Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Omroep MAX

Wat is een wals, wat doet een dirigent eigenlijk en wat is het verschil tussen majeur en mineur? In de serie Muziek in een Notendop (Omroep Max) geeft presentator Sander Zwiep op luchtige wijze antwoord op al dit soort vragen.

Muziek in een notendop

Muziek en dans

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Een ostinato is een kort muzikaal motief dat steeds herhaald wordt. Het is Italiaans en betekent koppig of obstinaat. Het herhalen van steeds hetzelfde korte motief komt inderdaad een beetje over als drammen. In de klassieke muziek wordt vaak de term ostinato gebruikt; in de pop- en jazzmuziek heeft men het meestal over de term riff of vamp. Speel je basgitaar en kan je met je ogen dicht vier noten? Dan kan je met je bandje lekker Hit the road, Jack spelen. Niet heel spannend maar in het geheel klinkt het wel lekker. Door de constante herhaling wordt er een bepaalde verwachting bij de luisteraar ingelost. Het is direct herkenbaar. Net als Seven Nation Army van The White Stripes.

Al in de barok wisten ze dat herhaling de kracht van de reclame is. Muziek met een basso ostinato -een ostinato in de bas- noemden ze toen een Chaconne. De Canon van Pachelbel bijvoorbeeld. Het hele stuk door spelen de lage strijkers dit motiefje. En nóg een keer, en nóg een keer en nóg een keer. Wat de andere instrumenten ook doen, deze noten blijven steeds weer klinken. Een ritmisch ostinato bestaat ook. De slagwerker die de Bolero van Ravel ‘mag doen’, moet dit volgende motiefje 169 keer herhalen. Respect… Hou dat maar eens vol zonder uit de maat te raken. Mars uit The Planets van Gustav Holst is ook een goed voorbeeld van zo'n ritmisch ostinato, maar dan wel gespeeld door strijkinstrumenten.

Bij het horen van het woord Ostinato zijn er wellicht mensen die meteen aan Canto Ostinato denken, met de daarbij horende ligconcerten copyright Jeroen van Veen: op een matje genieten van de hypnotiserende klanken van het stuk dat Simeon ten Holt in de jaren 70 van de vorige eeuw schreef. Canto Ostinato is een stuk voor toetsinstrumenten -vaak piano- waarvan de lengte niet precies vastligt. De uitvoerenden mogen zelf weten hoe vaak ze de verschillende secties herhalen. Zodoende kan het stuk wel drie uur duren. De ostinato zit in de linkerhand. En die beweging gaat dan als een soort perpetuum mobile eindeloos door.

Ook in andere genres, zoals jazz en pop, spelen ostinati een grote rol. Wel zijn het vaak wat kortere blokjes muziek, met het accent op het ritme en niet op een uitgebreide harmonie of melodie. In de jazz worden ze vamps genoemd en nee, dat heb niks met een femme fatale te maken. Hoewel.. vroeger stond er weleens ‘vamp till ready’ in je bladmuziek en als je de gitarist was van een band die aan het wachten was tot die ene zangeres met een attitude bereid was om haar ding te doen, dan moest je maar vampen tot ze ready was. Maar bijvoorbeeld Take Five van Dave Brubeck. Dat pianodingetje is ook een vamp. In de popmuziek praten ze over riffs. Riffs komen iedere keer weer in een compositie om de hoek kijken en fungeren op die manier als een fundament voor de melodie. Riffs zorgen voor herkenbaarheid. Voorbeelden hiervan zijn Livin’ on a Prayer van Bon Jovi, Beat It van Michael Jackson en Another One Bites the Dust en We will Rock You van Queen.

Op de website Guitarworld.com staan de riff-top 50 samengesteld door lezers. Hoog scoren onder meer Smells Like Teen Spirit van Nirvana en Ain't Talkin Bout Love van Van Halen. Op 1 staat Whole Lotta Love van Led Zeppelin. De gitarist speelt een riffje van slechts 2,7 seconden. Meer hoeft het niet te zijn. Met een mokergoede riff zwem je al snel in het geld en snorkel je naar een koraalrif.

Wat is ostinato?

Een ostinato is een kort muzikaal motief dat steeds herhaald wordt. Het is Italiaans en betekent koppig of obstinaat. Het herhalen van steeds hetzelfde korte motief komt inderdaad een beetje over als drammen. In de klassieke muziek wordt vaak de term ostinato gebruikt; in de pop- en jazzmuziek heeft men het meestal over de term riff of vamp.

Een kort muzikaal motief dat steeds herhaald wordt

Misschien heb je wel eens de term neoclassicisme gehoord. Neoclassicísme is een muziekstroming die ontstond in de jaren twintig van de vorige eeuw waarin werd teruggegrepen op muziek uit de barok en de klassieke periode. Neo betekent in het Oudgrieks nieuw. Kenmerken zijn onder meer een heldere vorm en balans, en gebruik van muzikaal materiaal uit oude tijden. Belangrijke neoclassicistische componisten zijn Igor Stravinsky, Darius Milhaud, Francis Poulenc en Paul Hindemith.

Ik ga het in deze Notendop-video hebben over neoklassieke muziek. Dat is wat anders. De basis voor deze stroming is gelegd door componisten Frédéric Chopin en Erik Satie, zonder dat deze heren daar erg in hadden. Chopin had het vermoedelijk zelfs erg gevónden. Satie, die had het over meubileringsmuziek -muzikaal behang- muziek die zo min mogelijk moest opvallen en minimalistisch van aard is. Da's al meer in de richting. Heerlijk rustgevend toch? De Italiaan Ludovico Einaudi dacht: dat kan ik ook! In een tijd dat veel componisten ‘moeilijke’ muziek schreven vroeg hij zich af: ‘Waarom zou ik per se schurende, wringende muziek moeten maken?’ Hij kwam op de proppen met overzichtelijke en toegankelijke pianowerken. Ter verhoging van de feestvreugde maakt hij daarbij videoclips die hij opneemt in verre oorden, in de sneeuw of in de regen; zijn piano heeft wat te verduren. Maar zijn aanpak bleek een gat in de markt en hij kon er ein Audi van kopen. In onze altijd drukke en hectische tijd snakken veel mensen naar rust en luisteren bijvoorbeeld graag tijdens het studeren naar zijn pianomuziek.

En zoals altijd gaat met zo'n succesformule: “goed” voorbeeld doet goed volgen. Zo nieuw is neoklassiek dus niet meer. In Nederland hebben we Joep Beving. Tijdens een burn-out zocht deze reclameman zittend achter zijn piano de verstilling op. De muziek die uit zijn vingers vloeide, raakt mensen over de hele wereld diep. Inmiddels is hij miljoenen streams op Spotify, optredens in het Concertgebouw en een paar albums verder. Zijn muziek omschrijft hij zelf als "toegankelijke muziek voor complexe emoties". Opvallend kenmerk is dat de opname niet perfect hoeft te klinken. Een Steinway huren voor een cd-opname? Nergens voor nodig. Gewoon de rechtopstaande piano die bij jou in de woonkamer of de kringloopwinkel staat is goed genoeg. Je hoeft 'm niet eens te stemmen - beetje zweving is sfeer voor Beving. Ook hoeft er niet geïnvesteerd te worden in dure opnameapparatuur. Joep nam tracks van zijn eerste album Solipsism gewoon op met zijn telefoon. Hij legde zijn telefoon in de piano en begon te spelen zonder zich te storen aan de kinderen die een kamer verderop aan het spelen waren. Een hele directe opname met bijgeluiden zorgt voor een pure luisterervaring. Tikjes, kraakjes, niks wordt weggepoetst. Je hoort de mechaniek van de piano, toetsen, hamertjes en pedaal met een sausje van kreunend vilt en roestige stangen. Voor dat echt Neo-gevoel wordt vaak het studiepedaal gebruikt. Er komt dan een doek tussen de hamertjes en de snaren. Het geluid wordt gedempt. Voeg hier en daar nog wat zuchtende synthesizerstrijkers toe en voilà: de echte neoklassieke sound.

