Het was één van de grootste massa-executies in ons land gedurende de Tweede Wereldoorlog. 77 gevangenen uit Kamp Amersfoort, 77 Russen. Wat deden die toen in ons land? Kijkt u naar de schaarse sporen van hun onwaarschijnlijke einde?
Kamp Amersfoort was één van de drie grote kampen in Nederland met Vught en Westerbork en vooral in de eerste twee jaar was het daar vreselijk voor gevangenen. Tot het eind was het erg, maar de eerste twee jaar werden gevangenen voortdurend mishandeld.
Ze sloegen. Maar de lol van die mensen was dat je deemoedig werd. Vooral niet de flinke man uithangen.
Feit is wel dat sommige bewakers zich in Schoorl, wat een klein kamp was wat aan kamp Amersfoort voorafging, netjes gedroegen om vervolgens in Amersfoort zich als een beest te gedragen. Te slaan, te schoppen, met een zweep te slaan. Waarschijnlijk hebben ze elkaar beïnvloed en de invloed van gezag was op deze bewakers ook groter. Dus als er van bovenaf niet ingegrepen werd, sterker nog, als het van bovenaf aangemoedigd werd om te mishandelen, dan deden ze daar vaak aan mee. En dat zie je aan Berg, de latere kampcommandant. Je ziet het ook aan de ondercommandant destijds, Stöver, die hebben zich echt op vreselijke wijze tegenover gevangenen gedragen.
Je zat in dat concentratiekamp en je moest proberen te overleven. En ja, het is van de ene minuut op de andere, van de ene dag op de andere. Wat gaat er nou weer gebeuren? Daar werden mensen weggehaald. Daar werden mensen gefusilleerd. Gewoon waarmee je in de barak had gezeten.
Euh. Er zijn vanuit Kamp Amersfoort ook vele executies geweest. Kamp Amersfoort, de omgeving van Kamp Amersfoort, is de grootste executieplaats van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. In totaal zijn er in elk geval meer dan 700 gevangenen in of direct om Kamp Amersfoort om het leven gekomen.
Wat er nu gebeurt is het proberen te achterhalen waar al die executies hebben plaatsgevonden en waar de toen geruim e graven zich nu bevinden, in dat veranderende landschap. En om ook duidelijk te krijgen wie is nou precies waar gefusilleerd?
Tijdens de jaren van de bezetting werd de naam Amersfoort met afgrijzen genoemd. Daar immers hadden de Duitsers een concentratiekamp ingericht, waarvan de bewakers in wreedheid wedijveren met die van de beruchtste kampen in Duitsland. Honderden Nederlanders werden hier op onmenselijke wijze gefolterd en mishandeld. Tientallen zonder vorm van proces geliquideerd. Dat laatste was ook met 77 Russische krijgsgevangenen het geval.
Je ziet het op de stenen staat er ook een keer hetzelfde geschreven, oftewel ‘Onbekende Sovjetsoldaat’. Ja, hier is mijn zoektocht begonnen naar informatie over deze soldaten en hoe die 101 Russen hier in Amersfoort terecht zijn gekomen. En wat er met ze is gebeurd.
Het mag niet zo zijn dat in mijn geboortestad deze soldaten begraven liggen en de familie weet van niks en wij Amersfoorters hebben eigenlijk ook geen idee wie die jongens zijn.
De bolsjewieken zijn teruggeslagen, hun tanks staan in lichterlaaie. Van 22 tot 27 juni werden al 2233 Sovjettanks vernietigd of veroverd. Het aantal gevangenen loopt in de honderdduizenden. Ruim 70.000 man van de West-Minsk omsingelde Sovjettroepen legden na het doodschieten van hun politieke commissarissen, de wapens neer. Dat zijn de bolsjewistische weldoeners, die de fakkel van wereldrevolutie naar Europa moesten dragen.
