Name: Wat is de Verlichting?
Uploaded: 2020-07-23T09:00:00+02:00
Duration: 55 s
Description: In de achttiende eeuw rekenen wetenschappers, schrijvers en filosofen af met ouderwetse tradities, bijgeloof en intolerantie. Ze vinden feiten belangrijk. De verlichting leidt tot veel nieuwe inzichten.

Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

De 18e eeuw is de tijd van de Verlichting. Wetenschappers, schrijvers en filosofen gaan anders denken. Ze willen alleen nog uitgaan van feiten. Daarmee rekenen ze af met verouderde tradities, bijgeloof en intolerantie. Een belangrijke grondlegger van de Verlichting is Rene Descartes. Van hem is de uitspraak: “cogito ergo sum” – ik denk dus ik ben. Nieuwsgierigheid en een open geest leiden tot veel nieuwe inzichten. Zoals de theorie van de zwaartekracht door Isaac Newton.  Maar er wordt ook nagedacht over de inrichting van de staat. Burgers hebben recht op vrijheid en gelijkheid, aldus de verlichtingsfilosofen. Dat leidt uiteindelijk tot de Franse Revolutie in 1789.

Waarom zijn bananen krom? Hoe werkt je geheugen? Uiteenlopende vragen die Clipphanger met een grappige animatie op een verrassende manier beantwoordt.

Clipphanger header

Clipphanger logo

Clipphanger 

Clipphanger op Youtube

In de 18e eeuw begint in Europa de Verlichting. Door de ontwikkeling van de wetenschap veranderen onze ideeën over de maatschappij. Weet jij wat de Verlichting precies inhoudt? Test je kennis in de quiz. 

Quiz over denkers en ideeën

Wat weet jij over de Verlichting?

Het feminisme is een beweging die strijdt voor de emancipatie van de vrouw. Met deze tijdlijn duik je in de geschiedenis van het feminisme in Nederland.

Tijdlijn over het feminisme

De emancipatie van de vrouw

NPO Kennis maakt explainers en informatieve story's over onderwerpen die jongeren bezighouden, van Netflix tot klimaatverandering.

Npo Kennis header

Logo NPO Kennis

NPO Kennis

De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) is een militaire samenwerking, bestaande uit 30 landen. De NAVO heeft als doen de vrijheid en veiligheid van de lidstaten te garanderen. Hoe doen ze dat? Klik op de afbeelding om de story te lezen.

Story over de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie

Wat doet de NAVO?

In een democratie ligt de macht bij het volk. Maar omdat we moeilijk met z'n allen kunnen regeren, kiezen we mensen die dat voor ons doen. Waar moet een democratie aan voldoen? Klik op de afbeelding om de story van NPO Kennis te lezen.

Story over de rechten en plichten in een democratie

Wat is een democratie?

High Speed History

Hoe zat het ook alweer? Grote en kleine gebeurtenissen uit de geschiedenis in animaties van minder dan een minuut. Kort, duidelijk en superhandig om je geheugen even op te frissen!

Programmaheaders

In de achttiende eeuw rekenen wetenschappers, schrijvers en filosofen af met ouderwetse tradities, bijgeloof en intolerantie. Ze vinden feiten belangrijk. De verlichting leidt tot veel nieuwe inzichten.

Pruiken en revoluties

Wat is de Verlichting?

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over een meer rechtvaardige samenleving (1650 – 1789)? Hoe werden verlichte ideeën tijdens de democratische revoluties in de Verenigde Staten en Frankrijk in de praktijk gebracht (1776 – 1813)? In welke mate bepaalden verlichtingsideeën de politieke cultuur in Europa (1813 – 1900)?

Groep 6/7/8

In de 17e eeuw beleeft de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gouden tijden. Daarna komt er steeds meer kritiek op het systeem van stadhouders. Tegenstanders van de stadhouders noemen zichzelf de ‘patriotten’, wat ‘landgenoten’ betekent. In 1787 proberen ze de macht over te nemen, wat mislukt. Totdat ze hulp krijgen van Frankrijk en de stadhouder voorgoed wordt verjaagd.