De diehard klassiekemuziekliefhebber -die een perfecte opname maar bovendien en plausibel pianospel en wezenlijke muzikale ontwikkelingen verlangt- snapt niets van deze trend. Dit is toch het muzikale equivalent van twee suikerspinnen, een grote bak cheesecake-ijs of een hamburger langs de snelweg? Even lekker, maar daarna voel je je vies of ga je trillen. Tsja, we moeten de muziek gewoon anders zien. Er is een verband tussen muziek en de samenleving waarin ze ontstaat en dat die muziek dan een reactie is op die tijd. Neoklassiek is functionele, toegepaste muziek, een kalmeringspil die we oor-aal innemen om te kunnen dealen met de stekels in onze postliberale levens. Er is een groot publiek voor. De streams gaan door het dak en mensen die normaal gesproken nooit in een concertzaal komen staan nu ineens in de rij. Vooral ligconcerten -copyright Jeroen van Veen- waarbij je je eigen slaapmatje mee mag nemen zijn populair. Een meditatie op zalvende pianoklanken.

Naast Ludovico Einaudi en Joep Beving zijn Nils Frahm, Max Richter, Matteo Myderwyk, Hauschka, Barth en DeLange bekende namen uit de Neo-klas. Als je zelf ook een neoklassieke hit wil scoren is het belangrijk dat je track een creatieve titel meekrijgt. Zoiets als ‘Sleeping Lotus’, ‘As wind echoes over snow’, ‘In the arms of solitude’, ‘Infinito della Scoperta’ en ‘Velvet Gloves & Spit’. Een lesser evil komt wat ons betreft uit IJsland. Wij worden namelijk best warm van Vikingur Ólafsson. Ja, hij houdt van het dekentje in z'n piano, maar speelt wel Bach.

Wat is neoklassiek?

Neoclassicísme is een muziekstroming die ontstond in de jaren twintig van de vorige eeuw waarin werd teruggegrepen op muziek uit de barok en de klassieke periode. Neo betekent in het Oudgrieks nieuw. Kenmerken zijn onder meer een heldere vorm en balans, en gebruik van muzikaal materiaal uit oude tijden. Belangrijke neoclassicistische componisten zijn Igor Stravinsky, Darius Milhaud, Francis Poulenc en Paul Hindemith.

Muziekstroming waarin werd teruggegrepen op muziek uit de barok en de klassieke periode

Oh als ik terug kon in de tijd… Naar een tijd ver vóór Yves Berendse, vóór het Polygoonjournaal, vóór de uitvinding van de boekdrukkunst… ja, we gaan het hebben over old school muziek: Gregoriaans. Toen was musiceren nog monnikenwerk. Letterlijk. Het is de muziek die in de kloosters en tijdens vieringen van de kerk werd gezongen. De term Gregoriaans stamt uit de 9e eeuw. In die tijd maakte Karel de Grote zich hard voor één Europa. Niet dat dat van een Ursula von der Leyen dakje ging. Iedereen betaalde met eigen geld, de klokken liepen in elke stad en dorp anders en er werd lukraak gestemd op verschillende toonhoogtes (Muziek in een Notendop aflevering 17). In die tijd was Karel de Grote Voorstander van standaardisering. Hij had vast maar wat graag de Euro ingevoerd, maar hield het destijds bij een standaard liturgie voor de kerk. Zo werd het geloof in Karels best wel uitgestrekte rijk overal op dezelfde manier beleden. Het Gregoriaans dankt zijn naam aan paus Gregorius de Grote, die zich omstreeks het jaar 600 bezighield met het verzamelen en ordenen van kerkmuziek voor de liturgie. Volgens de legende, die Karel de Grote graag rondbazuinde, was Gregorius een soort kerkelijke John Lennon of John Ewbank, die geïnspireerd door een heilige duif de meest hemelse melodieën op papier zette. Een mooi verhaal maar een legendarische leugen.

Als je op Spotify of op cd weleens Gregoriaans hebt geluisterd, dan weet je dat dat anders klinkt dan wat dan ook. Tijdloos misschien. Of stokoud. Wetenschappers denken dat de muzikale wortels liggen in de manier van psalmzingen in de joodse of vroeg-christelijke gemeenschap. Er zijn een paar zaken die typisch-Gregoriaans zijn. Zo is de zang eenstemmig en zonder instrumentale begeleiding. De melodieën zijn diatonisch, er is geen sprake van een strakke maatverdeling en er wordt gebruikgemaakt van modi. Die modi waren destijds in de mode. Kerktoonladders, zo worden ze ook wel genoemd. In de 8e eeuw werden ze voor het eerst genoemd door Alcuinus van York, de PA van Karel de Grote, die ook leuke gedichten schreef, bijvoorbeeld over Utrecht, de stad die hij roemde om een lekker bord pap met boter en honing. Maargoed, deze modi waren het dagelijks brood voor de geestelijke van toen:

Dorisch, hypodorisch, frygisch, hypofrygisch, lydisch, hypolydisch, mixolydisch en hypomixolydisch (Sander laat in de video horen hoe dit klinkt)

Diabetici zouden er duizelig van worden, zoveel hypo's, maar da's locrisch. Onee, locrisch is wat anders. De Locrische modus is verduveld vervelend. Niet voor niks dat deze in de 16e eeuw officieel verworpen is. Het gaat dus om de afstanden tussen de noten die zo'n toonladder zijn of haar eigen karakter geven.

En wat wordt er nog precies gezongen? Nou, Latijn. En een paar woorden Grieks (Kyrie Eleison). Alle onderdelen van de normale mis, van de dodenmis, van speciale momenten in het kerkelijk jaar en vlak ook de getijden niet uit. Al eeuwenlang wordt de dag muzikaal aangekleed met het getijdengebed. Bij Getijdenkoor Sint Jan uit Zutphen is het Gregoriaans wat de klok slaat en hun klok slaat in 2025 al 30 jaar, dus getijd voor een feestje. Sint Jan maar ook alle andere Gregoriaanse gezelschappen zingen doorgaans antifonaal of . Antifonaal zingen doe je met een in tweeën gedeeld koor, dat om de beurt zingt. Responsoriaal is de wisselwerking tussen solozang en koorzang.

Vooral interessant is de manier waaróp er gezongen wordt. De toonsafstanden zijn vaak beperkt en er is een afwisseling van syllabisch en melismatisch zingen. Syllabisch: Al-Tijd Is Kort-Jak-Je Ziek. Melismatisch: Ah ha ha ha ha hal Tij hij hij hij hij hij hij hij tih ih ih ih ih skort ja ha ha ha ha ha etcetera. De belangrijkste woorden in een Gregoriaans gezang worden benadrukt via zo'n melismatisch uitgesmeerde passage. Dus: hoe belangrijker het woord, hoe meer noten op de zang.

De notatie lijkt een mengeling van morsecode, steno en een kruising tussen een hiëroglief en een Incavloek. We noemen die notatie het neumenschrift. Zegmaar de voorloper van de moderne muzieknotatie. Zo wisten de monniken wat de bedoeling was met de te zingen tekst. Probleem was wel dat de neumen per regio verschilden. Dus als je als monnik uit Kloosterzande een weekje Salou deed en op zondag mee wilde zingen, dan moest je duimen of je wat kon met hun neumen. Uiteindelijk werd het neumenschrift steeds eenduidiger en completer. Zo kwam Guido van Arezzo met vier lijnen, die van de noot een deugd maakten. Geen mokkende monnik meer, want je wist precies welke noot er gezongen moest worden. Dat ging een paar eeuwen best lekker, tot er door mensen als Maarten Luther aan de stoelpoten van het Gregoriaans gezaagd werd. Want de mensen op straat die geen Latijn spraken, moesten God toch ook kunnen loven in hun eigen taal? Vandaag de dag is het Gregoriaans niet meer zo alomtegenwoordig als een millennium geleden, maar vergis je niet: nog steeds is deze kerkelijke oervorm goed voor kippenvel. De muziek lijkt buiten de tijd te staan en is tegelijk zo geaard, zo puur, dat je erdoor in hogere sferen raakt. Dat vind ook Herman Finkers, die het Gregoriaans gebruikte in zijn concept van de Missa in Mysterium en de door hemzelf gecomponeerde Sint Jorismis. En denk aan Sarah Brightman met Eden, Enigma met Sadeness en Karl Jenkins met zijn Adiemus-hits. Hee jongens, is dat daar nou een duif?

