Wat hebben ‘Altijd is Kortjakje ziek’,
een graaf met slaapproblemen
en Conquest of Paradise te maken
met het thema variatie?
Binnen de variatie zijn er twee smaken: Variaties op
een harmonisch schema en
de iets vrijere vorm: Thema en variaties.
Allereerst die variaties op een harmonisch schema .
Die zijn te herkennen aan
een steeds herhalend motief in de bas.
Een voorbeeld hiervan is
de Canon van Pachelbel of PaCHELbel
zoals je het schijnbaar in het Duits moet zeggen.
we luisteren even naar het motiefje in de bas.
Deze vier maten worden
het hele stuk door herhaald
en daarboven klinkt er steeds een andere melodie.
Cha, conne we maar wat meer van dit
soort duidelijke voorbeelden geven.
De Chaconne, de Chaconne van
Johann Sebastian Bach natuurlijk, die
hij voor viool
solo schreef, of zijn Passacaglia voor orgel.
Het zijn allebei hoogtepunten die slechts gebaseerd
zijn op een kort motief in de bas.
Een goed motief om als componist te laten zien wat je
allemaal in huis hebt.
Eigenlijk is deze vorm gewoon een akkoordenschema
waarop gevarieerd of geïmproviseerd wordt.
Het Is dus ook
de basis van de jazz, de geïmproviseerde muziek.
Vanaf de barokperiode
werden er regelmatig
klavierwedstrijden gehouden.
Wie kon dat nou
het beste orgel, klavecimbel of piano spelen?
De deelnemers kregen vaak een muzikaal thema
voorgeschoteld waarop geïmproviseerd moest worden.
Zo'n thema hoefde helemaal niet ingewikkeld te zijn.
Mozart kon bijvoorbeeld prima uit de voeten
met de toen ook al
bekende melodie van ‘Altijd is Kortjakje ziek’.
Mozarts variaties op ‘Ah, je vous dirai maman’.
Nou, dit gevarieer deed het goed bij het publiek.
En vanwege dit grote succes gingen componisten
deze improvisaties uitwerken.
Hoe kan je allemaal variëren op een thema?
Nou, dat kan
onder meer door het toevoegen of weglaten van noten
aan een melodie, door bijvoorbeeld
versieringen, veranderen van ritme of
maatsoort, veranderen van instrumentatie of door
het veranderen van de begeleiding.
Ook kan er gevarieerd worden op basis van
het karakter van een stuk.
Het idee van de originele melodie blijft dan wel
herkenbaar, maar door het veranderen van bijvoorbeeld
toonsoort, tempo of overgangen van majeur naar mineur
kan een vrolijk thema
ineens heel droevig klinken.
De Oostenrijker Anton Diabelli
was niet alleen muziekuitgever en
componist, maar ook een slimme ondernemer.
Hij bedacht een leuke reclamestunt voor zijn bedrijf.
In 1822 stuurde hij aan alle gerenommeerde
Weense pianisten een zelf gecomponeerd thema.
De opdracht: Schrijf variaties op het door mij
bedachte thema.
En de winnaar? Nou die krijgt een flink geldbedrag.
Nou, een heel stel musici reageren,
waaronder bekende namen als Carl Czerny, het tienjarige
wonderkind Franz Liszt en Franz Schubert. En de
beroemdste pianist uit die tijd, Ludwig van Beethoven
Nou, die reageerde niet op die prijsvraag.
Hij vond het maar een thema van niks.
Wél nam hij de moeite om een ander gedeelte van
het muziekstukje van
de in zijn ogen amateurcomponist Diabelli onder de loep
te nemen.
Hij componeerde daar maar liefst 33 variaties op.
Variaties die inmiddels tot een van de monumenten uit
de pianoliteratuur zijn gaan behoren.
De Diabelli Variaties van Beethoven.
Een ander monument uit
de thema met variatie-literatuur komt
weer van Bach: de Goldbergvariaties.
Bach schijnt het geschreven te hebben op aandringen van
de gezant van Rusland in Saksen, graaf Hermann
Carl von Keyserlingk, die een jonge klavecinist in zijn
dienst had, namelijk Johann Gottlieb Goldberg.
Als de graaf last had
van slapeloosheid, nou dan liet hij Goldberg
delen van
de variatiecyclus spelen en meneer sliep als een os.
Ja! De dankbaarheid van graaf Keyserlingk was groot.
Vanwege de hoge kwaliteit van het werk schonk
hij Bach een gouden beker gevuld
met honderd Louis d’Or.
Een van de meest gebruikte
thema's waarop gevarieerd wordt is La Folia.
Het is misschien wel het oudste thema uit
de Europese muziekgeschiedenis.
Afgelopen vier eeuwen hebben
meer dan 150 componisten dit thema gebruikt.
van Liszt door Carl Nielsen en van Rachmaninov tot
aan Vangelis met Conquest of Paradise.
Een ander populair thema is de 24e vioolcaprice
van vioolvirtuoos Niccolo Paganini.
Ja, dát wist Paganinie van tevoren.
Franz Liszt, Witold Lutoslawski, Johannes Brahms, en
wederom Rachmaninov gingen daarmee aan de slag.
Het is vooral heel mooi wat Rachmaninov
met het thema van Paganini doet, want
voor de 18e variatie
zette hij de bladmuziek van Paganini op de kop.
Jazeker, hij speelde het thema ondersteboven en dacht:
“Zo kan het ook, zo klinkt het nog veel mooier”.
Zo ontstond er een prachtig nieuwe melodie die toch
te maken heeft met het originele thema.
De meest extreme variatiereeks die komt van
de Amerikaan Frederic
Rzewski: ‘The People United Will Never Be Defeated!’
heet het stuk.
Het bestaat uit één thema en 36 variaties, maar dat
wordt door pianisten gezien als een zeer
grote uitdaging, want het thema bestaat uit een
korte, op het eerste gehoor vrij eenvoudige melodie,
maar daarna volgen
er een uur lang variaties in bijna elk te bedenken
muziekgenre van
serialisme tot blues, van klassiek tot minimal music.
Maar is dit allemaal te heftig voor je?
Kijk daar gewoon naar Baantjer, elf seizoenen lang, vol
voorspelbare variaties op een simpel thema.
