Name: Waarom onze groene toekomst misschien wel in een mijn in Zweden zit
Uploaded: 2023-06-12T17:06:48+02:00
Duration: 11 min 56 s

Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Lanthaan, praseodymium, promethium, cerium... Klinkt bijna een beetje magisch wel hè? Een soort spreuk bijna...
'Wingardium Leviosa.'

Maar... dat is het niet. Al kun je er wel bijna mee toveren. Want het zijn namen van zeldzame aardmetalen. En díé spelen een sleutelrol in het vergroenen van de wereld. Zonder zeldzame aardmetalen, geen elektrische auto's, geen windturbines. En dus ook geen energietransitie. Alleen, op dit moment heeft de Europese Unie zelf helemaal geen zeldzame aardmetalen. En we zijn dus compleet afhankelijk. Maar dat is misschien binnenkort verleden tijd. 

Kijk, dit is Kiruna, een mijnstad Noord-Zweden. En hier, naast de ijzerertsmijn blijkt het nu vól te zitten met zeldzame aardmetalen. Wat we hier hebben is de grootste hoeveelheid zeldzame aardmetalen in Europa. En dat kan weleens wereldwijde machtsverhoudingen totaal op z'n gaan kop gaan zetten. Hoe zit dat?
Dit is: waarom onze groene toekomst misschien wel in een donkere mijn in Zweden zit.

Zo, even iets meer licht. Oké, januari 2023. Het Zweedse staatsmijnbedrijf en de minister van industrie en energie presenteren de grootste vondst van zeldzame aardmetalen in Europa óóit. Zweden en de EU zijn in jubelstemming. Zeldzame aardmetalen, ook wel zeldzame aardelementen genoemd, komen meestal voor in stollingsgesteentes. Steen dat ooit magma was. Dat zijn scheikundige elementen en er zijn er zeventien van. Zoals neodymium, europium of dysprosium, naar het Griekse woord dysprositos... Nee! Nee, nee, nee, dysprositos! En dat betekent: moeilijk te vangen. Want dat zijn ze. Kijk, ze heten weliswaar 'zeldzame aardmetalen', maar ze zitten in werkelijkheid eigenlijk overal ter wereld in de grond. Het zeldzaamste zeldzame aardmetaal, Thulium, komt 200 keer vaker voor dan goud. Ze zijn zeldzaam omdat je ze er niet zomaar effe uithaalt.
Maar vooral lastig: het verwerken, raffineren heet dat. Da's moeilijk. En pas als je de boel chemisch bewerkt en uit elkaar haalt, dan heb je er pas wat aan. Terwijl: we zijn nogal afhankelijk van die zeldzame aardmetalen.
Ze zijn namelijk essentieel voor de productie van smartphones, koptelefoons, microfoons, straalmotoren, harddisks, ledlampen, gameconsoles. En ook voor: satellieten, MRI-scanners, militaire en medische apparatuur, gevechtsvliegtuigen, pacemakers en meer. Een groot deel van ons leven en technologie hangt er dus vanaf.
En, heel belangrijk: zeldzame aardmetalen spelen een cruciale rol bij de energietransitie. Ze zitten bijvoorbeeld in de accu's van elektrische auto's, elektromotoren en windturbines. Neem bijvoorbeeld die windturbines: daarin zitten loeisterke en onmisbare magneten die onder meer gemaakt zijn van dat dysprosium en neodymium. Maar die termen mag je weer vergeten.
Belangrijk is: op onze Noordzee staan nu nog bijna driehonderd windturbines, maar dat moeten er in 2030 rond de 1800 zijn, en in 2050 nog veel meer. En die magneten zijn daarbij van levensbelang.

In offshore windturbines worden vaak inderdaad hele sterke magneten gebruikt. En de reden daarvoor is dat je de langzame rotatie van de rotor direct kan omzetten in elektriciteit. En als je dat niet doet, dan heb je een versnellingsbak nodig en dat zorgt voor ten eerste meer wrijving, dus efficiëntieverlies en meer onderhoud voor die turbines. En dat wil je op zee eigenlijk niet hebben. Met andere woorden: geen magneten betekent minder efficiënt, hartstikke duur. Dan kosten ze meer dan dat ze opleveren en dan wil niemand ze bouwen.
Dus, zonder die zeldzame aardmetalen geen transitie van fossiel naar duurzaam.