Wat is Gregoriaans?

Er zijn een paar zaken die typisch-Gregoriaans zijn. Zo is de zang eenstemmig en zonder instrumentale begeleiding. De melodieën zijn diatonisch, er is geen sprake van een strakke maatverdeling en er wordt gebruikgemaakt van modi. Die modi waren destijds in de mode. Kerktoonladders, zo worden ze ook wel genoemd.

Muziek die in de kloosters en tijdens vieringen van de kerk werd gezongen

Momenteel verdient zanger Marco Schuitmaker een leuk zakcentje bij met zijn eigen versie van Engelbewaarder. Het origineel kwam in 1976 uit en werd geschreven door Vader Abraham. Het is een cover: een bewerking van een bestaand liedje door een andere artiest dan de oorspronkelijke uitvoerder. De nieuwe versie zou het origineel aan het zicht moeten onttrekken of bedekken - to cover. Vandaar de naam.

Beter goed gejat dan slecht bedacht, toch? Er zijn al zóveel liedjes geschreven, waarom zou je dan zelf nog iets nieuws verzinnen? Een eigen versie maken van een bestaand liedje is voor veel artiesten een interessante optie. Je kan meeliften op het succes van het origineel maar het kan ook een ode zijn aan de oorspronkelijke muziek. Een cover kan ook een vertaling zijn van een liedje of een liedje met een heel andere tekst op dezelfde melodie. Het komt nogal eens voor dat de cover bekender wordt dan het origineel en het komt regelmatig voor dat geen mens weet dat het überhaupt om een cover gaat. Denk bijvoorbeeld aan Dromen zijn Bedrog van Marco Borsato, Zij gelooft in mij van André Hazes en Zoutelande van Bløf en Geike Arnaert.

Vaste kijkers van het tv programma Beste Zangers kennen het concept: zangers duiken met elkaar de cover in - zingen elkaars liedjes en geven er een eigen draai aan. Hiphop wordt metal, rock wordt singer-songwriter en zo barst het van geweldige covers in een vertaalde stijl. Zo coverde Davina Michelle het nummer Duurt te lang van Glen Faria, en scoorde daar een dikke hit mee. Het duurde niet lang voordat ze sierde op de cover van menig popmagazine. Maar denk ook aan operazanger Henk Poort, die met distortion over z'n stem Sound of Silence zong en zo in 2019 een YouTube-hit werd.

Een ander coverprogramma is The Tribute, Battle of the Bands. Een tributeband is een band opgericht om de muziek te spelen van een specifieke, bekende band die vaak al een tijd gestopt is of die minder toert. De winnaar van het programma -de band Bee Gees Forever- heeft zich gespecialiseerd in muziek van -je raadt het al- de Bee Gees. Door zo'n tributeband kan je je favoriete band -zij het met andere mensen op het podium- tóch nog live horen.

In de tijd ver voor de streamingsdiensten en cd's kon je alleen in de concertzaal grote symfonieën en opera's beluisteren. Vaak werden er versies voor kleinere bezettingen gemaakt zodat er ook in de huiskamer van deze muziek kon worden genoten. Piano en viool, strijkkwartet, harmonium en ga zo maar door. De 19e-eeuwse pianovirtuoos Franz Liszt deed dat veelvuldig. Hij maakte pianobewerkingen -of transcripties- van symfonieën van Beethoven en opera's van Mozart en Bellini. Eigenlijk een vroege vorm van coveren.

Mag je zomaar een eigen versie van een liedje of muziekstuk maken? Nee. Veel muziek is auteursrechtelijk beschermd. Als je zonder toestemming van de maker auteursrechtelijk beschermd materiaal gebruikt is er sprake van plagiaat. Veel beroemde artiesten zijn betrokken geraakt bij plagiaatzaken. Een voorbeeld is de de hit Blurred Lines uit 2013 van Robin Thicke en Pharrell Williams. Nabestaanden van Marvin Gaye vonden dit te veel lijken op diens nummer Got To Give It Up uit 1977. De rechter vond dat ook. Thicke en Williams had to give the money up: de schadevergoeding bedroeg 4 miljoen euro.

Muziekrechten kunnen ook vervallen. Dat gebeurt 70 jaar na het overlijden van de auteur. Als hedendaagse artiesten stukken uit composities van Beethoven, Bach en Mozart gebruiken, is dit dus geen plagiaat. Dit is dan ook de reden dat klassieke muziek zo vaak gebruikt wordt in de pop- en dancemuziek. Sweet Box gebruikte voor Everything's Gonna Be Allright Bachs 'Air' uit de derde orkestsuite. Maroon5 leende voor het liedje Memories het akkoordenschema van de Canon in D van Johann Pachelbel. En ook All by myself van Eric Carmen is gebaseerd op klassieke muziek. Dat was maar een heel klein beetje by himself, maar vooral van Sergej Rachmaninov. Luister maar eens naar het tweede deel van zijn Tweede Pianoconcert. Waarschijnlijk het meest gecoverde nummer is Summertime van George Gershwin. Maargoed: het is belangrijk is dat je wel goed checkt of er nog auteursrechten op de te gebruiken muziek rusten. 'O Fortuna' uit de Carmina Burana van Carl Orff werd begin 1992 gesampled op danceplaten van twee Belgische dance acts. Het werden grote hits in de Benelux, maar Oh Fortuna, het noodlot sloeg toe: omdat de erfgenamen van Orff geen toestemming hadden gegeven voor de house-bewerkingen, moesten beide platen uit de handel genomen worden en sindsdien mogen ze niet meer op radio en televisie worden uitgezonden. Soms vind je ze nog bij een stiekeme coverbakverkoop. Mocht je zelf een legale dance-bewerking van de Carmina Burana willen maken, dan moet je helaas nog wachten tot 2052. Heb je je tóch schuldig gemaakt aan plagiaat? Ga er dan als de bliksem vandoor, voor je wordt gespot door een undercoveragent.

Wat is een cover?

Een bewerking van een bestaand liedje door een andere artiest dan de oorspronkelijke uitvoerder. De nieuwe versie zou het origineel aan het zicht moeten onttrekken of bedekken - to cover. Vandaar de naam. Beter goed gejat dan slecht bedacht, toch?

Een bewerking van een bestaand liedje door een andere artiest

Als je een muziekinstrument speelt heb je vast wel eens de letters o-p-punt, gevolgd door een nummer bovenaan de bladmuziek zien staan. Die o en die p vormen de afkorting van het woord ‘Opus’. In het Latijn betekent dat ‘werk’. Degenen die Latijn hebben gehad weten natuurlijk ook dat het meervoud niet opussen is maar opera. En ja, opera's hebben soms ook een opusnummer. Hoe het ook zij: het wordt door veel componisten gebruikt om hun muziekstukken te nummeren. Instrumentenbouwers gebruiken soms ook een opusnummering voor hun verschillende modellen. Zo is momenteel het nieuwste paradepaardje in de Opus-serie van orgelbouwer Johannus de Opus 360: met drie klavieren, 43 stemmen en een krachtig 4.1-audiosysteem.

