Dit is het huwelijksportret van de Hollandse prins Willem de tweede en prinses Maria Stuart uit Engeland. Zijn vader heeft het huwelijk in 1641 geregeld, omdat het goed zou zijn voor de status van het koningshuis. 

Als negenjarig meisje en veertienjarige jongen hebben deze twee kinderen zelf eigenlijk niets te zeggen over dit geplande huwelijk. Bij zo’n trouwerij doet hun persoonlijke gevoel er niet toe. Dit huwelijk is belangrijk voor de familie.  Als deze kinderen trouwen kan de familie haar machtspositie vergroten. Of er sprake is van echte liefde.. ik weet het niet.
Tegenwoordig moet je volwassen zijn om te mogen trouwen en mag je gelukkig zelf weten op wie je verliefd wordt. Vroeger was dat anders: in hoge kringen is de keuze van je partner geen persoonlijke zaak maar wordt er voor jou beslist. Als je ouders protestant zijn, ben jij dat ook en trouw je met een protestantse. En katholieken doen precies hetzelfde. Homoseksualiteit is verboden in de 17de eeuw en mensen trouwen vooral met mensen die dezelfde status hebben. Rijk met rijk en arm met arm.

Helaas is het geen sprookjeshuwelijk tussen Willem en Maria Stuart en leven ze samen niet lang en gelukkig. Zo’n tien jaar nadat ze zijn getrouwd overlijdt Willem aan de pokken. Tegenwoordig worden we daar voor ingeënt, maar toen niet en Maria Stuart blijft dus alleen achter. Op dit schilderij staat ze daarom in haar eentje afgebeeld. En in haar hand een sinaasappel, een appel van oranje. Een verwijzing naar haar man, de prins van Oranje. 

Dit is de belangrijkste hal van het Rijksmuseum, de eregalerij. Hier hangt misschien wel het meest beroemde schilderij over de liefde. Dit is het Joodse bruidje. De Nederlandse schilder Rembrandt maakt dit bijzondere kunstwerk rond het jaar 1665. We zien een man en een vrouw die dicht tegen elkaar aan staan bij een muur.


Rembrandt geeft ons een bijzonder inkijkje in het leven van deze twee mensen. Je voelt bijna alsof je hier eigenlijk niet bij mag zijn, alles is zo intiem: de aanraking, hun blikken. Eén ding is zeker: ze houden van elkaar. Maar het lijkt ook wel alsof ze een beetje verdrietig zijn. Wat kan er aan de hand zijn? Dat laat de schilder over aan je eigen fantasie. Rembrandt schildert dat wat hij belangrijk vindt heel precies: de gezichten, handen, sieraden en delen van de kleding. De rest werkt hij minder precies uit. Ook experimenteert Rembrandt veel met zijn schildertechniek, kijk maar eens naar die dikke verfklodders op de mouw, dat doet niemand in die tijd!

In de Gouden Eeuw is het niet gebruikelijk om samen op een huwelijksportret te staan en je liefde en emoties te tonen. Veel stellen worden zó afgebeeld. Heel degelijk en netjes, maar eigenlijk ook heel saai en totaal niet romantisch. Kun je je voorstellen dat je zo op de foto gaat? Dat doen we tegenwoordig heel anders. 

De portretten uit de Gouden Eeuw lijken wat dat betreft een beetje op de eerste foto’s die in de 19e eeuw gemaakt werden. Emoties tonen wordt gezien als onbeschaafd en een glimlach is dus uit den boze. Heel anders dan de foto’s die we nu maken. Smiiiiile!
Kijk, dít is echte liefde. Omdat veel liefdes-schilderijen weinig emotie tonen is dit werk zo bijzonder. Deze mensen voelen zich op hun gemak met elkaar! En ze zitten ze er relaxed bij. De vrouw hangt een beetje op de schouder van de man en ze lachen zelfs! In dit werk heeft schilder Frans Hals veel liefdessymboliek verwerkt. Deze pauwen staan voor de eeuwige liefde. Die dieren blijven namelijk altijd bij elkaar. De plant hier links is een distel, die staat voor trouw de klimopplant bij de vrouw staat voor verbintenis. De ring die de vrouw om heeft is een symbool dat we vandaag de dag nog steeds kennen. Die staat natuurlijk voor hun huwelijk. Omdat dit werk zo anders is dan de normale liefdesportretten in die tijd, is het heel bijzonder en heeft het een plekje gekregen in de eregalerij van het Rijksmuseum.

Lachende gezichten zie je niet vaak op een schilderij, terwijl er toch veel kunstwerken zijn gemaakt van verliefde mensen. Rondleider Sander van het Rijksmuseum gaat op zoek naar echte liefde in de kunst.

Liefde in het Rijksmuseum

Moet je eens zien: handboeien in het museum. Maar waarom? Dit is toch geen schilderij? En geen kunst-werk? Nee, maar het vertelt een verhaal, het is een belangrijk object uit de geschiedenis van Nederland. Dit is namelijk een slavenboei. We zijn er niet trots op, maar het hoort wel bij onze geschiedenis. 

In de Gouden Eeuw is Nederland een rijk land. Dit komt voor een deel door de handel in goederen die we voeren met andere landen. Maar De Nederlanders houden zich ook bezig met mensenhandel. Ze stelen mensen uit bijvoorbeeld Afrika die ze daarna verkopen aan anderen om onder dwang onbetaald werk te doen.
Er zijn verschillende maatschappijen die een grote rol spelen in de Nederlandse handel tijdens de Gouden Eeuw. De bekendste is misschien wel de VOC, die met handelsschepen naar het oosten varen: Zuid-Afrika… India… Indonesië… Maar er is ook de WIC, de West-Indische Compagnie. Zij richten zich op de handel tus-sen Europa, Afrika en Amerika. Ze verhandelen goud en grondstoffen zoals suiker, cacao en koffie, maar ze nemen ook mensen tegen hun wil mee, die ze tot slaaf maken. Zij worden opgekocht in Afrika en vervoerd naar de koloniën waar ze onder dwang moeten werken bij mensen thuis en op plantages waar koffie, suiker en tabak worden verbouwd voor de Europese markt.
Kijk, een scheepsmodel van een 18e-eeuws schip. We kunnen aan de bouw zien waar het schip voor heeft gediend. Het heeft drie grote masten, dus het is een zeeschip, maar er zijn weinig kanonnen aan boord, dus het zal geen oorlogsschip zijn. Voor de handel dus, maar voor welke handel? De brede romp, hoge masten en vooral de versiering met Afrikaanse mannen op de boeg doet vermoeden dat het hier gaat om een sla-venschip. 
Het is een schip van de West-Indische Compagnie. Met dit soort schepen zijn mannen, vrouwen en kinderen vanuit de westkust van Afrika naar de Caraïben ver-voerd. Daar worden ze doorverkocht om uiteindelijk gedwongen te gaan werken op bijvoorbeeld plantages. Naar schatting zijn er ongeveer 12 miljoen mensen uit Afrika op deze manier verscheept. De overtocht vanuit Afrika moet vreselijk zijn geweest en velen van hen hebben de overtocht dan ook niet overleefd.