Ooit, vanaf de jaren 50 ongeveer, kwamen die metalen uit allerlei landen. Maar met name uit de VS. Werd gebruikt voor kleurentelevisies en voor defensie. Maar vanaf hier, ongeveer midden jaren 80, komt daar nog een speler bij. Een vrij dominante, die de productie van de VS wegvaagt.
China.
Geen enkel land ter wereld delft zoveel zeldzame aardmetalen als China. Kijk maar, meer dan de helft komt er vandaan. En die andere stukjes, dat zijn de VS, Myanmar en Australië. En dit kleine stukje is de rest van de wereld.

Enne, dat raffineren, dat verwerken? Nou daar is China ook beregoed in. 87 procent van al het zeldzame aardmetaal wordt dáár geraffineerd. Ook als het niet uit China komt. En die supermagneten waar ik het over had? 91 procent van zeldzame aardmetalenmagneten komt uit China. Dus: de vraag naar zeldzame aardmetalen stijgt door de energietransitie explosief en China domineert de markt. In de Nationale Grondstoffenstrategie - die bestaat - schreef het kabinet onlangs:
"De wereldwijde controle over kritieke grondstoffen krijgt naast een economische steeds meer een geopolitieke dimensie."
Dat betekent: als de EU politiek botst met China, dan kan dat grote gevolgen hebben op energiegebied. Want China heeft verreweg de meeste mijnen in handen. En dat maakt ons afhankelijk.

Zoals je net al hoorde: in principe zijn zeldzame aardmetalen zo'n beetje overal ter wereld te vinden. Maar toch komt bijna alles uit China. Hoe zijn we zo afhankelijk geworden van dat land? Wel, de kunst zit erin dat je het dus niet zomaar uit de grond kan halen. Het is complex, duur en slaat ook een enorm gat in de omgeving. China heeft sinds de jaren '80 werk gemaakt van het winnen en verwerken van die metalen. Da's qua technologie best moeilijk. Het is ook smerig, brengt milieuschade met zich mee.
Kijk, dit is de grootste mijn in China. De Bayan Obo mijn. Hier halen ze erts uit de grond met daarin lanthaan en neodymium. Om dat eruit te halen moet de erts afgepeld worden. En dat doen ze met chemische baden. Een vies klusje dus, waarbij meespeelt dat de milieu- en arbeidsregels in China soms soepeler zijn dan in andere landen. Bij een aantal van die processen komt thorium vrij. Dat is radioactief. Dus naast die mijn ligt een enorm meer met radioactief afval.
Op dát soort dingen zit het Westen niet zo te wachten in eigen omgeving, maar China lijkt er wat minder moeite mee te hebben. En heeft daardoor dus een flinke vinger in de pap.
Het Westen neemt lekker goedkoop af, maar ja, is daardoor wel heel erg afhankelijk. Maar dat brengt wel risico's met zich mee. Want stel dat China om politieke redenen ons die superbelangrijke grondstoffen niet meer wil leveren of bijvoorbeeld voor een hele hoge prijs, of niet als grondstof maar dat we bijvoorbeeld alleen nog maar complete Chinese elektrische auto's kunnen kopen.
Dit onderzoek schat in dat de kans dat China ergens de komende tien jaar de kraan deels dichtdraait, ongeveer 60 procent is.

Dit is een Nederlandse magnetenimporteur. Kijk. Alles komt uit China. Maar, wat als zij straks zeggen: we stoppen met leveren.
Wat dan?
Dan hebben wij een heel groot probleem. Dan zal deze voorraad binnen enkele maanden langzaam helemaal leeglopen en dan hebben we ook geen alternatief. We zijn volledig afhankelijk van China. Da's nu al een dingetje. Maar door de energietransitie wordt verwacht dat we in 2030 vijf keer zoveel zeldzame aardmetalen nodig hebben. Onder meer door het besluit van de Europese Unie dat vanaf 2035 elke nieuwe auto elektrisch moet zijn. Dus China kan het Westen makkelijk onder druk zetten.
De Europese Commissie onderzocht de zogeheten leveringszekerheid van allerlei grondstoffen die wij nodig hebben voor de energietransitie. En van die zeldzame aardmetalen, waar we het nu de hele tijd over hebben, daarvan is het leveringsrisico het allerhoogst. Als het gaat om die afhankelijkheid van China, hebben we natuurlijk een heel belangrijk signaal gekregen in 2010. Je kan het een beetje vergelijken met hoe het nu met Russisch gas gaat.
Rusland kan onze hele economie ontregelen als ze die gaskraan dichtdraaien. En de relatie tussen de EU en China wordt er afgelopen tijd nou niet bepaald beter op.

