Sommige boeken zien er onschuldiger uit dan ze daadwerkelijk zijn. Deze twee bandjes bevatten Mein Kampf van Adolf Hitler. Het was in bezit van de Nederlandse schrijver Menno ter Braak. Hij kocht het uit pure nieuwsgierigheid in maart 1933. Streepjes en opmerkingen verraadde wat hij ervan vond. Het zijn soms grappige opmerkingen. Als Hitler schrijft dat een leraar op zijn school nogal aan zijn verstand twijfelde, kan Ter Braak het niet laten aan te tekenen: ‘Sehr richtig’, ofwel: ‘volkomen terecht’.
Nog maar een paar weken eerder was Hitler in Duitsland aan de macht gekomen en liet weinig misverstand bestaan over zijn bedoelingen. 1933 was het jaar van grote ontnuchtering.
Menno ter Braak was in die tijd nog leraar op een middelbare school. De dag na de machtsovername liet hij zich tegenover zijn leerlingen ontvallen: ‘Dit is onvoorstelbaar, de nacht zal over Europa vallen’. Toen hij later dat jaar ging trouwen liet hij zijn aanstaande vrouw weten zelfmoord te zullen plegen, wanneer de nazi’s zich van Nederland meester zouden maken
Net als veel van zijn vrienden en collega-schrijvers had hij er altijd een sport van gemaakt om af te geven op de kleinburgers, de dominees, de middenstanders, met hun brave politieke partijtjes. De een flirtte met het communisme, de ander met het fascisme. Even leek het of alles goed was als het maar niet burgerlijk was.
Tot Hitler aan de macht kwam. Een paar maanden later werden er al boekverbrandingen georganiseerd. De jacht op communisten en vooral joden werd ingezet. Ter Braak besefte dat de burgerlijke democratie tot elke prijs verdedigd moest worden. Hij behoorde tot een kleine groep Nederlanders die onvermoeibaar op het gevaar bleef wijzen, dat zich inmiddels ook in Nederland manifesteerde, met de zwarthemden van de NSB van Anton Mussert. Ter Braak zag ook in Nederland het antisemitisme toenemen:
Ter Braaks vriend E.du Perron hield zich het liefst afzijdig van de politiek. Maar ook hij besefte dat de opkomst van Hitler niet viel te negeren. In zijn roman Het land van Herkomst, komt de hoofdpersoon na een Indische jeugd aan in Europa dat hij zich veel beschaafder had voorgesteld. De dreiging van een verwoestende oorlog, beheerst iedereen, ook zijn vrienden. De hoofdpersoon uit dit boek kan nog maar aan een ding denken: weggaan uit Europa
Teruggaan naar Java, gesteld dat het daar rustig bleef, zonodig een kamponghuis betrekken, zonder boeken, zonder enig intellectueel voedsel, maar met de trots de politieke vuiligheid geweigerd te hebben van een nieuwe oorlog voor wie ook.’
De dreigende oorlog trok diepe sporen door de literatuur. Pamfletten en romans die het onheil probeerden af te wenden: ze richtten weinig uit. De linkse schrijver Maurits Dekker werd vanwege een anti-Hitler-pamflet zelfs veroordeeld voor de ‘belediging van een bevriend staatshoofd’. Menno ter Braak was in 1936 medeoprichter van het Comité van Waakzaamheid, een organisatie die met publicaties en manifestaties de Nederlandse bevolking probeerde te waarschuwen voor het bruine gevaar.
Het Comité kreeg veel aandacht maar had weinig succes. De Nederlandse regering bleef geloven dat het buiten een nieuwe Europese oorlog kon blijven. Tot op 10 mei 1940 de Nederlanders wakker werden van vliegtuiggeronk, parachutisten en vallende bommen. Nederland was in oorlog met Nazi Duitsland. Vijf dagen later werd er al gecapituleerd. Nederland was bezet.
Nog vóór Nederland capituleerde schreef Menno ter Braak een afscheidsbrief aan zijn vrouw
Lieve Antje,
Ik maak een eind aan mijn leven, je weet waarom. Alles wat er tussen ons gezegd moest worden, is gezegd; ik kan niet meer verder gaan.
Groet alle vrienden. Ik heb zoveel vrienden gehad, daarom was mijn leven volkomen goed, maar vooral door jou. Dag! Je Menno
Ter Braaks vriend Du Perron stierf dezelfde dag, 14 mei 1940, aan een hartaanval. Ze hebben niet van elkaars dood geweten. De nacht was begonnen.