Er zijn niet veel modellen bewaard gebleven van sla-venschepen, net zoals dat er weinig schilderijen zijn waar slavernij het onderwerp is. Maar als je goed op-let, zijn er op sommige schilderijen sporen te zien van slavenhandel en slavernij, al moet je er soms naar zoeken. We staan hier in het Rijksmuseum in de zaal waar ook de wereldberoemde Nachtwacht hangt. Dit is een schilderij met belangrijke mannen dat wel een beetje lijkt op de Nachtwacht. Het is een schilderij van Bartholomeus van der Helst. Van alle personen die we hier zien weten we precies wie het zijn en waar ze vandaan komen, behalve van ééntje: dit jongentje in het midden. Wie zou het zijn? En waarom staat hij op het schilderij? We weten het niet, maar het is wel waarschijnlijk dat hij door een slavenhandelaar mee naar Nederland is genomen.

Dit is een belangrijk man voor de West Indische Com-pagnie: directeur-generaal Johan Valckenburg. Hij heeft de hoogste functie in de Goudkust in West-Afrika, ongeveer waar nu Ghana ligt. Onder zijn leiding handelt de West Indische Compagnie in goud, ivoor én in mensen. Als ‘beloning’ voor zijn werk krijgt Valcken-burg een grote gouden penning, die hier achter hem te zien is. Omhoog gehouden door één van de mensen die tot slaaf is gemaakt.

Eenmaal in Suriname en de Antillen aangekomen, wor-den de mensen als slaaf verhandeld en uiteindelijk aan het werk gezet op plantages, een soort boerderijen, zoals deze koffieplantage. We zien mooie huizen, palmbomen een rivier en mensen die aan het werk zijn. In het midden zien we een wit huis, met de plan-tage-eigenaar in de deuropening. Hij kijkt toe hoe de tot slaaf gemaakten het terras schoonvegen en hoe anderen in de tuin werken. Helemaal rechts komt een scheepje aan om de vracht te vervoeren. En ook hier zijn het de slaafgemaakten die het werk doen en de kisten en vaten aan wal brengen.

Het zijn werelden van verschil. Aan de ene kant ken-nen we het beeld van de rijkdom in Nederland tijdens de Gouden Eeuw, wat veel te zien is op de schilderijen hier in het Rijksmuseum, en tegelijkertijd is er een wereld vol onrecht, angst en onderdrukking aan de andere kant.

Door de mensenhandel en het onbetaalde werk van de slaafgemaakten op plantages zijn de opbrengsten hoog en kan er dus veel verhandeld worden. Je kunt dus zeggen dat ons land rijker is geworden door de slaver-nij. En ons land is niet eens het enige land dat zich in die tijd bezighoudt met slavenhandel en slavernij.
In totaal zijn er vanaf de 17e eeuw miljoenen mensen verscheept van Afrika naar Amerika en tot slaaf ge-maakt. Nederlandse handelaars hebben er daar zo’n 600.000 van op hun geweten. Dit gebeurde honderden jaren lang, tot diep in de 19e eeuw. 

Uiteindelijk wordt in de Nederlandse gebieden de sla-vernij in 1863 beëindigd. Deze brief is een belangrijk document uit die tijd. Hierin staat namelijk dat slaven-eigenaren, die klagen over het verlies van hun ‘bezit’, geld krijgen. Een soort vergoeding. De slaafgemaak-ten… die krijgen niets.   

Slavernij lijkt iets uit het verleden, maar mensen van hun vrijheid beroven om te werken komt tegenwoordig ook nog voor. Al is het lang niet zo zichtbaar als 400 jaar geleden. In landen als India en Bangladesh wor-den soms kinderen aan het werk gezet om te werken in de kledingindustrie. Ze krijgen daarvoor nauwelijks betaald en werken onder erbarmelijke omstandighe-den. Dit noemen we moderne slavernij. Daarom is het belangrijk om ons bewust te zijn van de verschrikkin-gen van de slavernij. In het heden, maar ook om te blijven herinneren dat slavernij ook een onderdeel is van ónze geschiedenis.

Als je goed oplet, kun je in kunstwerken sporen zien van slavenhandel en slavernij. Handelaren van de VOC en WIC verkochten namelijk niet alleen grondstoffen en producten, ze handelden ook in mensen.

Slavernij in het Rijksmuseum

Wat een mooi schilderij, vind je niet? We zien een berg, dus dit moet ergens in het buitenland zijn. Hier ligt een boot aan de oever van een rivier, met vracht en passagiers aan boord. Er schijnt een goudgeel licht van de zon en aan de langgerekte schaduwen kun je zien dat het het eind van de middag is. Een lekker lo-me warme zomerdag dus… in een warm land. Dit kunstwerk is van Adam Pijnacker en stelt een Italiaans rivierlandschap voor. 

In het Rijksmuseum hangen meer van dit soort prach-tige schilderijen. Ze zijn gemaakt door een groep kun-stenaars die we de Italianisanten noemen. In deze zaal zijn ze allemaal bij elkaar opgehangen. Met een beetje fantasie kun je zeggen dat het een soort vakantiefoto’s zijn van 400 jaar geleden zijn. Mooie foto’s die we te-genwoordig maken van zonnige oorden en die delen op Facebook, Instagram en Snapchat. We laten zien hoe mooi de wereld is op plekken in het buitenland.
In de 17e eeuw kennen ze de wereld nog niet zo goed als wij die nu kennen. Reizen duurt in die tijd veel lan-ger, want je kan niet zomaar het vliegtuig of de trein ergens naartoe nemen. Daarom is een land als Italië voor bijna iedereen in Nederland in de 17e eeuw nog onbekend gebied.