Quiz over machtsstrijd in de Republiek

Wat weet jij over de patriotten?

De duikboot wordt in 1620 uitgevonden door de Nederlandse uitvinder Cornelis Drebbel. Hoe heeft de duikboot zich sindsdien ontwikkeld tot oorlogsmachine en onderzoeksvoertuig?

Story over de geschiedenis van de duikboot

Hoe is de duikboot ontstaan?

Immanuel Kant is geboren in de toenmalige Pruisische stad Koningsbergen – het tegenwoordig Russische Kaliningrad – en daar stierf hij ook. Hij verliet de stad nooit.
Aan Kant danken we het idee van de autonome mens; de mens die voor zichzelf denkt, en zich niet onmondig laat leiden door een ander. Sapere aude! schrijft Kant in 1784. Ofwel: durf te denken! 
Hij leidde een strikt leven. Elke dag om vijf uur liet Kant zich wekken door zijn bediende, de oud-militair Lampe, die hem toeriep: “Het is tijd!”. Zijn dagelijkse wandelingen waren zo punctueel dat men de klok erop gelijk kon zetten.
Kant laat in zijn Kritiek van de Zuivere Rede zien dat er een grens is aan wat we kunnen kennen. In die tijd deden filosofen uitspraken over het bestaan van God of de onsterfelijkheid van de ziel, maar volgens Kant is dat louter speculatie. Ze gaan immers de zintuiglijke ervaring te boven. 
Maar had Newton niet laten zien hoe gedetermineerd door natuurwetten die zintuiglijke ervaringen zijn? Hoe zit het dan met die menselijke autonomie? Dat is een actuele discussie: wetenschappers laten zien hoe genen en omgevingsfactoren ons gedrag bepalen. Waarom nog spreken over autonomie? 
Omdat het geweten ons belet om verantwoordelijkheid voor onze handelingen af te schuiven, aldus Kant. Daarom moeten we wel veronderstellen vrij te zijn: alleen een vrij mens kan immers bij zichzelf nagaan of zijn handelingen moreel te rechtvaardigen zijn. 
Vrijheid betekent bij Kant dus niet: doen waar je zin in hebt. Vrijheid impliceert verantwoordelijkheid. Een autonoom mens verplicht zichzelf goed te handelen. In de beroemde categorisch imperatief geeft Kant een criterium: handel volgens dat principe waarvan je zou willen dat het een algemene wet wordt. Een autonoom mens weet dat hij niet egoïstisch zijn gang kan gaan. Als immers iedereen dat zou doen, gaat het ten koste van ieders vrijheid. (De mens is onderhevig aan natuurwetten, en tegelijkertijd – als moreel wezen – autonoom.) 
Op het grafmonument van Kant vinden we een beroemd citaat, waarin hij vertelt hoe hij zowel de sterrenhemel als de morele wet bewondert. Wie naar de sterren kijkt, voelt zich verpletterend nietig, niettemin stijgt onze geest uit boven elke materie.

Immanuel Kant

Kant was een Duitse filosoof ten tijde van de Verlichting. Hij werd beroemd met zijn opvatting dat ieder mens vrij is. We zijn autonome wezens, maar dat brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee.

Grote geesten

Immanuel Kant (1724 – 1804)