De vrij onbekende Italiaanse componist Antonio Cifra was in de 17e eeuw een van de eersten die zijn muziek nummers meegaf. Arcangelo Corelli en Antonio Vivaldi dachten: waarom zijn we daar zelf niet op gekomen? Ze volgden zijn voorbeeld. Vaak werden composities in een setje van zes gepubliceerd. Elk setje kreeg dan één opusnummer. Dat ging over het algemeen op basis van de chronologische volgorde van compositie of die van publicatiedatum. Soms werden opusnummers onderverdeeld in meerdere composities, zoals de strijkkwartetten op.18 nr. 1 t/m 6 van Ludwig van Beethoven. Omdat veel van die instrumentale werken geen titel hadden was er door zo’n nummering toch een soort overzicht. In de popmuziek is dat veel makkelijker. Die liedjes hebben gewoon een titel waaraan je ze kan herkennen. Zo gaf de Oostenrijkse band Opus hun one day fly-hit Live is Life alleen maar die titel mee en geen opusnummer. Dit Opusnummer werd overigens bekend doordat het te horen is in een beroemde video waarin Diego Maradonna met zijn warming up bezig is.

Componisten kunnen af en toe best slordig zijn. Van een consequent doorgevoerde chronologische nummering kwam vaak weinig terecht. Ze werkten vaak aan meerdere composities door elkaar heen of publiceerden vroege werken pas veel later. Ook verschenen niet alle composities in druk. Een van de grootste chaoten was Carl Nielsen. Die ging zó slordig om met zijn opusnummers, dat de musicoloog Dan Fog orde in de chaos moest aanbrengen. Hij nummerde alle werken opnieuw op chronologische volgorde. (te herkennen aan de FS-nummering). Het gebeurde overigens wel vaker dat het oeuvre van een aantal componisten door musicologen opnieuw genummerd werd. Zo ging de heer Köchel aan de slag met het werk van Mozart. Daar komt de KV-nummering -de Köchel Verzeichnis- uit voort. Bij Johann Sebastian Bach zien we BWV -Bach Werke Verzeichnis- en bij Joseph Haydn Hob., naar de Rotterdammer Anthony van Hoboken. Bij Franz Schubert bevat de eigen opusnummering lang niet alle werken, zodat de D-nummering -van Otto Erich Deutsch- wordt gehanteerd. Zo staan de Impromptu's voor piano bekend als op.90 en op.142, maar ook als D 899 en D 935. Een opus dat na de dood van een componist wordt ontdekt heet meestal 'opus postumum' - een postuum werk. In het geval van Ludwig van Beethoven is een aantal werken die na diens dood zijn ontdekt gerubriceerd als WoO (Werke ohne Opuszahl).

Het belangrijkste werk van een componist -maar ook van andere schrijvers en kunstenaars- wordt het Magnum Opus genoemd. Denk aan de operacyclus Der Ring des Nibelungen van Richard Wagner, of The Lord of the Rings van Tolkien of deze Notendop-video van de Maatwerkredactie.

Wat is een opus?

Als je een muziekinstrument speelt heb je vast wel eens de letters op. gevolgd door een nummer bovenaan de bladmuziek zien staan. Die o en die p vormen de afkorting van het woord ‘Opus’. In het Latijn betekent dat ‘werk’.

Opusnummers worden gebruikt om muziekstukken te nummeren

Sinds september 1997 is onze wereld blootgesteld aan een kwaad dat zijn weerga niet kent. Een monster dat alle menselijkheid wegzuigt uit dat wat misschien wel ons laatste bastion van pure, onversneden intermenselijke communicatie is. Dat onze stem uit z'n verband trekt met kille wiskundige precisie. We hebben het over autotune. In september 1997 presenteerde het bedrijf Antares een stukje software, ontwikkeld door Andy Hildebrand. Die stond in 1996 bij de koffieautomaat te beppen met een vrouwelijke collega, die klaagde over haar gebrek aan zangtalent. Of Andy geen apparaat kon maken waardoor ze goed kon zingen. Dat kon Andy wel. Hij ontwikkelde een programma dat meeluistert naar een stem en de toonhoogte van die stem naar de dichtstbijzijnde halve toon trekt, waarbij je zelf kunt instellen hoe precies die stem op die specifieke toonhoogte moet zitten. Je kan hem zo strak als een synthesizer zetten, of zo subtiel dat je niet doorhebt dat er een computer met je zangprestatie bezig is. Dit principe is tot op heden gebleven en wordt inmiddels in allerlei broertjes en zusjes van de oorspronkelijke autotune toegepast. Maar de revolutie begon in 1998. Andy Hildebrand zette de muziekwereld in vuur en vlam, via de stem van Cher: Believe. Wie of wat is dit?

Nu, ruim 25 jaar later, is autotune als een invasieve exoot tot in elke muzikale krocht doorgedrongen. Klassieke muziek lijkt nog het Gallië, waar de stemmentrekker nog niet durft toe te slaan, maar stiekem is het de olifant in de kamer want in de operahoek schijnt er ook flink getuned te worden. Maargoed, in pop, rock, hiphop, metal en andere genres is autotune wat mij betreft de Amerikaanse rivierkreeft die de dijken van de authentieke schoonheid in de muziek heeft weggeharkt. Natuurlijk, dit kleine stukje software heeft de sound van de moderne popmuziek gemaakt, maar tegen welke prijs? Hoeveel menselijkheid is er wel niet verloren gegaan? Neem Beste Zangers. Het programma dat notabene Beste Zangers heet, schotelt ons seizoen na seizoen de mooiste covers voor, overgoten met een plens autotune. Ik mis de autotuneloze tijd met bijvoorbeeld Show me Love van Robin S. Een echte housebeuker met inderdaad digitale synthesizers en drumklanken, maar een onversneden stem met een heerlijk eigen karakter. Want hoe het tegenwoordig tekeergaat, zeker bij bijvoorbeeld T-Pain, dat is hetzelfde als niet één, niet twee maar twintig klontjes suiker door je thee doen.

Trijntje Oosterhuis heeft wel eens gezegd dat ze een gruwelijke hekel aan autotune heeft. Als er iemand van nature al gewéldig zingt is zij het wel en we zijn het helemaal met haar eens dat dit kwaad bestreden moet worden. Maar daarnaast: waarom hebben we onze oren zo snel laten hangen naar loepzuivere zang? Waar is de menselijkheid, de eigen intonatie, die specifieke manier van inzetten, van naar de toon toeglijden, net te hoog of te laag zitten maar daarmee één worden met de essentie van de tekst - je mist die vocale authenticiteit. Moet je nagaan dat in de oorspronkelijke autotune-patenttekst het volgende stond: "Wanneer stemmen of instrumenten ontstemd zijn, gaan de emotionele kwaliteiten van de uitvoering verloren." Maar het tegenovergestelde lijkt waar. In 2023 won Andy Hildebrand een Technical Grammy Award met het door hem ontwikkelde autotune. Hoe mooi zou het zijn als er ooit een Grammy komt voor de club die autotune weet te verbieden. Omarm je stem en je imperfecties. Een schoonheidsvlek is officieel een huidaandoening maar hoort toch bij de zeven schoonheden. Die kan je wegphotoshoppen, maar waarom zou je! Zing dus met je eigen stem, zing zonder schroom en met je hele hart en al je schoonheidsvlekjes. De wereld van nu is al zo vervuild met filters over elke foto en autotune over elke track, maar we hebben gewoon de vrijheid om daarmee te breken. Leve het leven in de muziek. Leve de echte stem, behalve die van de collega van Andy Hildebrand...

Wat is autotune?

In september 1997 presenteerde het bedrijf Antares een stukje software, ontwikkeld door Andy Hildebrand. Die stond in 1996 bij de koffieautomaat te beppen met een vrouwelijke collega, die klaagde over haar gebrek aan zangtalent. Of Andy geen apparaat kon maken waardoor ze goed kon zingen. Dat kon Andy wel. Hij ontwikkelde een programma dat meeluistert naar een stem en de toonhoogte van die stem naar de dichtstbijzijnde halve toon trekt, waarbij je zelf kunt instellen hoe precies die stem op die specifieke toonhoogte moet zitten. Je kan hem zo strak als een synthesizer zetten, of zo subtiel dat je niet doorhebt dat er een computer met je zangprestatie bezig is.