Italië staat wel op kaarten en in atlassen, zoals hier op deze mooie oude kaart van Europa, maar hoe het er daar dan uit zou zien… Dat is voor veel mensen een raadsel. Schilders worden nieuwsgierig en beginnen aan lange reizen naar het Zuiden van Europa
Veel van hen doen een Italië-reis als onderdeel van hun opleiding, een beetje vergelijkbaar met een bui-tenlandse reis op school. Deze reizende schilders zijn de 'Italianisanten'. Ze ontdekken de mooiste gebieden en nieuwe landschappen waar ze kunst van maken.  
De Italianisanten schilderen landschappen met bergen, natuur, water en hier en daar een groepje mensen of dieren. En ze geven hun werk allemaal een gouden gloed van het zonlicht. Een beetje alsof je een foto maakt met een mooi filter erover. 

Nog een kunstwerk van een Italianisant. Jan Both schildert dit landschap rond het jaar 1650. Ook hier zie je weer dat prachtige gouden zonlicht. En we krijgen een inkijkje in hoe een reis naar Italië eruit kan hebben gezien: lopend met een pakezel over kleine paadjes de weg zoeken. Dat zal wel zwaar zijn geweest! Het duurt vaak weken tot maanden voordat ze op de plaats van bestemming aankomen, want auto’s of treinen zijn er dan nog niet. Bij de brug hier vooraan is een kunste-naar geschilderd. Is dit Jan Both zelf? Heeft hij inder-daad op zo’n plek dit kunstwerk gemaakt? Nee, hij houdt ons voor de gek. Later zijn we erachter geko-men dat hij dit schilderij in zijn atelier heeft gemaakt. Een beetje fantasie komt er dus wel bij kijken. 
Sommige kunstenaars maken het helemaal bont met hun fantasie. De schilder van De Ossendrift heeft na-melijk een heel eigen landschap verzonnen. Hier links drijft een herder zijn kudde door een waterplaats en rechts staat een groepje bomen. Maar zie je wat voor bomen het zijn? Naaldbomen! Die komen helemaal niet voor op het platteland in het warme Italië. De schilder heeft verzonnen dat hij dit zo heeft gezien.
De stijl van de Italianisanten wordt populair en ook schilders die nooit in Italië zijn geweest gebruiken on-derdelen van de kenmerkende stijl van de Italianisan-ten. Albert Cuyp bijvoorbeeld. Hij heeft nooit een stap gezet in Italië, maar hij gebruikt hier wel duidelijk de goudgele gloed.  

Maar eigenlijk maakt het niet zoveel uit dat het niet helemaal waarheidsgetrouw is. Want zeg nou zelf, ie-dereen vindt het toch leuk om zijn vakantieverhalen en foto’s wat extra’s te geven?

In de Gouden Eeuw is het een trend onder schilders om naar Italië te gaan om mooie zomerse landschappen te schilderen. We noemen deze schilders Italianisanten. Maar ze maken het zo af en toe wel wat mooier dan het eigenlijk is.

Zomerse landschappen in het Rijksmuseum

We zijn hier in het Rijksmuseum en toch zijn hier heel veel dieren. Nee, geen echte! Gelukkig niet. Ze staan op allerlei kunstwerken. De dieren zijn door de eeuwen heen vastgelegd door kunstenaars. Op schilderijen of papier, op foto’s, in beelden van steen, aardewerk of zelfs in porselein. Dat vastleggen van dieren gebeurt niet zomaar, vaak is er een reden voor. In veel oude culturen worden dieren namelijk gezien als heilige wezens. In India is een koe bijvoorbeeld een heilig dier en vereren ze beelden van deze olifantengod Ganesha. En in het oude Egypte is de kattengodin Bastet heel belangrijk. Door de goden af te beelden kan de bevolking hun waardering uiten. In de Gouden Eeuw zetten kunstenaars ook dieren in hun schilderijen. Niet om als goddelijk af te beelden, maar als symbool of om een verhaal te vertellen. De Buitenpartij, zo heet dit schilderij van Dirck Hals. We zien een vrolijk sjiek gezelschap, er wordt muziek gemaakt en lekker gegeten en gedronken. De mensen hebben het naar hun zin. Maar er staan ook veel dieren op het kleurige schilderij. Er vliegen vogels door de lucht, er zijn verschillende honden te zien… Hier is een papegaai, en dit aapje krijgt een belangrijke plek, middenin het kunstwerk. Die aap staat symbool voor de boodschap die de schilder wil doorgeven. Kijk, je kunt zien dat hij aan de ketting zit. Dat komt vaker voor in 17e-eeuwse kunst. Schilders willen hiermee aantonen dat de mens soms net een aap is, die alleen maar bezig is met zondigen: volop eten, drinken en feesten, terwijl je je eigenlijk veel beter met andere zaken bezig kan houden. De aap zit niet gevangen, de mens zit gevangen! In hun slechte gedrag. De aap op De Buitenpartij staat dus symbool voor de mens. Maar soms staan dieren op een schilderij juist voor een tegenstelling. Kijk eens hoe beheerst deze vrouw aan het bidden is, ze laat zich niet afleiden door de kat die het tafelkleed van de tafel probeert te trekken. Als de vrouw staat voor zelfbeheersing, dan staat de kat waarschijnlijk voor alles wat dat niet is: ongehoorzaamheid en onrust. Hier zien we nog een kat. Een groepje kinderen haalt letterlijk kattenkwaad uit. Ze laten het dier dansen en hebben er plezier in, maar de kat vindt er duidelijk niets aan. De hond hieronder blaft met haar mee. Woedend roept een oude man vanuit een raam de kinderen tot de orde. Zouden ze niet iets nuttigs moeten doen in plaats van de kat dansles te geven? Kunstenaars beelden dus dieren uit om bijvoorbeeld te vereren, als symbool om iets duidelijk te maken, of om een tegenstelling aan te geven. Maar net als dat wij weleens een foto maken van onze huisdieren, vinden sommige schilders het ook gewoon een heel leuk gezicht, die dieren in beeld! Dat is ook een reden dat er zoveel dieren te zien zijn in het Rijksmuseum.

Op veel kunstwerken in het Rijksmuseum zijn dieren afgebeeld. Houden schilders zo van hun huisdier of zit er meer achter?

Dieren in het Rijksmuseum

Hoera! We vieren allemaal wel eens een feestje, bijvoorbeeld omdat je jarig bent, omdat er iets te vieren is in het dorp of in je stad of omdat we gewonnen hebben met voetbal! En wat denk je van koningsdag, carnaval en sinterklaas.

Ik kan je vertellen: dat wij Nederlanders van feestjes houden is niet nieuw. Zolang er mensen bestaan wordt er al feest gevierd. En net als dat we nu onze leukste partyfoto’s aan iedereen willen laten zien – kijk, hier vier ik …. – zo maken kunstenaars vroeger schilderijen van feestgedruis. In 1665, dat is dus meer dan 350 jaar geleden, schilderde David Teniers (II) dit kunstwerk: de Boerenkermis.