Benedictus de Spinoza wordt geboren in Amsterdam en is de zoon van Portugees – Joodse ouders. Hij is dus een tweede generatie allochtoon. Spinoza komt al vroeg in conflict met de joods-Sefardische gemeenschap waarin hij opgroeit. Hij stelt dat een religieuze tekst vol aannames en tegenstrijdigheden geen leidend beginsel kan zijn voor echte kennis en voor de waarheid. 
Op 23-jarige leeftijd wordt hij uit de joodse gemeenschap verbannen. Hij schrijft het Theologisch-politiek tractaat en De Ethica. Beiden zijn anoniem gepubliceerd en na publicatie verboden. Het TTP is één van de oudste pleidooien voor vrijheid van meningsuiting dat we kennen. 
In zijn belangrijkste boek – De Ethica – probeert hij antwoord te geven op de vraag “Hoe goed, of  anders gezegd, gelukkig te leven?”. Het antwoord lijkt eenvoudig. Om een goed leven te leiden, moeten we doen wat het meest kenmerkende voor mensen is. Namelijk: nadenken. Volgens Spinoza moeten we daarom kennis verwerven, de rede volgen, en ons niet laten meeslepen door emoties. 
De rede, die Spinoza zo hoog acht, staat regelmatig haaks op traditie of religie. Daarom werd Spinoza ook in het redelijk tolerante Nederland van de Gouden Eeuw gehaat. 
Daarnaast poneert Spinoza een gevaarlijke stelling. Volgens hem is God geen bovennatuurlijk wezen. Nee, God valt samen met de natuur. Alles wat gebeurt heeft een natuurlijke verklaring: er bestaan geen wonderen en geen toevalligheden. Deze God is dus onpersoonlijk en heeft ook niets met ons voor. We kunnen hem wel beter leren kennen door de wetten van de natuur te ontdekken. (In De Ethica wil Spinoza uiteindelijk vanuit het gezichtspunt van de eeuwigheid, het universum en onze plaats daarin kennen. Pas dat leidt tot het ware volmaakte geluk en tot een intellectuele liefde tot god, ofwel tot al-wat-is.)
Spinoza wordt goddeloosheid verweten. Een vriend wordt veroordeeld voor godslastering wegens een spinozistisch geschrift en sterft in het Rasphuis. Enkele jaren later ziet Spinoza hoe de gebroeders De Witt door een woedende menigte worden gelyncht. Spinoza wil een plakkaat met daarop de tekst Ultimi Barbarorum (‘De ergste barbarendaad’) ophangen. Zijn huisbaas houdt hem tegen, uit angst voor nog een lynchpartij. De rede blijkt bij mensen nu eenmaal vaak ver te zoeken. Spinoza sterft op 44-jarige leeftijd in Den Haag. 

Benedictus de Spinoza (1632 – 1677)

Spinoza was een Nederlandse filosoof. Zijn opvattingen stonden haaks op zijn joodse opvoeding: hij vond dat kennis en rede de sleutel waren tot een gelukkig leven, en niet traditie of religie. En met zijn stelling dat god geen bovennatuurlijk wezen was, maar samenvalt met de natuur maakte hij ook bepaald geen vrienden. 

René Descartes staat met die ene formulering aan de wieg van wat de moderne filosofie wordt genoemd: cogito ergo sum. Oftewel: ik denk, dus ik ben. Dat zinnetje staat voor een  nieuwe methode om onszelf en de wereld om ons heen te onderzoeken. 
Descartes stelt dat onbetwijfelbare kennis niet kan voortkomen uit traditie of gewoonte.  Zelfs onze eigen zintuigen zijn niet helder genoeg. Ware kennis begint bij een radicale twijfel aan alles wat we geloven, menen te weten of waarnemen. Pas als we aan alles twijfelen, stuiten we op iets wat onbetwijfelbaar is. Namelijk dat iets twijfelt, of denkt. Ons eigen verstand is volgens Descartes het startpunt van kennis. Vandaar:  ik denk dus ik ben. 
Met Descartes klopt de Verlichting aan de deur; niet blind een overtuiging volgen, maar kritisch nadenken. Durf te twijfelen. 
Maar, als het verstand de bron is van kennis, hoe zit het dan met ons lichaam? Volgens Descartes moeten we het lichaam beschouwen als een mechanisch systeem. Descartes maakt een scherp onderscheid tussen denken en onze lichamelijkheid. Het lichaam is te zien als een voorgeprogrammeerde machine, zonder gedachten of wil. Het denken is daarentegen vrij en bewust van zichzelf. Dit zogeheten dualisme stuit op veel kritiek, ook vandaag nog. 
Neurowetenschappers stellen dat wij niets meer zijn dan een biologische machine. Die vrijheid van Descartes is een illusie. Descartes zou hen deels gelijk geven. Ja, het lichaam is een machine. Maar over het denken kunnen we dat niet zeggen. Een machine voert immers blind zijn programma uit, maar het verstand kan twijfelen en alternatieve gewoontes ontwikkelen. ‘Iets’ in ons lichaam moet zich dan toch onttrekken aan dat gedetermineerde. Een zelfbewuste geest in de machine, in staat tot ethiek en politiek. 
Descartes woonde twintig jaar in Nederland, waar naar eigen zeggen het klimaat om te denken beter was dan in Frankrijk. Hier ontmoette hij ook de hoogbegaafde Elisabeth van de Palts. Tussen beide ontstond een wereldberoemde correspondentie, die voor Descartes de aanleiding was om De passies van de ziel te schrijven. Een studie over hoe hartstochten onze ziel beroeren.