We zijn het nooit helemaal te weten gekomen, maar uit de verhalen blijkt dat het gaat om een groep van 101 Sovjetsoldaten, die krijgsgevangen zijn genomen aan het oostfront in de buurt van Smolensk. Dat ze afkomstig zijn, voor een groot deel, uit Centraal-Azië, in het bijzonder uit Oezbekistan. En die jongens zijn op transport gesteld naar Amersfoort en hier in 1941 aangekomen en overgebracht naar Kamp Amersfoort.
Wij zagen dus dat ze langs de spoorlijn in de richting van de overweg liepen en de spoorwegovergang over gingen. En toen zeiden we: ‘Die gaan richting stad.’ En of ze naar het kamp zouden gaan, dat wisten we toen nog niet.
Dat hoorden we later, dat ze naar het kamp afgevoerd zijn.
Uit alle ooggetuigenverklaringen van zowel daders als omstanders is wel gebleken dat deze jongens, deze soldaten als levend propagandamateriaal moesten dienen. Dat het de bedoeling was dat wij ze zouden zien als een stel Untermenschen. Jongens in lompen gehuld, hongerig en dat ze elkaar zouden bevechten om een stukje brood. Met het idee dat wij als Nederlanders, als Germaans broeder volk, nog te nazificeren waren in 1941 en nog de kant zouden kunnen kiezen voor nazi-Duitsland in de strijd met onze bolsjewistische vijand in het oosten. En dat is jammerlijk mislukt, want de Amersfoorters toonden eigenlijk alleen maar medelijden.
Vreselijk, het waren uitgeteerde mensen. Mensen die uitgehongerd waren. Dat kon je zien, ze waren uitgehongerd, uitgeteerd, futloos. Maar ja, wij wilden brood en water aanreiken, maar datt werd ons uit de handen geslagen. Wij kregen geen gelegenheid om die Russen te benaderen. Daar waren verschillenden bij, die konden niet zelfstandig lopen. Dus die hadden hun armen om maten geslagen en die werden meegesleept. En zo ging de groep aan ons voorbij. Ik heb... Dat is eigenlijk het ergste beeld wat ik van de oorlog overgehouden heb. Als ik eraan terugdenk en ik doe mijn ogen dicht, dan zie ik die groep op mijn netvlies. Dat raak ik niet meer kwijt.
Mom Wellenstein was student in Delft. Hij verrichtte daar ook verzetsactiviteiten en Wellenstein is al vroeg in kamp Amersfoort terechtgekomen in de periode dat ook de Russische gevangenen daar waren.
Toen wij daar binnenkwamen zag ik hen. Wie zijn dat? Want die sprongen eruit, zagen er heel anders uit, hadden Aziatische gezichtstrekken en waren al in zo'n vreselijke toestand. En ik zei: ‘Wie zijn dat?’ ‘Dat zijn de Russen.’ Dat was de gangbare kreet. ‘De Russen.’
Ze werden mishandeld. Ze werden niet behandeld en door de honger en in alle ellende in het kamp, ziekte en mishandelingen, zijn er binnen een half jaar 24 overleden.
Tegen eind ‘41 begonnen ze al zo snel te sterven en konden ze eigenlijk niks meer, dat ze toen in een aparte barak werden ondergebracht en ook niet meer aan het werk hoefden. Dat konden ze ook helemaal niet meer. En in die toestand heb ik ze daar dus aangetroffen. Een enkeling sleepte zich nog voort over de appèlplaats en dat was alles. Je kon geen woord met ze wisselen. Volkomen geïsoleerd. Ik heb nog nooit zulke menselijke ellende op een hoop gezien.
In april 1942 waren er nog 77 in leven, amper in leven. Ze lagen als een stel zielige poezen tegen elkaar aan in de barak en de Duitsers zaten gewoon met ze in hun maag, ze wisten niet wat ze met hun aan moesten. Werken konden ze niet meer. Ze waren bang voor besmettelijke ziektes. En uiteindelijk is er vanuit Den Haag bevel gekomen om maar “afstand te doen van deze groep”
Berg, de latere commandant, verklaart het volgende: ‘Op een namiddag in de maand april 1942 werd ik op het bureau van de kampcommandant Heinrich geroepen. Aldaar werd mij medegedeeld dat de volgende dag de Russen gefusilleerd zouden worden. Hij had toen een schrijven in zijn hand waarop linksboven vermeld stond met rode letters ‘GRS’, hetwelk betekende: Geheime Reichssache’.