Er is op dit schilderij veel te zien over de manier waarop dorpsbewoners in die tijd feest vieren. En het is niet eens zo heel anders dan tegenwoordig. Kijk, voor deze herberg dansen de boeren op de muziek van deze muzikant. Groepen mensen zitten gezellig te eten en te drinken aan lange tafels. Deze jongens hebben een bierpul in hun hand, dit meisje haalt nog wat drinken uit de waterput en op de zolder van de herberg hangt iemand de vlag uit! Er gebeurt ontzettend veel op dit schilderij, je ontdekt steeds nieuwe dingen. Iedereen heeft een leuke tijd en is vrolijk. Behalve dan deze man [linksvoor], hij heeft wat te veel gedronken en moet overeind geholpen worden. Zo heeft een boerenfeest er dus uitgezien, een feest van de gewone mensen. 
De schilderijen hier in het Rijksmuseum geven een mooi inkijkje in het dagelijks leven in de Gouden Eeuw in Nederland. We kunnen scenes zien uit het leven van mensen uit allerlei verschillende lagen van de bevolking. En wat bindt hen allemaal? Ze houden wel van een feestje. Maar rijk en arm vieren het wel een tikkie anders.

Dit is namelijk ook een feest, maar dan voor de elite; de rijkere mensen. Iedereen is rustig en niemand misdraagt zich. Het ziet er misschien wat stijfjes uit, maar de mensen op het schilderij hebben het vast goed naar hun zin. Ze vieren namelijk dat Nederland onafhankelijk is geworden na tachtig jaar oorlog voeren tegen Spanje. De mannen zijn lid van de schutterij van Amsterdam. Een soort politie die de stad moet beschermen. Alleen rijke en machtige mannen worden geportretteerd. We zien een grote groep mannen in mooie, dure, kleurrijke kleding, die zich hebben verzameld rondom een tafel. De aanvoerders van de schutterij schudden elkaar de hand als teken van vrede en er wordt veel gegeten en gedronken. Ze eten brood, olijven, er gaat een drinkhoorn rond en er wordt zelfs een speciale kalkoenpastei aangerukt. Kijk, hierboven!
En bevrijding na een periode van oorlog vieren tegenwoordig nog steeds. Maar dan niet van de tachtigjarige oorlog maar van de tweede wereldoorlog. Maar Bevrijdingsdag van nu ziet er net even anders uit…
Schilders die een kunstwerk maken over feesten geven het soms ook een andere boodschap mee. Ze willen bijvoorbeeld het verschil tussen rijke en arme mensen laten zien.
 
Op dit schilderij van Adriaen Pietersz. Van de Venne worden op het eerste gezicht de bezoekers van de feestelijke paardenmarkt in Valkenburg geportretteerd. Er staan tenten, er rijden mensen op hun paard en er is veel publiek. Ze komen kijken naar Prins Maurits en zijn broer Frederik Hendrik. Kijk, daar zitten ze in de koets. Om hen heen zie je rijke mensen staan, in mooie glimmende kleding. Maar er zijn ook flink wat arme sloebers te zien. 
Van de Venne wil met zijn werk het verschil laten zien tussen de manier waarop welgestelde en arme mensen leven.  Hij portretteert de adel als sjieke, nette mensen en het gewone volk als dieven, dronkenlappen, vechtersbazen, en viezeriken. En met hém gaat het ook niet helemaal goed. 

De schilder maakt gebruik van stereotypen in zijn werk: de boer, de dronkaard, de arme sloeber, met veel overdrijving worden de volkse figuren neergezet als een slecht voorbeeld van menselijk gedrag. De schilderijen worden in de 17e eeuw vaak gekocht door zeer rijke burgers, die wel kunnen lachen om die chaotische taferelen. De stereotype weergaven dienen als een soort leedvermaak, het rijke publiek kan zich verheven voelen boven de armere mensen. Maar het dient ook als waarschuwing: pas op, zo moet je niet leven.
Dan is er nog één feest dat we nog steeds kennen na al die honderden jaren, en wat zowel rijke als armere mensen vieren: Sinterklaasavond. 
Moet je eens kijken: in 1665 maakt Jan Steen dit schilderij over het Sint-Nicolaasfeest. Al eeuwenlang krijgen kinderen in december cadeautjes van de Sint, als ze braaf zijn geweest tenminste. Op de vloer staat een mand met koeken peperkoek, bij de schoorsteen zingen de kinderen een sinterklaaslied. Het meisje vooraan heeft een emmer vol cadeautjes gekregen. En waarom dit jongetje zo verdrietig is? Hij kreeg wel de roe, een bosje takken. Misschien is hij niet lief geweest? Ook hier dus een verborgen boodschap in het schilderij!

Feesten zijn van alle tijden. Rondleider Sander van het Rijksmuseum gaat op zoek naar schilderijen waarop we kunnen zien hoe mensen vroeger feest vierden.

Feest in het Rijksmuseum

Sinterklaas: iedereen kijkt ernaar uit en viert het op 5 december. Dat gebeurt al heel lang zo. Wist je dat Nederlanders al ruim 300 jaar gleden Sinterklaas vierden? Hier in het Rijksmuseum hangt een schilderij waarop je goed kan zien hoe dat gaat. Eigenlijk best wel vergelijkbaar met tegenwoordig. Moet je eens kijken: hier zien we een schilderij van Jan Steen uit 1665 over Sinterklaasavond. Al eeuwenlang krijgen kinderen in december cadeautjes, als ze braaf zijn geweest tenminste. Op de vloer staat een mand met koeken en bij de schoorsteen zingen de kinderen uit volle borst een sinterklaaslied. In het midden van het schilderij een klein meisje met in haar hand een pop en een emmer vol cadeaus. Maar naast het meisje staat een hele verdrietige jongen. Waarschijnlijk is hij niet zo braaf geweest en vindt in zijn schoen de roe. Maar zijn oma wenkt hem. Achter het gordijn heeft ze nog een cadeautje voor hem.

Het Sint-Nicolaasfeest van Jan Steen

In het Rijksmuseum hangt een schilderij van een familie die Sinterklaas viert: het Sint-Nicolaasfeest van Jan Steen uit 1665. Maar op dit schilderij krijgen niet alle kinderen een cadeautje van de Sint.

Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe

Moet je eens kijken. Dit is het meest beroemde schilderij van Nederland en misschien wel van de wereld. Het is geschilderd door Rembrandt van Rijn en hij werd geboren in 1606, het begin van de Gouden Eeuw. Ongeveer 350 jaar geleden, 1642, schildert hij dit. De Nachtwacht. Een schuttertsportret. 

