Wat hebben Idols, een kapotte kandelaar en een septische Fransoos met een dirigent te maken?
De dirigent. De persoon met de beroemdste rug van het orkest, want in de concertzaal kijk je 99% van de tijd...
...tegen de achterzijde, de overige 1% zien we de vaak bezwete voorzijde waar we ons applaus naartoe klappen.
De dirigent heeft de touwtjes in handen.
Nja, touwtjes, het dirigeerstokje, de baton.
Dat is Frans, voor stok.
Al is het gebruik daarvan niet in baton gegoten.
Want sommige dirigenten doen het met de met blote handen.
En dan heb je d'r bij die zelfs aan
hun wenkbrauwen genoeg hebben.
Maar wát geeft de dirigent nou precies aan en
hoe lang gebeurt dit nou al?
Om te beginnen komt het woord dirigent van het Latijnse werkwoord dirigere, 'afbakenen, regelen, leiden'.
Hij is dus de leider.
Met een korte ei. Als het niet botert met het orkest
is 'ie een lange ij-lijder.
Het Engelse woord voor dirigent is trouwens conductor. Dat woord betekent ook 'geleider', een "materiaal...
...dat de eigenschap heeft warmte, elektriciteit of een andere vorm van energie te geleiden" lees ik als definitie.
Best treffend: de gemiddelde dirigent kijkt bij intense muziek soms alsof hij van hogerhand wordt ingestraald...
...en ziet er na afloop soms inderdaad uit alsof er 230 volt en een flinke lading zweet doorheen is gegaan.
Vroeger, Heul vroeger was het allemaal
wat gemoedelijker, wat kleinschaliger.
Dat weten we dankzij schrijver Martianus Capella. 'A, Capella!' hoor ik niemand denken.
Enfin, Martianus schreef in de 4e eeuw
na Christus over de wijsvinger als..
... 'de vinger die de dirigent bij de verschillende gezangen beweegt.'.
♪ Wij houden van ... ♪
Dus geen baton, geen groteske tweehands gestes. Nee, gewoon een vingertje.
Rond het jaar 1000 was het notenschrift nog niet echt ontwikkeld dus als geheugensteuntje hadden de monniken...
...er een handje van om met de hand de toonhoogte aan te geven.
Kijk, geef ze een wijsvinger en ze pakken de hele hand.
Maargoed, die praktijk die kom je tegenwoordig
nog steeds tegen, denk aan die eerste audities uit Idols.
‘Cheironomie’ noemen we dat, maar daarmee kwam je in
Idols niet per se in de volgende ronde.
- Henk-Jan: Zo, dat was hoog.
Toen de melodie steeds duidelijker kon worden genoteerd, kon de dirigent zich op andere zaken richten.
Zoals dure auto's en een penthouse?
Nee dat kwam later. Rond 1100
ging het om het 'stuwen van de beweging'.
De dirigent kreeg een steeds officiëlere functie, kreeg status.
En een staf, net als de Sint.
Een prior- of cantorstaf, zegmaar het dirigeerstokje van toen.
Een flinke unit, vaak van edelmetaal en voorzien van versieringen zoals een appel, een huisje of een kerk.
En maar stampen met die staf -
de dirigent van toen had beste biceps.
Tot ver in de negentiende eeuw werd de staf gebruikt, soms met dodelijke afloop.
Jean-Baptiste Lully sloeg zo driest de maat
dat z'n stok dwars door z'n voet ging.
Is dat dodelijk dan? zeg je sceptisch.
Maar Lully werd septisch en stierf.
Dit speelde in de 17e eeuw. Vanaf de monnikse middeleeuwen veranderde er veel in de muziekwereld.
Ritme en beweging werden steeds complexer en zo'n zware staf bleek iets te straf.
Begin 19e eeuw zwaaide er wat voor de orkesten. Louis Spohr en Felix Mendelssohn pionierden met de baton...
...waarbij de meeste dirigenten rechtsdragend zijn.
Ene Daniel Turk nam zijn stok zo enthousiast ter hand dat hij een kandelaar op z'n kop kreeg.
De opkomst van de baton ging samen met de steeds groter wordende orkesten en steeds complexere muziek.
De dirigent werd steeds belangrijker en
mocht beide handen uit de mouwen steken.
Rechts om de maat te houden,
links om de dynamiek aan te geven...
...en specifieke instrumenten of
instrumentgroepen uit te lichten.
Dus de violen, of die klarinet.
Om speelmanieren aan te duiden, zoals ‘dolce’, een ‘roerende’ beweging...
...of ‘con fuoco’ een gebalde vuist.
Je zou ook kunnen denken ‘Koffie na de repetitie’? Of...
‘Ik krijg je wel met je lelijke klarinet-inzet’.
Maar los van het handwerk: de dirigent werd een interpreet. Iemand die met muziek van een ander...
...de componist, aan de slag gaat en die muziek interpreteert.
Want hoe laat je een groots orkestwerk klinken? Wanneer versnel je, waar plaats je een accent of houd je even in?
Als dirigent ben je daarmee eigenlijk een
deel van een muziekstuk geworden.
En je belangrijkste werk gebeurt tijdens de repetities: hoe breng je wat je in je hoofd hoort...
...over op een grote groep musici?
Dat vereist een flinke dosis tact en fijngevoeligheid.
Zeker op een regenachtige maandagmorgen.
En als die muzikale communicatie slaagt,
heeft het publiek een prachtige avond.
Een paar van de eerste grote fulltime dirigenten waren Hans von Bülow, Arthur Nikisch en Arturo Toscanini.
Tegen het eind van de 19e eeuw de dirigent uitgegroeid tot artistiek leider van orkesten. In de 20e eeuw ontstonden...
...er specialisaties. Zo kon je naam maken als oudemuziekexpert, als je je stortte op de muziek van Bach
...en tijdgenoten, of als avontuurlijke avantgarde-dirigent als je je met Stockhausen, Boulez en Berio bezighield.
Belangrijke namen uit die tijd zijn Willem Mengelberg, Bruno Walter, Wilhelm Furtwängler, Otto Klemperer...
...Herbert von Karajan, Leonard Bernstein en Bernard Haitink.
Ja, dat zijn een hoop mannen. Orkestdirectie is nog steeds grotendeels een mannenbolwerk...
...al staan het Radio Filharmonisch en het Residentie Orkest bijvoorbeeld onder leiding van een vrouw.
...en reken er maar op dat zij hun mannetje staan.