Iedereen moest binnenblijven. De verduisteringsgordijntjes, die had je toen. Het waren hele kleine raampjes in die barakken, helemaal bovenaan onder het dak. Maar toch, daar kon je door gluren dus die moesten dicht. En toen zagen we door de spleetjes dat die twee vrachtwagens voorreden op de appèlplaats binnen, die jongens werden erin geladen en weg. Nou, voor ons was dat duidelijk: dat is hun einde.
De executieplaats kon niet met de wagen bereikt worden en er moest nog ongeveer 80 à 100 meter gelopen worden. Eerst werden er vijf gevangenen gebracht die met hun gezicht naar de kuil gekeerd, ongeveer anderhalve meter van de kuil afstonden. Ik stond rechts van het peloton en naast mij stond Heinrich, daarnaast vermoedelijk Debner of May. De eerste twee of driemaal zijn er vijf man gefusilleerd, daarna vier man tegelijk.
Kort voor zeven uur in de ochtend ben ik naar het kamp gegaan om daar appèl te houden. Op dat tijdstip waren nog ongeveer vijftien Russen in leven. Bij mijn terugkomst omstreeks 8 uur was de kuil reeds dicht. Verder heb ik niets te verklaren’, schrijft Karl Peter Berg.
Berg is aanwezig geweest bij het blootleggen van een aantal graven, heeft vaak ook de plek moeten aanwijzen en moeten bevestigen wat daar is gebeurd in en om het concentratiekamp Amersfoort.
In en rondom het concentratiekamp Amersfoort zijn verschillende massagraven ontdekt. Zij zullen hoofd voor hoofd verantwoording moeten afleggen van hun misdaden, naarmate die aan het licht worden geraakt.
Bij de bevrijding werden een aantal van de kampbewakers ingerekend. Na een verhoor van vele dagen, is nu het ogenblik aangebroken waarop de beulen van Amersfoort zullen vernemen hoe het Nederlandse volk over hen oordeelt. Daar zitten ze nu. PERK De commandant van het kamp Kotälla, zijn sadistische plaatsvervanger. Het Hof.
Rechter: De zitting is geopend. Bent u bereid uw…
Er is mijns inziens een grens waarboven geen onderscheid meer te maken valt tussen het meer of minder erge. Die grens is alle Amersfoortse zaken ver overschreden. In het algemeen zou men kunnen zeggen dat in zware gevallen langdurige gevangenisstraffen worden opgelegd, in zeer zware gevallen levenslang en in de allerzwaarste de doodstraf. Wat men dan daarbij zwaar vindt kan maar niet in woorden worden uitgedrukt of op andere wijze wiskundig gemeten. Maar voor het Nederlandse volk, en dus ook voor mij, staat vast dat de verdachten van heden tot de allerzwaarste categorie behoren. En hoewel ze misschien nog meer heeft gedaan dan de ander, is van ieder van de verdachten het complex van misdrijven zo ernstig, dat ik meen ten volle verantwoord te zijn door tegen elk der verdachten de doodstraf te eisen. Ik dank u wel.
Het is natuurlijk ook de op één na grootste executie in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is niet zomaar een gebeurtenis, het is een heel belangrijke gebeurtenis die vergeten is. En ja, die jongens zijn ook nog eens onbekend, dus de familie weet van niks. En het enige wat wij kunnen doen is, is het verhaal doorvertellen om de nagedachtenis levend te houden.
Ah ja, en daar is dat het enige fotootje dat bewaard is gebleven van de Russen. Wat is het? Drie bij drie met een gerafeld randje? Het enige tastbare bewijs van de Russen, de Oezbeken, in Amersfoort.