Schutters zijn burgers die de stad bewaken. Elke wijk van Amsterdam had een  eigen schutterij. Als burger had je rechten en plichten. En dit was er één van. Orde handhaven in Amsterdam. Omdat Amsterdam zo hard groeit door de toenemende welvaart door de handel ontstaan er allemaal nieuwe wijken. Een van die wijken was bijvoorbeeld de grachtengordel. Dat was zo’n beetje de nieuwbouwwijk van de zeventiende eeuw. Het groeit explosief. Er is meer behoefte aan ordehandhavers in de stad. Een beetje zoals nu. Alleen, de burgerwacht uit de Gouden Eeuw die zag er zo uit. Dat ware de rijke, machtige mannen van de stad. Zij lieten zich vereeuwigen op schilderijen, op schuttersportretten zoals de Nachtwacht. 
Maar waarom is de Nachtwacht zo bijzonder? Het is sowieso een groot schilderij. Het is bijna 3,5 bij 4,5 meter. Het hangt in het kloppende hart, de centrale plek van het belangrijkste museum van Nederland, het Rijksmuseum.  

De mannen hier op De Nachtwacht kwamen uit Wijk II van Amsterdam, de allerduurste buurt. In het midden zien we  Frans Banning Cocq in het zwart, de kapitein, en naast hem zijn luitenant Willem van Ruytenburgh, omringd door zijn mannen.  We kunnen het niet helemaal goed zien, maar helemaal bovenin, op het schild zien we de namen van alle mannen die hadden betaald om op het schilderij te komen. 

Rembrandt schildert de Nachtwacht vol beweging en actie, heel anders dan zijn tijdgenoten. We kunnen dat zien en misschien ook wel horen. Maar laten we eerst dichterbij gaan kijken. We zien een trommel die hard slaat, een hond die blaft, alle mensen zijn aan het lopen, praten, er worden geweren geladen. Het is een en al dynamiek. 
Wat is nou zo bijzonder aan De Nachtwacht? Rembrandt schildert het in 3D. Het lijkt net of deze mensen echt leven. Ze stappen zo bijna uit het schilderij, de kapitein steekt nog even zijn hand uit, Ze komen op ons af, net een snapshot eigenlijk. 
Naast De Nachtwacht hangt dit schilderij, een kopietje waar veel meer op te zien is. We zien hier nog een stukje brug, een stukje gracht en aan de bovenkant en aan de andere kant ook iets meer schilderij. Ze hebben De Nachtwacht gewoon afgesneden! Dat gebeurde ongeveer 70 jaar na dato en waarom? Omdat het niet paste. Het paste niet op de nieuwe plek waar De Nachtwacht kwam te hangen: het stadhuis van Amsterdam. 

Hier zien we een ander schuttersportret, geschilderd door Bartholomeus van der Helst in 1639. Hij was eigenlijk de grootste concurrent van Rembrandt. Als we goed kijken zien we dat Bartholomeus van der Helst heel anders schilderde dan Rembrandt. Bij Rembrandt is alles beweeglijk en dynamisch en hier staat iedereen stil. Op een rijtje, vol in het licht en eigenlijk een beetje geposeerd. Lekker belangrijk! 

De mannen poseren eigenlijk heel statisch, net zoals op een klassenfoto of groepsfoto. En als je zo op een schilderij wilde staan, ten voeten uit, vol in het licht, goed zichtbaar, daar ging het allemaal om, moest je 100 gulden betalen, ongeveer de helft van een jaarsalaris. Bij van der Helst staat iedereen in het licht. Rembrandt doet dat heel anders. Hij gebruikt licht-/donkereffecten. We noemen dat clair obscur. Als je een keertje in het museum komt en je knijpt je ogen halfdicht en je tuurt een beetje naar het schilderij, kun je dat nog veel beter zien. We zien dan dat de kaptein in het licht staat, de luitenant, de trommelaar en we zien een paar verlichte gezichten. Wie staat er het meest in het licht? Het meisje hier. Wie is dat meisje eigenlijk? We weten het niet. Is het de dochter van de kapitein? Een engel? Sommigen beweren zelfs ze lijkt op de vrouw van Rembrandt. Kijk maar eens goed naar haar gezicht. Ze ziet er best een beetje oud uit. Waarom doet Rembrandt dat nou? Dat licht/donker? Het schilderij wordt dramatischer, meer levensecht en ook spannend: Rembrandt bepaalt namelijk waar wij naar moeten kijken. Alle belangrijke mensen staan in het licht. Heb je wel een beetje pech als je in het donker staat en wel hebt betaald. Rembrandt schilderde hier de schutterij die bijna op weg gaat. Maar heeft hij ze zo echt gezien? Nee. Hij oefende eindeloos. Allerlei mensen in verschillende houdingen en allerlei gezichtsuitdrukkingen. Door dat vele oefenen en Rembrandts enorme talent kon hij deze groep mannen zonder ze zo ooit gezien te hebben in het atelier vrij snel en uit zijn hoofd op het doek zetten. 
 
Rembrandt is de meester van het licht en donker en beweging. Maar er is nog een speciaal kenmerk en dat is zijn schilderstijl. Dat kunnen we hier heel mooi zien, bij het schilderij Het joodse bruidje. Hier bij de mouw bijvoorbeeld. Ontzettend dikke klodders verf en een hele losse penseeltoets. Het was eigenlijk de mode om zo glad mogelijk te schilderen. Maar Rembrandt deed dat niet. Tot aan zijn laatste snik bleef hij trouw aan zijn eigen stijl. 
De Nachtwacht. Het meest beroemde schilderij van Nederland geschilderd door de meester van de Gouden Eeuw, Rembrandt van Rijn, trekt nu meer dan 2 miljoen bezoekers per jaar naar het Rijksmuseum. Wel begrijpelijk toch?

De Nachtwacht is een wereldberoemd schilderij van Rembrandt. Het hangt in het Rijksmuseum in Amsterdam. Het is een schuttersportret met een heleboel belangrijke en rijke mensen. Het is om meerdere redenen een bijzonder schilderij. En wist je dat het vroeger eigenlijk een nog groter schilderij is geweest?

De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn

Meer dan 400 jaar geleden, in 1608, schildert Hendrick Avercamp een winterlandschap met schaatsers. Nederland kent da een kleine ijstijd. Dat betekent lange en strenge winters, soms wel zes maanden lang. Met een beetje geluk hebben wij tegenwoordig misschien een weekje echte vrieskou en als dat gebeurt: nationale gekte. Voor veel schaatsers nu is schaatsen op natuurijs ook het hoogtepunt van de winter. 