Dus de vraag is... Wat is daaraan te doen? Volgens Brussel ligt daar dus de oplossing: niet langer made in China, maar made in Europe. Of misschien made in Sweden, dus. Moet je eens kijken wat ik hier sommarfint. Die Zweedse vondst, je weet wel, de grootste vondst in Europa ooit, die kan dus verstrekkende geopolitieke gevolgen hebben.
Enne, die zeldzame aardmetalen, je krijgt het niet cadeau. Nee, die krijg je zeker niet cadeau. Europa heeft zeer strenge mijnbouwwetgeving. Je kan niet zomaar even een mijn openen en morgen beginnen met graven. Als het Zweedse staatsmijnbouwbedrijf dat de ontdekking gedaan heeft de boel wil uitgraven, moet het een jarenlang vergunningstraject in. Met de huidige procedures duurt het al gauw een jaartje of tien voordat ze de grond in kunnen. En met al die ambitieuze klimaatplannen is dat kostbare tijd.
De Europese Commissie werkt -je hoorde het al- aan een Critical Raw Materials Act die de Europese positie op grondstoffengebied moet verbeteren. Een belangrijk onderdeel daarvan wordt het vergunningentraject voor nieuwe mijnen. In maart 2023 moeten die plannen duidelijker worden. En kijk, daar in Noord-Zweden is het redelijk dunbevolkt. Ze hebben dat spul niet gevonden onder Stockholm of Malmö.
Nog een voordeeltje: ze hebben die grondstoffen gevonden naast een al bestaande mijn. Dus, de infrastructuur is er al. En dat maakt het een aantrekkelijke voorraad. Daarbij: het levert de EU werkgelegenheid en geld op. 
Maar er is ook een keerzijde. Want anders dan de jubelstemming doet vermoeden, is dit niet voor iedereen goed nieuws. Want weet je nog, milieuschade. Afval, vies water, enorm gat in de grond. En: Kiruna ligt midden in Sápmi, het land van de inheemse Sami. En zijn staan minder te popelen.
De Sami bewoonden het gebied al eeuwen voordat de stad, na de vondst van ijzererts, in 1900 werd gesticht.

Hoe dit zich gaat ontwikkelen en wat de EU nu met deze vondst gaat doen, dat gaat komende tijd blijken.

Thanks voor het kijken en tot de volgende!

Schoolplaat ecologische voetafdruk

Hoe jij leeft, wat je eet, hoe je jezelf verplaatst, hoe vaak en hoe je op vakantie gaat, heeft allemaal invloed op jouw ecologische voetafdruk. Jouw ecologische voetafdruk is de oppervlakte op aarde die nodig is om jouw leven te kunnen onderhouden.

Klik op de afbeelding om te beginnen.

Ontdek hoe jouw levensstijl invloed heeft op de aarde

Jouw ecologische voetafdruk

Waarom onze groene toekomst misschien wel in een mijn in Zweden zit

NOS op 3 legt het nieuws aan je uit, in duidelijke taal, zodat je het nieuws beter kunt volgen.

Programmaheaders

Programmalogo's

NOS op 3

Naar het YouTube-kanaal NOS op 3

Zeldzame metalen zijn essentieel voor de productie van bijvoorbeeld smartphones, satellieten, medische apparatuur, accu’s voor elektrische auto’s, magneten voor windturbines en meer. Geen enkel land ter wereld delft zoveel zeldzame aardmetalen als China. Hiermee is Europa dus afhankelijk van China. Dit kan veranderen, doordat er in Zweden een grote hoeveelheid zeldzame aardmetalen is gevonden.

Milieu en klimaat

Internationale ontwikkelingen

Zeldzame aardmetalen zijn nodig voor de energietransitie

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.