René Descartes (1596 – 1650)

Met René Descartes kon de Verlichting beginnen. Hij bedacht een nieuwe manier om naar de wereld te kijken: door te twijfelen.

Eén van de bekendste schrijvers uit de 18e eeuw is eigenlijk een journalist: Justus van Effen. Hij start het eerste opinieblad van Nederland, De Hollandsche Spectator. Van Effen wil Nederland écht vooruit helpen. Veel landgenoten dromen over rijkdom en betere werelden, maar in de praktijk moeten we eerst eens kritisch naar onszelf kijken. Zijn eigen tekortkomingen heeft Van Effen eerder al gepubliceerd, in een verhaal over een wat oudere man die terugkijkt op een bewogen leven. "Op één dag speelde ik vaak drie rollen: die van wijsneus, entertainer en van vechtersbaas. Dat ging zo ver dat ik nog vóór mijn achttiende verjaardag al tweeduizend gedachten in proza en poëzie had geproduceerd, zes minnaressen had versleten en meer dan tien maal mijn degen getrokken – alles met meer geluk dan wijsheid."
Met diezelfde kritische blik kijkt Van Effen nu naar héél Nederland. Waarom zou men geen vreemde woorden mogen gebruiken in het Nederlands? Je jaagt buitenlanders toch ook niet weg?
"Wat zouden de heren zeggen als iemand voorstelt dat in ons land alleen oorspronkelijke Nederlanders mogen wonen. En dat ons land gezuiverd moet worden van al die mensen uit andere landen, omdat anders ons nationale karakter verdwijnt."
Ook haat Van Effen alle mensen die meteen hun oordeel klaar hebben over elk nieuw politiek voorstel.
"Ik wil niet beweren dat het onderdanen van een vrij land niet vrij staat om elk naar eer en geweten zijn standpunten voor de dag te brengen. Ik zou alleen willen dat iedereen dat op bescheiden en bedaarde wijze doet."
Op veel punten kunnen Nederlanders zichzelf verbeteren. Zoals al die kruiers die buitenlanders vier keer zo veel laten betalen:
"Honderd keer ben ik ooggetuige geweest van dergelijke afschuwelijke praktijken en heb ik mijn best gedaan om de gedupeerden te beschermen. Waarmee ik mij niet zelden de brutaalste opmerkingen van die schoften van kruiers op de hals heb gehaald."
De Spectator geeft ook adviezen. Op een ingezonden brief van een vrouw die klaagt dat de hartstocht van haar man na vier maanden huwelijk is verdwenen, antwoordt de spectator dat de vrouw zich leuk moet blijven kleden, haar lichaam en haar gebit goed moet schoonmaken en dat ze haar man moet liefkozen: "Ik moet toegeven dat ik deze opmerkingen over zo’n netelig onderwerp met een zekere schroom heb opgeschreven. Wat mij heeft gerustgesteld, is de verzekering dat een zedenmeester, net als een anatoom, in zeker opzicht als een filosoof mag spreken, maar op een bedekte manier.
Van Effen sterft in 1735 aan maagkanker. De Hollandsche Spectator is niet meer. Maar er staan al weer nieuwe journalisten te popelen om de fakkel over te nemen. De discussies over een beter Nederland zijn nog maar net begonnen.

Justus van Effen

In de 18e eeuw dromen veel mensen van rijkdom en betere werelden, maar schrijver Justus van Effen vindt dat iedereen eerst kritisch naar zichzelf moet kijken. 