Moet je eens kijken hoe gedetailleerd dit schilderij is! Een bonte verzameling van misschien wel meer dan 30 verhalen bij elkaar. Hendrick Avercamp schildert dit schilderij in vogelvluchtperspectief. , goed van boven zodat je ver kan kijken. En wat gebeurt er veel! Hendrick Avercamp kon dit heel goed, observeren en schilderen. Hij was eigenlijk doof en kan niet praten. In de Gouden Eeuw wordt ie ook wel de stomme van Kampen genoemd. Misschien dat hij daarom wel zo goed kon observeren en schilderen. 

Heel de samenleving uit de Gouden Eeuw lijkt vereeuwigd op dit schilderij. Avercamp schildert jong, oud, arm en rijk, jong, oud, mensen die plezier maken, maar ook mensen die hard aan ‘t werk zijn.... En ook heel veel grapjes! We zien iemand die heel hard werkt. Een verliefd paartje. De schaatsen worden ondergebonden. Er zijn mensen die schaatsen in een rij, hand in hand, of in je eentje. Mensen die lekker aan het kijken zien. Een groepje rijkaards hier in het midden. Iemand valt op zijn snufferd. Deze groep speelt kolf. En dat was de nationale sport in de Gouden Eeuw. Een beetje zoals voetbal nu. Achterop het schilderij zien we ijszeilen.  Een paard met een slede. En hier is iemand in een wak gevallen. Maar gelukkig wordt die wel gered. Aan deze kant van het schilderij zien we veel grapjes. We zien hier twee paar billen, blote pillen. Ik denk dat ze aan het poepen zijn. Een verliefd stelletje. En hier piest iemand tegen de boom. Koud! Bijna iedereen in de Gouden Eeuw kon schaatsen. Alleen zag de schaats er toen hier anders uit. Geen moderne ijshockeyschaats of klapschaats. Je bon gewoon de ijzers onder. Op het ijs komen alle soorten mensen samen. Hier op dit schilderij van Avercamp zien we dat op het ijs alle standsverschillen er even niet toe doen. Ook rijke mensen schaatsten vroeger. Hier zien we zo’n groepje met rijke mensen. Vol uitgedost in hun mooiste kleren. Zijden rokken. Hoeden met veren. En daarnaast; een bedelaar die om geld vraagt. 

Maar denk je dat Hendrick Avercamp dit schilderij buiten in de kou heeft geschilderd? Nee. Alle zeventiende-eeuwse schilders schilderden binnen, in hun eigen atelier. Het Rijksmuseum heeft veel wintertaferelen en winterlandschappen. Hendrick Avercamp is misschien wel de beste winterlandschapsschilder uit de Gouden Eeuw.  En willen we dit niet allemaal, schaatsen op natuurijs? Die kleine ijstijd, die mogen ze houden. Maar schaatsen op natuurijs? Hopelijk volgend jaar.

Op het Winterlandschap met schaatsers van Hendrick Avercamp is van alles te zien. Op het ijs komen alle soorten mensen samen: rijke mensen en bedelaars. Ook schildert Avercamp allerlei grapjes: mensen die omvallen of tegen een boom plassen bijvoorbeeld.

Winterlandschap met schaatsers van Hendrick Avercamp

We kijken naar een ontzettend bijzonder schilderij. Het is geschilderd halverwege de Gouden Eeuw, in 1650, door de schilder Jan Asselijn. We zien een grote boze zwaan. Kijk maar eens goed naar zijn houding. Zijn vleugels zijn opengeslagen, luid klapperend en sissend probeert hij de hond weg te jagen die over het water komt aanzwemmen. Veren vliegen in het rond, landen op het water en met zijn lichaam probeert ie zijn nest met eieren te beschermen. Kijk eens hoe mooi de losse veertjes zijn geschilderd. En hoe het licht op en door de vleugels valt. De waterdruppels op de zwemvliezen en zelfs de poep glinstert.  Dit is niet een geposeerde zwaan zoals op een stilleven, maar vol in actie. Indrukwekkend. 
We kennen wel schilderen met vogels uit de Gouden Eeuw, dood of levend, maar een schilderij waar  een zwaan centraal staat, komen we zelden tegen. Jan Asselijn schildert hier een verhaal van een boze zwaan en een hond. Later is daar een politiek verhaal aan vastgekoppeld. Dat kunnen we zien aan de woorden in het schilderij. Als we goed kijken, lezen we boven de hond ‘de vijand van de staat’. Onder de zwaan ‘de raadspensionaris’ en hier in het nest met eieren kunnen we het woord ‘Holland’ ontdekken. Maar wat betekent dat nou? Deze tekst slaat vermoedelijk op het verhaal van Johan de Witt. Maar wie is Johan de Witt? Hij is 19 jaar lang raadpensionaris van Holland, de belangrijkste politieke leider van ons land. Maar er waren ook militaire leiders in ons land. En deze komen uit de nu nog bekende Oranje-families. En in de Gouden Eeuw noemen we die stadhouders. Maar wanneer Stadhouder Willem II sterft en er geen opvolger is, ontstaat er een situatie waarin Nederland geen militaire leider heeft. Voor de regenten en rijke burgers is dit de uitgelezen kans om zich te ontdoen van de stadhouders. Ze willen eigenlijk geen oranje stadhouder meer. En Johan de Witt zou dit wel eens gaan regelen. En zo ontstonden er twee kampen. Een kamp met voor Johan de Witt en een kamp voor de Oranjes. De gehele Gouden Eeuw blijft hier gedonder over. Met Johan de Witt loopt het niet goed af. Hier hangt hij, samen met zijn broer. Op gruwelijke wijze vermoord. Slachtoffers van het conflict. De strijd tussen De Witt en Oranje. Dat gedoe tussen die twee partijen blijft nog wel een tijdje doorgaan. Maar uiteindelijk wordt de republiek ingeruild voor het koningshuis. Maar of de Witt daar nou zo blij mee was? Nu kunnen we het schilderij beter snappen. De raadspensionair is Johan de Witt en hij beschermt het nest met eieren, Holland, zijn eigen land, tegen de vijand van de staat. Zo is het onbedoeld een soort zeventiende-eeuwse politieke cartoon geworden, iets wat we nog dagelijks in de krant kunnen zien. In elk geval hangt dit schilderij van de bedreigde zwaan hier nu als een eerbetoon aan een zeventiende-eeuws staatsman.

Op het schilderij De bedreigde Zwaan van Jan Asselijn is veel meer te zien dan een boze zwaan die met zijn vleugels slaat. Eigenlijk gaat het over een politiek conflict dat Nederland in de Gouden Eeuw verdeelde: Johan de Witt tegen de Oranjes.