Een programma dat meeluistert naar een stem en de toonhoogte van die stem naar de dichtstbijzijnde halve toon trekt

11 augustus 1973. DJ Kool Herc geeft een muzikale block party, een buurtfeest, maar wat hij niet weet is dat hij daarmee aan de wieg staat van een heel nieuwe muziekstroming en way of life: hiphop. Het publiek digte de ille tracks: funk- en discohits die toen gloedjenieuw waren, werden via de draaitafel versneden tot basis voor groovy tracks om overheen te rappen. En als de DJ er zin in had werd er ritmisch gescratcht. En zij die niet de gave des woords hadden, richten zich op het dansen - breakdancen werd al snel sfeerverhogend. Wie ook dat niet trok, nam de spuitbus ter hand om zo'n blockpartyplek op te leuken met graffiti.

Dat je toen aan hiphop deed, wist je nog niet. Dat kwam pas in 1979 met de banger Rapper's Delight van de Sugarhill Gang. Je kent 'm zeker weten, die track is lit. Drie keer raden welke fresh rhymes rapper Wonder Mike als eerste dropte. Die had z'n neef iets horen zeggen wat ie wel catchy vond en zodoende: I said the Hip-hop, the hippie, the hippie to the hip-hippe-hop and you don't stop the rocking to the bang-bang boogie, say up jump the boogie to the rhythm of the boogie, the beat. Hiphop. Good Times braken aan met dit nieuwe genre, hoewel… Bassist Bernard Edwards en gitarist Nile Rogers van de band Chic vonden het niet zo chic dat Wonder Mike rapte over een gestolen beat, want The Sugarhill Gang had ongevraagd een LP van Chic op de draaitafel liggen als basis voor hun Rapper's Delight: de Chic-track Good Times. Nile Rogers wilde de party blocken, maar toen de Sugarhill Gang beloofde om Niles naam te vermelden bij de credits, liet hij het rusten. Props to the Nile.

Props, van proper respect. Hiphop barst van de slang. En van de samples. Samples zijn de muzikale bouwstenen in hiphop. Bij Rapper's Delight dus een track van Chic. In de goede oude tijd had je twee draaitafels en één of meerdere rappers nodig. Die rapten dan over de beat, vaak een funk- of discoplaat. Die beat had de DJ in tweevoud bij zich. Want stel: je hebt een lekkere discohit met een instrumentaal tussenstukje, waar bas en drums en dat catchy gitaartje zo lekker grooven. Dan wil je daar overheen rappen, logisch. Maar voor je het weet begint Donna Summer weer met zingen. Daarom had de DJ tweemaal dezelfde plaat op twee draaitafels. Als het instrumentale stukje op de ene draaitafel bijna klaar was, kon hetzelfde stukje op de andere draaitafel vers worden ingestart. Ziedaar: een analoge loop.

Tegenwoordig is de computer je hiphopvriend en zijn beatmakers de handige Harry's die met een laptop en een klein keyboardje in mum van tijd de heetste beats in de gewenste lengte naar je mailen of appen. En los van dat loopen: wat die DJ doet is samplen. Ik neem dat samplen even onder de loep: een sample is een fragment van een bestaande track of compositie, die in een nieuwe track wordt gebruikt, soms zelfs als fundament. Een soort collagekunst dus. Denk aan Through the Wire van Kanye West (dank u wel Chaka Khan). Door een sample van een paar seconden te loopen en er misschien wat geluiden uit een drummachine aan toe te voegen, kan je makkelijk een track van een paar minuten bouwen. Soms wordt er ook indirect gesampled: Changes van 2Pac heeft een opnieuw ingespeelde versie van het bekende pianolijntje van The Way it Is van Bruce Hornsby.

Ik hoor je denken: gaat ie nog over klassieke muziek beginnen? Fo shizzle, shawty. Afrika Bambaataa and the Soulsonic Force knalden in 1982 een sample van de Vuurvogel van Stravinsky in hun track Planet Rock. Nas doet een collab met Ludwig van Beethoven in I Can. Ludacris dropt z'n lyrics in Coming 2 America op een bed van Mozart en Dvorák. Xzibit deed het met de Pavane van Fauré in Paparazzi, en Kanye West huurde een 16-koppig orkest in voor Late Orchestration. The Streets meets Dvorák in Same old thing, en Giggs geven de sample al weg met de titel van hun track: Nutcrackerz.
En hoe vet was dat: 1993 een aflevering van The Simpsons waarin Cypress Hill, van Insane in the Brain, samenwerkt met het London Symphony Orchestra. Lachen natuurlijk, maar het werd nog veel meer lachen toen dit in 2023 werkelijkheid werd.

Samples, een dikke beat en vurige lines van rapper en zanger of zangeres - het is de beproefde formule. En waarover er lyrics worden gespit of gezongen, gaan die niet zelden over maatschappelijke of politieke zaken. Het genre is ook geboren vanuit bevolkingsgroepen die te maken hadden met ongelijke kansen en behandeling. Zo was de oerhiphop in de jaren 70 een muzikale emancipatiegolf voor onder meer de Afro-Amerikaanse gemeenschap in New York. Vanuit de USA waaide de hiphop naar hier, waar er langzaam maar zeker ook in het Nederlands werd gerapt. Extince en Osdorp Posse zijn de grote gangmakers van de Nederhop. Die term is verzonnen door Def P, lid van Osdorp Posse. Nederhop is snel ontwikkeld. Toen Extince zijn track Spraakwater wilde releasen, bleek geen enkel label geïnteresseerd. Wat doe je dan? Je richt je eigen label op. Inmiddels is TopNotch Records niet meer weg te denken en kon Extince er landelijke hits mee scoren. Osdorp Posse won de Popprijs en bleek op festivals waanzinnig populair. Daarna volgden Def Rhymz, Brainpower, Opgezwolle, Jawat, De Jeugd van Tegenwoordig, Typhoon en vele anderen. Tegenwoordig vormen hiphoppers de top van de hitllijsten. Denk aan Broederliefde, Lil’ Kleine en Boef. In 2023 kwamen Ronnie Flex en vrienden zelfs met een Feyenoord-ode: Kameraden voor het Leven. In Feyenoord-stad Rotterdam vind je trouwens al meer dan 20 jaar het Hiphophuis. Een geweldige club die voor maatschappelijke verbinding en persoonlijke ontwikkeling zorgt via hiphopcursussen.

Maar in de hiphop is het niet louter liefde of een betrokken betoog met een beat. Er is ook altijd wel een track waarin de potentie, de harem, het wagenpark, het bubbelbad en het kapitaal van de protagonist worden afgezet tegen het gebrek daaraan bij de gedisste concurrent. Ja, di's echt een dingetje: de disstrack. Een liedje waarin de ene rapper de andere de maat neemt, om het even braaf uit te drukken. Toen Extince scoorde met Spraakwater, vond Osdorp Posse dat maar commercieel gedoe en disste hem met de track Braakwater. Recent vlogen Drake en Kendrick Lamar elkaar in de haren met hun disstracks Like That en Push Ups. Ik disstantieer me van die bad vibes. Ik kan het zelfs heel positief eindigen: cultuurplatform The Pudding deed onderzoek naar de meest gebruikte woorden in hiphoplyrics. Wat denk je, welk woord is het populairst? Love. Peace out!

Wat is Hiphop?

11 augustus 1973. DJ Kool Herc geeft een muzikale block party, een buurtfeest, maar wat hij niet weet is dat hij daarmee aan de wieg staat van een heel nieuwe muziekstroming en way of life: hiphop. Het publiek digte de ille tracks: funk- en discohits die toen gloedjenieuw waren, werden via de draaitafel versneden tot basis voor groovy tracks om overheen te rappen. En als de DJ er zin in had werd er ritmisch gescratcht.