Van Effen streeft naar een beter Nederland

In 1758 is Casanova in Nederland. Hij leert er de veertienjarige Esther kennen. Wat blijkt? Hij mag haar van haar vader gewoon meenemen naar een concert! In een koets! Esther vindt dat heel normaal:"Ik weet dat men nergens anders een jong meisje alleen met een man laat uitgaan, maar hier wordt ons geleerd op onszelf te passen." In de tweede helft van de eeuw wordt het vertrouwen in de zelfstandigheid en verantwoordelijkheid van kinderen steeds groter. Voor het eerst verschijnen er boekjes voor hele jonge kinderen. Die worden eindelijk in hun eigen taal en op hun eigen niveau aangesproken! Een echte bestseller wordt Proeve van kleine Gedigten voor Kinderen, geschreven door Hiëronymus van Alphen, advocaat, weduwnaar en vader van drie zoontjes. In eenvoudige taal maken de kinderen kennis met verlichte ideeën. Werden Spinoza en Bekker een kleine eeuw eerder nog veroordeeld toen ze beweerden dat de duivel niet bestond, in 1778 is deze gedachte volledig geaccepteerd! "Pietje, als je niet wilt deugen, Dan verschijnt de zwarte man. Klaasje foei, dat is een leugen! Laat hem komen, als hij kan. Wie aan zulk een man gelooft,is van zijn verstand berooft.
Van Alphen maakt bovendien reclame voor alle nieuwe opvoedkundige idealen die John Locke eind zeventiende eeuw introduceerde. Dus niet slaan:" Dat algemene lompe en strenge middel om kinderen te slaan of te straffen met de roede...is het alleronbekwaamste om in de opvoeding gebruikt te worden."
Vaderlandsliefde is een van de belangrijkste deugden om te leren, ook voor kindjes: "Al ben ik maar een kind,
Toch wordt mijn vaderland door mij op ‘t hoogst bemind. Ook de minder aangename kanten van het leven komen aan bod, zoals de dood. "Mijn lieve kinders, schrik toch niet,Wanneer je dode mensen ziet; Zouden jullie voor lijken beven? Kom hier: deze bleke koude man, Die voelen, zien, noch horen kan."
Houdt nu niet op te leven. Achttiende-eeuwse kinderen worden voortdurend met de dood geconfronteerd. Otto van Eck schrijft op 13-jarige leeftijd in zijn dagboek: "Afgelopen dinsdag feliciteerde papa nicht Scholten nog, dat zij weer beter was en nu is zij helaas dood. Dit leert ons hoe gauw ’t met iemand gedaan kan zijn en hoe men in gezonde dagen nooit moet denken, dat men nog lang te leven heeft." (18 juli 1794)

Opvoeding in de achttiende eeuw

Kinderen worden in de achttiende eeuw heel anders opgevoed dan tegenwoordig. Hoe ging dat eigenlijk? Een echte bestseller wordt Proeve van kleine Gedigten voor Kinderen, geschreven door Hiëronymus van Alphen.

Opvoeding en Verlichting

Napoleon Bonaparte wordt in 1769 geboren op het Franse Corsica. En Nappie blijkt een strijdlustig mannetje. Als-ie 9 is wil-ie al naar de militaire school en op zijn 16de gaat-ie het leger in. En garde!

Niet veel later breekt de Franse revolutie uit, en daar sluit Napoleon zich bij aan. Hij maakt carrière in het leger en werkt zich op tot generaal. Na succesvolle veldtochten in Italië en Egypte, komt Napoleon terug in Parijs. Maar wat-ie daar ziet, dat bevalt hem niet. Dus besluit hij de macht zelf maar te grijpen - en met succes. in 1804 kroont hij zichzelf tot keizer, en zijn vrouw Joséphine tot keizerine.

Nappie voert allerlei nieuwe wetten in, zoals de ‘code civil’, waar wij nog steeds onze burgerlijke stand aan te danken hebben. Daarnaast komt hij met de kilo, de meter, en kilometers lange wegen in Europa. Die komen goed van pas op de veldtochten die Napoleon voert. Hij trekt zelfs op naar Moskou, maar daar komt hij van een erg koude kermis thuis. Uiteindelijk wordt bij Waterloo het leger van Napoleon in de pan gehakt. Hij wordt verbannen naar het afgelegen eiland Sint Helena, waar-ie een beetje verpietert in zijn moestuintje. Op zijn 51ste is Napoleon wel zo'n beetje uitgezaaid en legt-ie het loodje.