De bedreigde zwaan van Jan Asselijn

Als we kijken naar dit schilderij, wat zou je dan kunnen horen? Waarschijnlijk alleen maar het inschenken van de vloeistof. Verder helemaal niks. Totale verstilling in het schilderij. We kijken naar een jonge vrouw in een keukentje. Ze staat voor een raam, zilverachtig licht komt naar binnen, schijnt op haar voorhoofd. Ze draagt een wit mutsje, een geel jasje en een helderblauwe schort. En voor haar op tafel een kan en wat brood. Maar verder helemaal niets. Zelfs de achterwand is helemaal leeg. 

Dit schilderij is geschilderd door Johannes Vermeer in 1660. En hij schildert ongelooflijk kleine details in het schilderij. Als we hieronder kijken, dan zien we een rijtje van Delftsblauwe tegeltjes en in het raam een kapot venstertje. En zelfs wat kleine spijkergaten in de muur. Heel het schilderij is ontzettend helder en scherp weergegeven. 
In de Gouden Eeuw kwam verf niet uit een tube. Zoals de bijzondere blauwe kleur die Vermeer gebruikte. Hij werd gemaakt van lapus lazuli. Een half edelsteen helemaal uit India en Afghanistan. Superduur dus. Deze steen werd vermalen tot blauw poeder en hier deed men onder andere wat lijnzaadpoeder bij. Dit werd uitgewreven op een steen tot het een blauw papje werd: de blauwe verf. 

Deze jonge vrouw merkt niet eens dat we haar aan het bekijken zijn. Het is net of we stiekem in de deuropening staan zonder dat zij het in de gaten heeft. Ze is helemaal in zichzelf bezig met een hele alledaagse taak. Wel bijzonder, een schilderij waar een gewoon dienstmeisje de hoofdpersoon is. 

Dit gewone, alledaagse tafereeltje van een melkmeisje in een keuken, was typisch Nederlands. In de rest van Europa houden ze van grote schilderijen, goden, over de bijbel maar ook rijke mensen zoals koningen, kardinalen of de adel. Maar hier in Nederland kopen ze graag alledaagse tafereeltjes. Zoals Vermeer, maar ook Jan Steen of Pieter de Hoog. 

Vermeers schilderijen bestaan vaak uit alledaagse tafereeltjes, zoals een straatje in Delft, een doorkijkje in een gewoon huis, het melkmeisje en een brieflezende vrouw. Tegenwoordig zijn er 35 schilderijen van hem bekend. En wij hebben hier in het Rijksmuseum er vier hangen. Best wel bijzonder dus. Er wordt geschat dat in de Gouden Eeuw hier in Nederland ongeveer 5 miljoen schilderijen zijn gemaakt. Dat is superveel. Dat betekent dat bijna iedereen wel aan zijn muur had hangen. En dat schilders zich moesten gaan specialiseren. Vermeer doet dat ook. Zijn genre is: het vastleggen van die alledaagse tafereeltjes. En waar komt die voorliefde voor alledaagse taferelen vandaan? Nederland kent in de Gouden Eeuw een hele grote middenklasse. En deze middenklasse had genoeg geld om schilderijen te kopen. En ze kijken het liefst naar schilderijen waar hun eigen leven op afgebeeld staat. Misschien zit daar wel een overeenkomst met nu. Ook wij leggen al het alledaagse vast. Je kunt het zo gek niet bedenken of we maken er een foto van. Van jezelf, vrienden, familie, op straat, in een winkel, in een restaurant. Je telefoon staat er vol van. Maar er is maar één Vermeer. Vermeers afbeeldingen zijn niet alleen geliefd als schilderij maar doen het nu ook goed op allerlei artikelen in de winkel.

Gouden Eeuw-schilder Johannes Vermeer is een specialist in het schilderen van alledaagse taferelen, zoals een dienstmeid die melk inschenkt: het melkmeisje. Vermeer maakt van gewone mensen hoofdpersonen op zijn schilderijen en dat maakt hem juist zo bijzonder.

Het melkmeisje van Johannes Vermeer

Moet je kijken. Net echt: een zeventiende-eeuw kabinet gevuld met miniaturen. Dit pronk-poppenhuis was van Petronella Oortman, een welvarende dame, getrouwd met een rijke koopman uit Amsterdam. Zij liet vakkundige ambachtslieden wel meer dan 20 jaar lang haar huis nabouwen in het klein. 

De rijke mensen in de Gouden Eeuw waren gek op mooie en exclusieve spullen. Door de handel en de toenemende welvaart konden zij zich omringen met dit soort spullen. Ingelegde tafels met parelmoer, mooie kasten, zilverwerk, schilderijen, echt porselein uit China, hemelbedden van satijn en zijde, lakkasten uit Japan; de huizen van de rijken stonden er vol mee. Hier in dit kabinet tref je alle duren spullen van Petronella aan want dit is een exacte kopie van haar huis in het echt. En het is zo goed bewaard gebleven dat we vandaag de dag goed kunnen zien hoe een duur pand in Amsterdam eruitzag volgens de laatste woontrends uit de zeventiende eeuw. 

Laten we eens van dichtbij kijken hoe het interieur van dit poppenhuis eruit ziet. In de keuken, achterin, zien we een kast gevuld met echt porselein uit China. En de vloer in de keuken, gemaakt van echt marmer uit Italië. Voor de rest echt houtsnijwerk, dat zien we terug in de meubelen. We zien de woonkamer van top tot teen beschilderd. Met allemaal stoelen precies nagemaakt in het klein tegen de wand aan. Trouwens, alle kamers hebben prachtige plafondschilderingen. Hier in de kinderkamer, een hemelbed gemaakt van zijde en satijn. Kleine schilderijtjes, een kast met kastel. In de ouderslaapkamer zien we een kamerscherm met daarachter een bedstee. Een open deur met kast waar het bedlinnen in staat. Je kan het zo gek niet bedenken of het staat hier in het klein in dit poppenhuis. 