Een nieuwe muziekstroming die eind jaren zeventig ontstond

Wat is HipHop?

Another Brick in the Wall is een protestlied tegen doorgeslagen strenge boarding schools waar verbaal en fysiek geweld niet werden geschuwd. Deze track staat op het album The Wall, eigenlijk een grote meesterlijke vorm van muzikaal protest. Eén van de functies van muziek: je kan er zaken mee aan de kaak stellen. Protestmuziek is van alle tijden.

In de Tachtigjarige Oorlog was het Lied ook in ons land een machtig wapen. Merck toch hoe Sterck ken je vast. Camerata Trajectina, een geweldig tijdreizend muziekgezelschap, heeft heel wat van die strijdliederen van weleer opgenomen. In tijden van oorlog of revolutie zorgt het zingen van een lied voor verbroedering en versterking van het moreel.

De Russische componist Dmitri Sjostakovitsj schreef in zijn instrumentale muziek vaak een impliciete laag van kritiek tegen het Sovjetregime. En in zijn Leningrad-symfonie verklankt hij de verschrikkingen die de stedelingen van Leningrad te verduren kregen tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Symfonieën van Sjostakovitsj kan je zien als aanklacht tegen oorlog, onderdrukking en angstcultuur.

In en rondom de Amerikaanse Burgeroorlog van 1861 tot 1865 was muziek ook de manier om de hardships te reflecteren en om hoop te houden. We Shall Overcome is de aangrijpende protestsong van die tijd. Rond 1930 was een nieuwe Amerikaanse crisis een feit: de Grote Depressie. Ene Woody Guthrie zag zich genoodzaakt om zijn huis te verlaten en een nieuw bestaan te zoek aan de andere kant van het land. Dat leverde heel wat protestmuziek op, waaronder I ain't got no home. En hij werd de inspirator van Bob Dylan. The Times They Are A-Changing is zijn wereldberoemde protestlied.

1966, Boudewijn de Groot brengt in Nederland een aanklacht tegen de Vietnamoorlog en het handelen van politici met Welterusten, mijnheer de president. De track staat 12 weken in de Nederlandse Top 40. In 1971 kwam John Lennon met Imagine. Een communistisch pamflet, zo omschreef hij het zelf. Hij schildert een wereld zonder grenzen, geloven en geldzucht. En ja, weet je nog, Woodstock? Dat festival was de GOAT. Drie dagen in de open lucht met zonder hygiëne en een fatsoenlijk bed, maar oh wat een vrede werd er bezongen. Drie dagen lang werd er in de muziek gepleit voor vrede. En anarchie. Woodstocksongs tegen de Vietnamoorlog en voor Freedom werden daarna internationale hits. Eén op één meten kan je het niet, maar reken maar dat deze muziek impliciet effect heeft gehad op het wereldtoneel. Het brengt sowieso een gesprek op gang, al was het maar bij de koffieautomaat op het werk. Of in je eigen hoofd, want als je je voedt met bepaalde teksten, gaan die als zaadjes aan het werk in je wezen. En hoe kan je teksten en daarmee boodschappen beter overbrengen dan op muziek?

Na de hippieperiode leek de protestsong-rage voorbij, maar vergis je niet: van We Are the World van Band Aid tot War van Bruce Springsteen en van Sunday Bloody Sunday van U2 tot Washington is Next van Megadeth - onder zeker bij Megadeth zeer luid protest communiceert muziek nog altijd veel meer dan 'ik hou van jou' van Gordon, of 'er zit een haar in m'n glas' van Jiskefet. Overigens lijkt de protestmusicus van hippie naar hiphop te zijn gesprongen, maar daarover meer in een nog te verschijnen hiphop-notendop.

En anno nu? Ja, de thema's laten zich raden: fake news, de vluchtelingencrisis, de kimaatcrisis en de houding van de politiek worden internationaal muzikaal bezongen. En af en toe wordt de A12, de A10 of een andere verkeersader omgetoverd tot openluchtconcertzaal. Extinction Rebellion heeft het een online liedbundel beschikbaar met contrafacten: een bestaande melodie met een nieuwe tekst. En zo kan je uit volle borst meezingen met 'Blub Holland Blub, laat de leeuw niet koppie onder gaan' en 'Als Nederland onder de zee ligt, Als Nederland niet meer bestaat, Als Nederland onder de zee ligt, denk dan nog eens aan het klimaat'.

Wat is protestmuziek?

In tijden van oorlog of revolutie zorgt het zingen van een lied voor verbroedering en versterking van het moreel.

Eén van de functies van muziek: je kan er zaken mee aan de kaak stellen

Is het een doelwit voor een scherpschutter? Geheimtaal van de illuminati? Nee, het is een muzikantencode. Coda welteverstaan. Coda is Italiaans voor staart. In de muziek is de Coda ook de staart, de passage waarin een muziekstuk tot een einde komt. De oorsprong ligt in het Latijnse woord Cauda en sloeg in de 12e en 13e eeuw op een afsluitende melismatische passage. Je weet wel: melismatisch, het uitsme-he-he-he-he-ren van lettergrepen over meerdere noten. Later, in de klassieke periode, werd een coda een bouwsteen in bepaalde strakke muziekvormen, zoals de sonate of de variatievorm. In de sonatevorm zorgt een coda voor een afronding van een passage waarin een thema en een doorwerking van dat thema zijn geweest.

En in een variatievorm is de coda na een set variaties op een thema het afsluitende element waarin ook ineens wat nieuwe frisse noten kunnen voorkomen. Als het variaties op een saai thema waren, kan je d'r met een coda toch nog een happy end aan breien. Ludwig van Beethoven kon er moeilijk een einde aan breien. Of misschien bree hij zo goed dat z'n coda's gewoon heel lang werden. In sommige gevallen had een coda bij hem net zoveel muzikale inhoud als al het voorgaande. Voor de finale van zijn Achtste symfonie heeft hij zo'n kloeke coda gebreeën, nou, als hij hetzelfde nou met wol kon, zat heel Wenen er warmpjes bij. Maar we kunnen niet allemaal Beethoven zijn. Als je 't kleiner aanpakt, schrijf je een codetta. Een codetta, Italiaans voor staartje, is dan geen afronding van een heel muziekstuk, maar van een sectie, een deel van een stuk.

De popmuziek, vanaf de jaren 60 van de 20e eeuw, zit ook vol met coda's. Sommige coda's zijn zelfs langer dan de rest van het liedje. Ik heb het over Hey Jude van The Beatles. Je weet wel, vanaf naaaa-na-na-nanana-naaaa, dat gedeelte duurt vier minuten all the way to the end. Bijna net zoals de monniken met die melismatische stuff. Van pop via jazz tot christelijke worshipmuziek: zo'n coda, ook wel outro of tag genoemd, doet nog steeds dat muzikale strikje erom. Voor musici van nu is het wel zaak dat je je muzikale verkeersbordenkennis op orde hebt. Vaak komt de coda aan het eind van een liedje, na een herhaald refrein ofzo. De verlossing is dan nabij, het liedje is bijna klaar. Niet elk stuk heeft een coda nodig en andersom is het ook zo: soms is een stuk ineens klaar, terwijl er voor je gevoel nog wat muzikale unfinished business is.

Wat is nou het doel van een coda? Nou precies, het ís het doel. Door z'n plaats aan het eind van een muziekstuk is een coda de plek om het muzikale idee af te ronden, te vervolmaken. Om de rook te laten verdwijnen die ontstond tijdens het tumult van de muzikale clímax van een stuk. De coda ligt daarna, in het windstille avondrood van een stuk. Het is een manier om terug te blikken op dat wat er zo mooi heeft geklonken in de compositie. Een goede coda lost eventuele onbevredigde gevoelens van voltooiing in en maakt dat je na het slotakkoord bijna onbewust met je hoofd wil knikken: ja, zo was het, zo moest het zijn. We beleefden een muzikale reis en zijn heelhuids aangekomen op onze bestemming: Apeldoorn. Ja, Apeldoorn. Daar vind je CODA. Cultuur Onder Dak Apeldoorn. Een goede coda is, net als Apeldoorn, helemaal het einde.