Clipphanger

Napoleon Bonaparte was de keizer van de Fransen. Hij was altijd wel in voor een potje knokken, maar zorgde ook voor bestuurlijke hervormingen die we in Nederland nog altijd gebruiken.

Wie was Napoleon?

Rond 1750 is Frankrijk een land van arme boeren. Aan het hoofd staat de almachtige koning Lodewijk. Hij voert graag oorlogen en om die te voeren en voor zijn luxe levensstijl heeft hij veel geld nodig. Daarvoor worden de belastingen almaar verhoogd en dat in een tijd van hongersnood en misoogsten. Wie daartegen protesteert belandt in de gevangenis. Maar in 1789 zijn de Fransen het zat. Op 14 juli bestormen ze de Bastille, een grote gevangenis in Parijs. Het begin van de Franse revolutie. Lodewijk wordt afgezet en eindigt onder de guillotine. Frankrijk is een republiek.

Op 14 juli 1789 bestormen de Fransen de Bastille in Parijs. Het volk protesteert hiermee tegen de almachtige koning Lodewijk. Zo begint de Franse Revolutie.

Wat is de Franse revolutie?

HistoClips zijn korte, krachtige en boeiende programma’s over uiteenlopende geschiedenisonderwerpen. Van de oude Grieken naar Columbus tot de Tweede Wereldoorlog. In de afleveringen van HistoClips komen alle facetten van de geschiedenis aan bod.

Histoclips

Op 14 juli is het feest in Frankrijk. Op die datum bestormden woedende Parijzenaren in 1789 de Bastille. Het was het begin van de Revolutie. De almachtige koning werd op 14 juli 1789 afgezet. Iedere Fransman was voortaan gelijk.

De Franse Revolutie 

Een paar eeuwen geleden zijn er nog geen fabrieken in Nederland. Producten worden met de hand gemaakt door vakmensen. Ze werken met eenvoudige gereedschappen. Voor het zware werk gebruiken ze molens, ossen en paarden. Maar door de uitvinding van de stoommachine verandert dit voorgoed. Grote machines in fabrieken nemen veel handwerk over. De krachtige machines werken sneller en produceren daardoor goedkoper. De industrie groeit en mensen trekken massaal naar de stad om daar in de fabrieken te gaan werken. De industriële revolutie begint rond 1760 in Engeland. Pas na 1850 komt de industrialisatie ook in Nederland opgang.

Door de uitvinding van de stoommachine in de 18e eeuw komen er steeds meer machines en fabrieken. Zo kan er goedkoper en sneller geproduceerd worden. De industriële revolutie is begonnen.

Wat was de industriële revolutie?

David Hume is pas 28 als zijn filosofisch debuut A Treatise of Human Nature verschijnt. Een boek dat tot zijn grote teleurstelling volkomen genegeerd wordt. Inmiddels geldt het als één van de belangrijkste filosofische studies. Het traktaat is een aanval op elke vorm van speculeren of gissen.
Het belangrijkste inzicht van Hume luidt dat de menselijke natuur de grond vormt van alle kennis. Een uitspraak over hoe de wereld in elkaar zit, of over het bestaan van God, zegt vooral iets over hoe wij zelf in elkaar zitten. Neem causaliteit ofwel de wet van oorzaak en gevolg. Een uitspraak dat alles een oorzaak heeft, lijkt objectief waar. Hume betwijfelt dat. We kunnen hooguit zeggen dat de mens van nature relaties legt tussen verschillende zintuiglijke gewaarwordingen. Maar wat de mens waarneemt of denkt waar te nemen hoeft niet de werkelijkheid te zijn. Het zegt meer iets over hoe onze geest werkt. 
Hume wil de menselijke natuur begrijpen en beseft dat de rede beperkt is. De rede is een slaaf van onze hartstochten. Begeerten en emoties zijn vaak allesbepalend, die moeten we dus onderzoeken. We kunnen bijvoorbeeld allerlei abstracte theorieën ontwikkelen, maar kijk liever naar de praktijk, zegt Hume. Dan zien we hoe de mens een natuurlijke neiging en heeft om zich goedwillend te gedragen. Hume keert zich af van de populaire opvatting dat de mens in wezen egoïstisch is. 
Hume schreef veel over religie, hij probeert, als een antropoloog, te ontdekken waar de natuurlijke behoefte aan religie vandaan komt. Bijvoorbeeld uit angst voor het onbekende. 
Hume, die op zijn sterfbed geestelijke bijstand weigerde, schreef zijn eigen grafrede, waarin hij zichzelf neerzet als een man met een mild karakter. Het past bij zijn onderzoekende temperament, wars van dogma’s.