En hier op tafel in het klein: theekopjes van porselein en een theepot van echt zilver. Hier in het Rijksmuseum bij de speciale collecties zie je ontzettend veel miniaturen. Vooral dat zilverwerk is echt mooi. In de Gouden Eeuw was het een ware rage voor de rijken om deze dingen te verzamelen. En dat verzamelen van kleine miniatuurtjes vinden we nog steeds leuk. Alleen is dit niet echt van zilver. Denk maar aan al die spaaracties van benzinestations, supermarkten, fastfoodrestaurants. Waarom zou je dit laten maken in de Gouden Eeuw? Je huis laten namaken in het klein was een rijkedameshobby in de zeventiende eeuw. Als je genoeg geld had kon je alles in je huis in miniatuur laten namaken. En op die manier kon je showen hoe rijk je was en je goede smaak. En dat is niet typisch zeventiende-eeuws want met je huis kan je laten zien wie je bent. Pronken. Daar gaat het om bij dit poppenhuis. En om je een idee te geven: dit grote poppenhuis kost wel 25.000 gulden. Dat was bijna evenveel als een echt grachtenpand in de Gouden Eeuw. Dit poppenhuis was een van de mooiste en beroemdste poppenhuizen van Europa. En als je echt belangrijk was mocht je het met eigen ogen bewonderen. Dit poppenhuis was dus niet om mee te spelen, je mocht er alleen maar naar kijken.

In de Gouden Eeuw is het mode om je eigen huis te laten namaken als poppenhuis. Het is een manier om te pronken met je rijkdom. Een van de mooiste poppenhuizen uit die tijd is het poppenhuis van Petronella Oortman, met spulletjes van zilver, zijde en porselein. Geen poppenhuis om mee te spelen, maar om naar te kijken.

Poppenhuis van Petronella Oortman

Wauw, moet je eens zien. Een vol gedekte tafel. Dit ziet er goed uit. Dit schilderij staat boordevol met eten. Midden op tafel: een rode kreeft. We zien ook vele vruchten. Hier in het hoekje: rode aardbeien. En dan hebben we hier een paar bramen. Groene druiven, paarse druiven, bessen we hebben perziken, pruimen. Heldergele citroenen hier voor op tafel. Maar ook nog ander eten, zoals een ronde aangesneden pastei. En een sappig stuk vlees, een grote ham, hierachter midden op tafel. Het water loopt me in de mond. 

We zien niet alleen voedsel op dit schilderij. We zien ook exotische producten en levende dieren. Bijvoorbeeld helemaal hierboven, een papegaai op een stok. Of hier, een klein aapje dat een besje pakt. En hier in de hoek zien we ook een half kaalgeschoren hond. Best wel hip tegenwoordig. Hierachter een viool, achter een fluit en een luit en daartussenin een opengeslagen liedboek. We zien op dit schilderij ook veel dure spullen. Bijzonder vaatwerk, gouden objecten, zilveren objecten. Chinees porselein, kijk maar, die rode kreeft ligt in een Chinees rood porseleinen glas. Bovendien hebben we ook nog een roemerglas: een duur drinkglas voor witte wijn. Een hele aparte schelp in een gele montuur. Zelfs voor de allerrijksten waren deze rijkgevulde tafels niet alledaags. 

Adriaen van Utrecht schildert in 1644 dit grote stillevenschilderij. In een stilleven staat het leven letterlijk even stil. We hebben schilderijen met instrumenten, dieren, levend of dood, ontzettend grote bloemschilderijen, schilderijen met schedels. Hier in het Rijksmuseum hebben we 230 van dit soort stillevenschilderijen, geschilderd door de beste kunstenaars uit de Gouden Eeuw. 

Adriaen van Utrecht laat hier zien dat hij werkelijk alles kan schilderen. Je kan de voorwerpen hier bijna voelen en aanraken. Kijk eens naar die mooie heldergele citroen, en dat schilletje wat over de tafel hangt. Ontzettend gaaf gedaan. Alle dingen hier op het schilderij lijken heel spontaan en rommelig neergezet, maar hier is goed over nagedacht door Adriaen van Utrecht. Als je goed kijkt, zie je dat hij zo precies alle objecten heeft gerangschikt over het schilderij. Dat overlappen van al die objecten, dingen voor en achter elkaar zetten, was helemaal uitgedacht door Adriaan van Utrecht. 

Als schilder kon je laten zien hoe goed je was in stofuitdrukking, dat was het schilderen van materialen. Het witte tafelkleed of bijvoorbeeld de mooie glazen. Zo transparant dat je ze bijna niet kunt zien. Of de glimmende gouden bokaal of de schaal of dat mooie hout. En dat gecombineerd met licht- en schaduwwerking het schilderij; ontzettend moeilijk. Vaak was het schilderen van een stilleven ook een test voor een jonge schilder om zijn vakmanschap te laten zien. Maar waarom was dit nou zo’n geliefd genre, een tafel vol dure objecten en eten? Het was sowieso een teken van welvaart, je kon laten zien wat je allemaal had. Opscheppen. Een beetje zoals nu: veel aandacht voor sjiek eten, wat er heel mooi uitziet. 

Stillevenschilderijen sierden vaak de huizen van zeventiende-eeuwse rijke, welvarende, goed doorvoede mensen. En soms zie je dat ook. En dan heb ik niet alleen over de schilderijen. Vaak zag je in die dure huizen ook de objecten die je ziet in die stillevenschilderijen. Maar hoe komen die Nederlanders nou aan al die luxeproducten die we hier terugzien op het schilderij? Dat kwam door de internationale handel. In de Gouden Eeuw voeren de Nederlandse naar het westen en naar het oosten en nemen allerlei luxeproducten mee terug naar huis. De pakhuizen lagen er vol mee. Maar als je dacht dat iedereen in de Gouden Eeuw een rijkgedekte tafel had, dan heb je het mis. Ook dit zien we in de Gouden Eeuw. Eenvoudig gedekte tafel met een stuk brood, wat kaas, een visje in het midden, een kommetje met pap. Er waren natuurlijk wel rijke mensen in de Gouden Eeuw, maar het merendeel had minder geld. En zij hadden dit eten op tafel. En dat laten zien van lekker en exotisch eten kunnen wij nu nog steeds. Denk maar eens magazines, kookboeken, foodblogs. En allerlei professionals die eten er mooi uit laten zien. En waar vroeger alleen schilders het eten vastlegden doet tegenwoordige bijna iedereen het. Op je mobiel. Lekker makkelijk, foto’s plaatsen op social media. Ik doe het ook, niet zo goed als een fotograaf, laat staan een zeventiende-eeuwse schilder, maar ieder z’n vak.

De Gouden Eeuw was een tijd van rijkdom en overvloed. Dat kun je goed zien op de stillevens uit die tijd. Adriaen van Utrecht schilderde dit stilleven vol met luxe eten en exotische dieren. De voorwerpen zien er levensecht uit. Het Rijksmuseum heeft nog veel meer van zulke stillevens.

Pronkstilleven van Adriaen van Utrecht

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Topstukken van het Rijksmuseum

Type videos