Wat is een coda?

Coda is Italiaans voor staart. In de muziek is de Coda ook de staart, de passage waarin een muziekstuk tot een einde komt.

De passage waarin een muziekstuk tot een einde komt

Weten we nog? Aflevering 27 van Muziek in een Notendop? Die ging over de mis. In een notendop van een notendop: een mis is een soort kerkdienstregeling binnen de katholieke traditie. Binnen de mis herdenkt men tijdens de eucharistieviering de kruisdood van Jezus met een maaltijd van brood en wijn. De mis heeft een vaste structuur van gezangen en rituelen op een Latijnse tekst. Dat noemen we het zogenaamde ordinarium.

Een requiem is een mis die wordt opgedragen aan een overledene. Meestal gebeurt dat tijdens een uitvaartplechtigheid, maar een requiemmis kan ook gevierd worden op Allerzielen, als we het niet mis hebben is dat op 2 november. De naam is afgeleid van het gezang dat bij de intocht, het Introïtus, gezongen wordt, Requiem æternam, 'geef hen eeuwige rust'. Misschien ben je als de dood voor het vagevuur. Nou, volgens de katholieke leer zorgt een requiemmis ervoor dat de ziel van de overledene minder lang in het vagevuur door hoeft te brengen voordat deze gered wordt.

Naast de naam van de misvorm is requiem ook de benaming van de bijbehorende muziekvorm. De huidige structuur van het requiem stamt uit de veertiende eeuw. Daarvóór bestond de muziek in de mis alleen uit gregoriaans gezang, eenstemmige melodieën met een vaste Latijnse tekst. Het eerste meerstemmige requiem dat bewaard is gebleven, is dat van Johannes Ockeghem, waarschijnlijk geschreven rond 1470. Een eerder requiem van Guillaume Dufay is niet bewaard. In een requiem wordt van het ordinarium, de gewone gedeelten van de mis, het Gloria en het Credo niet gezongen. Het In paradisum, dat gezongen wordt bij het naar buiten dragen van de kist, en het Libera Me, dat gezongen wordt bij de kist vlak voor de begrafenis, worden ook vaak getoonzet als waren ze een deel van het requiem, al horen ze er strikt genomen niet in. Bij het Dies Irae gaan componisten vaak helemaal los. Logisch ook, want het gaat over de dag des oordeels. Het overweldigende Dies Irae uit het Requiem van Giuseppe Verdi is een mooi voorbeeld. En nogal luid.

De een z'n dood is de ander z'n brood: het requiem werd in de loop van de eeuwen een populair genre. Veel componisten schreven er eentje. En die muziek vond ook zijn weg naar de concertzalen. Naast het eerdergenoemde Requiem van Verdi, is een mooi voorbeeld het Requiem van Mozart, de all-time favorite met dat prachtige Lacrimosa. Hij schreef het op zijn eigen sterfbed. Dat wil zeggen: hij schreef een klein stuk, z'n vrienden maakten het af toen hijzelf het tijdelijke voor het eeuwige had verwisseld. Johannes Brahms gaf een eigen draai aan het genre. Hij schreef een Deutsches Requiem. Auf Deutsch. Niet de overledenen hebben volgens Brahms hulp en troost nodig, maar de nabestaanden. Brahms had het ook wel Een Menselijk Requiem willen noemen. De Fransman Gabriel Fauré schreef een allesbehalve zwaarmoedig Requiem. Hij zei zelf op niet mis te verstane wijze: "Mijn Requiem gaat niet over de angst voor de dood. Ik zie de dood niet als een pijnlijke ervaring, maar als een blijde verlossing en een verlangen naar de blijdschap hierboven. En oja, ik heb het stuk gewoon voor m'n lol gecomponeerd." Zo kan het ook. Een persoonlijke favoriet is het Requiem van Maurice Duruflé. Hij voorziet de oude gregoriaanse melodieën van heerlijk kruidige jazzy harmonieën.

Het requiem staat hoe langer hoe losser van de liturgische context. Het is een genre geworden waarin het gaat om diep persoonlijke ervaringen waarin angst voor de dood, verdriet, berusting maar ook rouwverwerking, vergeving en verlangen naar troost en hoop een plaats krijgen. Daarom herkennen veel mensen zich er ook in. Het spreekt universele gevoelens aan. Atheïst en pacifist Benjamin Britten kwam in 1962 met een War Requiem, opgedragen aan oorlogsslachtoffers. Zoetere voorbeelden zijn de requiems van John Rutter, Karl Jenkins en Howard Goodall. Allemaal Britten, maar niet Benjamin. De Chinese componist Tan Dun zette in 2023 zijn tanden in het genre. Hij werd het Requiem for Nature, dat gaat over de verstoorde relatie tussen mens en natuur. En singer-songwriter Eliza Gilkyson schreef ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de Tsunami in 2004 het nummer Requiem. Sinds 2004 zijn er alweer tientallen dodenmissen bijgepend. Op requiemsurvey.org vind je de geüpdate wereldcatalogus requiems met inmiddels 6100 stuks, zodat je geen doden mist.

Wat is een requiem?

Een requiem is een mis die wordt opgedragen aan een overledene. Meestal gebeurt dat tijdens een uitvaartplechtigheid, maar een requiemmis kan ook gevierd worden op Allerzielen. De naam is afgeleid van het gezang dat bij de intocht, het Introïtus, gezongen wordt, Requiem æternam, 'geef hen eeuwige rust'. Volgens de katholieke leer zorgt een requiemmis ervoor dat de ziel van de overledene minder lang in het vagevuur door hoeft te brengen voordat deze gered wordt. Naast de naam van de misvorm is requiem ook de benaming van de bijbehorende muziekvorm. De huidige structuur van het requiem stamt uit de veertiende eeuw. Het eerste meerstemmige requiem dat bewaard is gebleven, is dat van Johannes Ockeghem, waarschijnlijk geschreven rond 1470.

Een mis die wordt opgedragen aan een overledene

Improvisatie is het spelen van muziek die niet vooraf is ingestudeerd of vaststaat. Het komt van het Latijnse woord improvisus, onvoorzien. Een improvisatie ontstaat ter plekke, maar het is geen kwestie van lukraak een stel toetsen indrukken of zomaar wat lucht door die klarinet persen. Het is net als een schilder met z'n verfpalet en kwastencollectie. Zonder deugdelijk materiaal wordt het weinig soeps. Zo is het ook met muzikaal improviseren: pas als je voldoende kennis van muziektheorie en praktijk hebt opgebouwd, ben je in staat om met kennis te improviseren. Dat lijkt elkaar tegen te spreken, want improviseren is toch juist dat wat niet ingestudeerd is? Natuurlijk, maar kijk: als je met iemand praat, ben je ook aan het improviseren. Maar de ander begrijpt je woorden, want het zijn bestaande woorden in een taal die beide gesprekspartners beheersen, na jarenlange studie op basis- en middelbare school. Je moet kennis hebben van je instrument, van harmonie, melodie, toonsoorten, toonladders, muzikale bouwstenen, structuren en technieken zoals een fuga. Net als het vloeiend en correct spreken van een verbale taal: als je jezelf genoeg hebt getraind, beheers je de muziek om klaar te zijn voor het echte improvisatiewerk.