David Hume

Hume was een Schotse filosoof en historicus uit de tijd van de Verlichting. Volgens Hume vormt de menselijke natuur de basis van alle kennis. Hij wees erop dat wat wij waarnemen als werkelijkheid dat niet hoeft te zijn.

David Hume (1711 – 1776)

In 1782 wordt het boek ‘Sara Burgerhart’ gepubliceerd. Het boek is geschreven door Betje Wolff en Aagje Deken. ‘Sara Burgerhart’ is geschreven als een briefroman en bevat autobiografische elementen. Net als Aagje Deken, is de hoofdpersoon Sara Burgerhart een wees. En net als Betje wordt ze omdat ze een vrouw is, veroordeeld voor een stukgelopen liefdesrelatie. ‘Trouw niet voor het geld, maar voor de liefde’, is de boodschap van het boek en dat is heel opmerkelijk voor die tijd. De schrijfsters benadrukken de zelfstandigheid van de vrouw en dat zij zelf haar keuzes moet kunnen maken. Dit is typerend voor de ‘Verlichting’, een stroming die uitgaat van het geloof in de mens en in de vooruitgang. Het boek geeft een goed beeld van de veranderingen in de samenleving aan het eind van de 18e eeuw.

In 1782 wordt het boek ‘Sara Burgerhart’, door Betje Wolff en Aagje Deken, gepubliceerd.
Het boek is geschreven als een briefroman en gaat over de zelfstandigheid van vrouwen. In die tijd een thema waar niet veel aandacht voor is.

Wie was Sara Burgerhart?

Rond 1700 lezen alle belangrijke Europese filosofen de gevaarlijke teksten van de Hollander Spinoza. De reputatie van Spinoza is inktzwart. Velen beschouwen hem als een goddeloze immoralist. 
Want Spinoza heeft ook zo zijn ideeën over de Bijbel. "Ik verklaar ronduit en zonder omwegen dat ik de Heilige Schrift niet begrijp, ook al heb ik heel wat jaren aan haar besteed."
En dat terwijl iedereen er vanuit gaat dat het God zelf is die door middel van de Bijbel de mensen toespreekt!
In de zondeval gelooft Spinoza niet. Adam en Eva aten gewoon een appel van de boom van de kennis van goed en kwaad, om er achter te komen dat die giftig was.
"God openbaarde Adam dat het eten van die boom de dood veroorzaakt, zoals hij ons ook met behulp van het natuurlijk verstand laat zien dat vergif dodelijk is voor ons.
Ook een straffende God bestaat niet, zegt Spinoza.
Maar als die niet bestaat, sputteren zijn tegenstanders, wat weerhoudt de mens er dan van om crimineel te zijn? "Echt, wie dat alleen uit vrees voor straf nalaat, die handelt geenszins uit liefde en omhelst allerminst de deugd."
Spinoza is nu staatsvijand nummer 1. Hij moet onderduiken. Via Rijnsburg belandt hij in Den Haag.
Spinoza was zijn tijd ver vooruit. Hij verdedigde vrijheid van meningsuiting en vrijheid van denken in een tijd waarin er nog volop censuur was. Daarmee stond hij aan de wieg van de Europese Verlichting.
Die Verlichting moet je zien als een proces van bewustwording. Het is back to reality. Hoe kunnen we met z’n allen gelukkig worden, ondanks het besef dat we allemaal door onze emoties en driften worden geleid. En ondanks het besef dat we sterfelijk zijn.
Over deze vraag wordt de hele achttiende eeuw gediscussieerd. In alle kranten, tijdschriften, genootschappen, kroegen en koffiehuizen. Er is een enorme drang om de wereld te veranderen. Wat is het geheime recept voor geluk? Is dat vrijheid? Opvoeding? Of toch God? Personen als Spinoza zijn breekijzers: ze openen deuren. De ogen van de mensen om hen heen gaan open.
Als de duivel en de hel echt niet bestaan, zoals Spinoza beweert, dan verandert opeens het hele perspectief! Dan gaat het inderdaad niet meer om: hoe kom ik in de hemel, maar om: hoe word ik NU gelukkig, op DEZE aarde?

Spinoza en de Verlichting

Spinoza was zijn tijd ver vooruit. Hij verdedigde vrijheid van meningsuiting en vrijheid van denken in een tijd waarin er nog volop censuur was. Daarmee stond hij aan de wieg van de Europese Verlichting.

De Europese Verlichting

Al eeuwenlang hebben mensen met macht de neiging die macht te misbruiken. Dat kan anders, vindt de Franse filosoof Charles baron de Montesquieu. In 1748 schrijft hij een boek waarin hij een nieuw systeem voorstelt: de trias politica. Oftewel de Scheiding der Machten. De 3 machten van Montesquieu zijn de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht. Als die nou een beetje in evenwicht blijven, kan niemand te veel macht krijgen en kunnen de burgers leven in vrijheid en zekerheid, zonder slapeloze machten eh nachten.

De ideeën van Montesquieu hebben wereldwijd veel invloed gehad. Ook in Nederland, met de grondwet van 1848. Al zit er hier wel een eigen sausje overheen. In ons huidige systeem ligt de wetgevende macht bij het parlement en de regering. Hier worden wetsvoorstellen bedacht en gecontroleerd. De uitvoerende macht ligt bij, daar is ie weer, de Regering. De rechterlijke macht bestaat uit de rechters en het Openbaar Ministerie, dat is geen ministerie, maar het valt wel onder de minister van Justitie. Hmmm… Niet echt een scheiding der machten, misschien eerder een spreiding der machten. De trias… politica.. light?

De Nederlandse democratie bestaat uit drie machten: de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht. Dit systeem is bedacht door de Franse filosoof Montesquieu, om te voorkomen dat iemand te veel macht krijgt.

Wat is de trias politica?

Eind 17e eeuw presenteert de natuurkundige Isaac Newton zijn baanbrekende boek Principia, én begint in Engeland de Glorious Revolution. Deze gebeurtenissen worden wel gezien als het startschot van de filosofische periode De Verlichting. Die heet zo omdat het lijkt alsof iemand eindelijk eens een lampje aandoet. Het centrum van die Verlichting is Parijs, waar in de salons wordt gediscussieerd door grote denkers als Montesquieu, Voltaire, Rousseau en Kant. Die schrijft: ‘Durf te denken’. Dus niet klakkeloos geloven wat je ooit geleerd is, maar waarnemen en nadenken. Vrijheid van denken is de sleutel tot het kennen van de waarheid en een leven in rechtvaardigheid. Ja, dat willen we toch allemaal!
Het optimisme van de Verlichting heeft grote invloed op de hele 18de eeuw. De drukpers draait overuren, en de onderzoekende geest stimuleert de industriële revolutie en de economie. De maatschappij wordt democratischer, allerlei vorsten krijgen minder te zeggen, en dat geldt ook voor God. Jammer, kerel. Wanneer de Franse revolutie uitbreekt, komt het tijdperk van de Verlichting ten einde. Maar het lampje van de rede brandt nog steeds.

In de achttiende eeuw begint in Europa de Verlichting. Een periode waarin kennis centraal staat. Door verlichtingsdenkers zoals Immanuel Kant krijgt de kerk minder te zeggen en wordt de maatschappij steeds democratischer.

Regenten en vorsten

H/V examenvideo's bij Verlichting

Geschiedenis examen: Historische context: Verlichting (1650 - 1900)

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.