Het was 7 mei 1747. Koning Frederik de Grote kreeg bezoek van een musicus. Ene heer Bach van Leipzig. Of Bach niet even wat van de vorstelijke fortepiano's wilde proberen. Tuurlijk. En Frederik gaf Bach meteen een challenge: "Zeg Bach, ik heb een klein melodietje voor je, ga jij daar maar eens op improviseren". "Prima", zei Bach. "Ik maak er een driestemmige fuga op". "Nee", zei de koning. "Ik wil een zesstemmige". En zo geschiedde. Dan ben je echt een improvisatiekoning. Als je het eindresultaat van die legendarische impro wilt beluisteren: zoek even op Musikalisches Opfer. Los daarvan: Bach was niet de enige die destijds lustig improviseerde. Veel composities ontstonden destijds quasi-improvisatorisch. Men maakte zich verschillende muzikale stijlen eigen, zodat er in allerlei smaakjes kon worden geïmproviseerd. Net als Jochem Myjer die allerlei beroemde typetjes imiteert met hun eigen markante stemgeluid en tongval.

Naast Bach mochten tal van andere virtuozen, waaronder Mozart en Beethoven, ook graag improviseren. Beethoven was een spelende gehaktmolen. Door zo virtuoos te improviseren maar bovendien de draak te steken met z'n improvisatietegenstander, maakte hij gehakt van ene Daniel Steibelt, die na die vernedering alleen nog maar ergens wilde komen spelen als men kon garanderen dat Beethoven niet op de gastenlijst stond.

Overigens gebeurde het al in de late Middeleeuwen: het contrapunctus alla mente bestond uit een vaste stem, waar twee tot driestemmig over werd geïmproviseerd. Iets later, in de barokmuziek, ontstond de becijferde bas. Dat was een schematische manier van muzieknotatie, waarop je als musicus een uitgebreide versie van het genoteerde kon spelen, waarbij je behoorlijk wat vrijheid had. Als je weleens naar een barokconcert gaat, kan je genieten van die barokke impro op basis van zo'n becijferde bas.

In de klassieke muziekscene is improvisatie tegenwoordig behoorlijk onderbelicht. Wel zijn er bewegingen om daar op conservatoria verandering in te brengen. Ik verheug me op een veelheid aan klavecimbel-, traverso-, cello- en fagot-improvisatie-battles. Overigens is de orgelopleiding de uitzondering op de regel. Improviseren hoort daar bij je studie.

In het hier en nu denken we bij improvisatie vooral aan jazz. Met als bijbel The Real Book, een collectie van jazz standards, waarin de noodzakelijke akkoordenschema's en basismelodie staan genoteerd. Vaak kan je met één paginaatje Real Book-muziek minutenlang freaken met je bandje. Eerst een rondje met z'n allen braaf het thema, dan een solorondje voor de gitarist, dan voor de trompettist, nog een drumsolo en dan weer naar huis, to the top, naar het thema. En die solo's zelf - dat is dus geen kwestie van het leegkieperen van een doos noten. Nee, met veel respect voor grote namen uit de jazz worden licks met elkaar verbonden, motiefjes, sequensen, passend bij de toonsoort, het stuk en de context. En soms merk je als musicus dan een bepaalt riedeltje lekker valt, totaal met de groove vervlochten raakt, en in the heat of the moment ontstaat dan een legendarische improvisatie.

Wat is improvisatie?

Improvisatie is het spelen van muziek die niet vooraf is ingestudeerd of vaststaat. Het komt van het Latijnse woord improvisus, onvoorzien. Een improvisatie ontstaat ter plekke, maar het is geen kwestie van lukraak een stel toetsen indrukken of zomaar wat lucht door die klarinet persen. Het is net als een schilder met z'n verfpalet en kwastencollectie. Zonder deugdelijk materiaal wordt het weinig soeps. Zo is het ook met muzikaal improviseren: pas als je voldoende kennis van muziektheorie en praktijk hebt opgebouwd, ben je in staat om met kennis te improviseren.

Spelen van muziek die niet vooraf is ingestudeerd of vaststaat

Als je met je koor a capella zingt, dan zing je zonder instrumentale begeleiding. Er klinken alleen zangstemmen. De term komt van 'Alla cappella' dat in het Italiaans 'op de wijze van de kapel' betekent. Het zou kunnen zijn dat daarmee de Sixtijnse Kapel werd bedoeld. Daar hadden ze inderdaad een traditie van onbegeleide zang. De term is later verkort tot a cappella.

Het a capella zingen was tot in de 16e eeuw vooral gebruikelijk in de kerkmuziek. Denk aan het Gregoriaans. In de kerk heerste lange tijd de opvatting dat muziekinstrumenten afleidend zijn. Het gaat juist om de teksten die gezongen worden. Wanneer er al muziekinstrumenten meespeelden, ondersteunden deze alleen maar de vocale partijen.
Dat vonden de bespelers van die instrumenten op een gegeven moment maar saai. Zij wilden ook laten horen wat zij konden. Ze gingen steeds meer eigen, zelfstandige begeleidingspartijen spelen. Om het verschil aan te kunnen geven ontstond toen de term 'a cappella': het verwees naar de 'ouderwetse kerkmuziek'. Later ging de oorspronkelijke betekenis van de term verloren en sindsdien betekent 'a capella' 'zingen zonder instrumentale begeleiding'. In het Nederlands verloor Cappella overigens een p, volgens Van Dale is het namelijk A Capella, terwijl men in de rest van de wereld Cappella schrijft.

A capella zingen is best een uitdaging. Fouten vallen heel snel op. Het lastig om de juiste toonhoogte vast te houden; je hebt immers geen instrument waar je je op af kunt stemmen. Je intoneert op jezelf of de andere zangers. Soms blijkt een koor aan het einde van een a-capellastuk wel een halve toon of meer gezakt te zijn, of soms nóg meer, afhankelijk van de kwaliteit van het koor. Aan het begin van het stuk wordt vaak wel even de stemvork gebruikt om de beginnoot aan te geven. Zo weet iedereen op welke hoogte begonnen gaat worden.

Voor componisten biedt de afwezigheid van instrumenten ook vrijheid. Niks mooier dan de menselijke stem. De componist hoeft geen rekening te houden met een bepaalde stemming of vaste toonhoogte, maar hij kan ook gebruikmaken van speciale effecten zoals kwarttonen -toonhoogtes die niet op een piano zitten- of een glissando -een glijder- voorschrijven. Sommige amateurkoren hebben deze special effects direct al onder de knie, tot groot verdriet van de dirigent in kwestie.

Mooie voorbeelden van a capella koorwerken zijn de Vespers van Rachmaninov en de Kanon Pokajanen van Arvo Pärt, vooral in de versie van Cappella Amsterdam. Luister ook eens naar de bedwelmende a capella werken van Valentin Silvestrov.

Er zijn ook ensembles die zich volledig gespecialiseerd hebben in a capella zang. Bekendste zijn wellicht The King's Singers. Het ensemble bestaat al meer dan 50 jaar en het repertoire loopt van middeleeuwen via renaissancemuziek en Bach tot popklassiekers van Burt Bacharach en Barry Manilow tot en met David Guetta en Kesha. Vaak worden eigen arrangementen gezongen, die de liedjes een heel eigen sfeer geven. In de loop der jaren zijn er veel populaire formaties ontstaan, zoals de Swingle singers, Voces8 en Apollo5. Verder zijn ook liederen van radicaal soennitische groepen zoals IS a capella omdat muziekinstrumenten als haram worden beschouwd. Maar daar hebben de eerder genoemde ensembles volgens ons niks mee te maken.

Wat is a capella?

Als je met je koor a capella zingt, dan zing je zonder instrumentale begeleiding. Er klinken alleen zangstemmen. De term komt van 'Alla cappella' dat in het Italiaans 'op de wijze van de kapel' betekent. Het zou kunnen zijn dat daarmee de Sixtijnse Kapel werd bedoeld. Daar hadden ze inderdaad een traditie van onbegeleide zang. De term is later verkort tot a cappella.

Koorzang zonder instrumentale begeleiding

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

NTR actie logo header

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.