Groep 6/7/8

Logo NTR zwart

Logo NTR wit

Gingen kinderen vroeger ook naar school en hoe ging dat dan? Vroeger was het anders gaat over verhalen uit het verleden.

Header Vroeger was het anders

Televisie en computer

Vroeger was het anders

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

In de 17de eeuw ging de beroemde schilder Rembrandt van Rijn wonen in dit mooie huis. En nu is het een museum geworden. Gelukkig maar, want zo kunnen we nu nog steeds zien hoe rijke kooplieden leefden in de Gouden Eeuw.
Jij weet precies wie Rembrandt van Rijn was en hoe hij hier leefde hè?
Ja, Rembrandt is natuurlijk vooral bekend als kunstschilder, maar hij was ook kunsthandelaar. En hier in het voorhuis stelde hij zijn schilderijen ten toon en die van zijn leerlingen, en van andere schilders.
Dus dit was eigenlijk zijn winkeltje?
Ja, dat klopt.
Mag ik meer zien van zijn huis?
Natuurlijk. Dit is de keuken.
Wat een grote keuken!
Ja, je ziet dat het er anders uitziet dan tegenwoordig.
Ja?
Toch is het een hele luxe keuken. En wat ook heel erg bijzonder was in die tijd en ook al luxe, dat was dat ze een echt fornuis hadden al hier in deze keuken.
Om op te koken?
Ja. Opvallend is die kast met een bed erin.
En wie sliep hier dan?
Hier sliep het dienstmeisje.
En was dat een klein dienstmeisje, want het is ook nogal een klein bedje?
Nou, het is wel zo, dat mensen in die tijd veel kleiner waren dan nu, maar ze sliepen zittend.
Dan rust je niet lekker uit lijkt me?
Nee, ze dachten, dat als je ging liggen, dat dan het bloed naar je hoofd zou stromen en dat je zou stikken.
Eigenlijk een soort bijgeloof?
Ja. En hieronder, daar sliepen de kinderen.
Nee!
Gek hè? Nu staan er manden in, maar vroeger lag er waarschijnlijk een matras.
Ik hoop het ja, het is ook maar zo’n kleine ruimte!
Ja.
Dat is toch zielig?
Dat is het ook. Maar dit heette de “zaal”.
De zaal?
Maar dit is eigenlijk een soort huiskamer.
Het valt wel op, dat er overal in huis schilderijen hangen hè?
Ja, Rembrandt was schilder, dus hij hield natuurlijk heel veel van kunst. Maar in die tijd in huizen van rijke kooplieden, daar hing het vol met schilderijen.
En waarom was dat eigenlijk?
Vroeger had je geen fotocamera’s en rijke kooplieden en belangrijke mensen uit Amsterdam, die wilden heel graag een portret van zichzelf laten schilderen, vooral door Rembrandt en soms moesten ze wel uren model zitten.
Ah, is dit de ruimte waar hij schilderde?
Ja, dit is het atelier.
Hier gebeurde het allemaal?
Ja. Hier, achter de ezel stond Rembrandt te schilderen.
Wow! Oh, mag ik even?
Hier stond Rembrandt te schilderen en daar zat het model. Portretten werden bijvoorbeeld gemaakt van rijke mensen die hier in de buurt woonden. Dit schilderij, dat heeft Rembrandt waarschijnlijk in dit atelier gemaakt.
Wow, hoe lang heeft zij wel niet moeten poseren daarvoor?
Nou, soms moesten mensen wel dagen model zitten, als ze daar geen tijd voor hadden, dan zette de schilder een pop neer en dan kon het model gewoon thuisblijven.
En dan alleen voor het gezicht?
Ja, en voor het gezicht, dat schilderde hij natuurlijk wel met het model hier in de stoel, ja. De schilderijen van Rembrandt hangen over heel de wereld, hè, ook in het buitenland zijn veel schilderijen van de Nederlandse kunstenaars gekocht en ja, die schilderijen, die zijn nu wel miljoenen waard.
Miljoenen zei je hè? Wat gaat dit opbrengen denk je?
Nou, ik vrees dat ie niet zo heel veel gaat opleveren.
Maar vind je het niet mooi?
Ik wil ‘m wel hebben hoor!
Zo zie je, dat de inrichting van een huis en schilderkunst ons heel veel kunnen vertellen over het leven en de rijkdom van mensen uit de Gouden Eeuw.


Kunst uit de Gouden Eeuw

De inrichting van een huis en schilderkunst ons heel veel kunnen vertellen over het leven en de rijkdom van mensen uit de Gouden Eeuw.

De schilderijen van Rembrandt

Groep 3/4/5

Met de komst van de eerste stoommachines in 1800 veranderde het leven van veel burgers enorm. De eerste fabrieken ontstonden en alles wat vroeger met de hand werd gemaakt, werd nu overgenomen door grote machines.

Hier in het Textielmuseum in Tilburg kun je nog goed zien hoe die eerste fabrieken in Nederland er uitzagen. Vroeger maakten mensen alles zelf, met de hand. En de hele familie werkte hard thuis om zelf een klein beetje geld te kunnen verdienen, bijvoorbeeld aan een weefgetouw of met een spinnenwiel. En ze weefden bijvoorbeeld lappen stof om die dan te kunnen verkopen.

De uitvinding van deze stoommachine, die veranderde dat. “Toon, hoe werkt een stoommachine nou?”

“De stoommachine, die werkt door middel van dat de kolen verhit worden.”
“Die kolen, die haal je uit de grond?”
“Diep uit de grond ja. Dan gaat er een vuur branden hè en die geeft zoveel stoom en die stoom, die krijgt zoveel druk op de ketel zeg maar dat je dat grote rad kan laten draaien.
“Dus die stoom heeft zoveel kracht, dat ie dat wiel in werking kan zetten?”
“Ja. En dat grote wiel, dat kan alle machines laten draaien in de fabrieken.”
“Okay, en het is heel mooi dat dat wiel gaat draaien, maar waar werkt dat wiel dan voor?
“Daar kon zijn voor de weverijen aan te sturen, voor de spinnerijen. Voor alles eigenlijk.”

Zo’n stoommachine, die kon dus allerlei andere machines aandrijven, aan het werk zetten. Zoals bijvoorbeeld deze spinmachine. “Hoe werkt ie, Toon? Kunnen we dat zien?
“Nou, dat kunnen we zien. Ik zal ‘m even aanzetten.”

“Nou zag ik ‘m heen en weer gaan, maar wat doet ie nou precies?”
“Hij is al een draadje aan het spinnen, dit noemen ze het “voorgaren. ”
“Hier kun je niet mee breien?”
“Nee, hier kun je niks mee eigenlijk. Dan begint ie af te wikkelen en dan begint de helft van deze machine begint naar achteren te rijden en op het laatste moment rekt ie de draad uit. En dan beginnen die pijpjes heel hard te draaien en dan spint ie al de draad en dan komt ie terug binnengereden, en dan windt ie het gesponnen draad, dat wikkelt ie vanzelf hierop. ”
“Dus dan zou je ermee kunnen breien of weven?”
“Ja.”
“Okay”.

Door de uitvinding van die nieuwe machines kwamen er ook weer nieuwe mogelijkheden. Zet die machines in een grote hal, een fabriek, en laat ze de hele dag op volle toeren draaien. En zo konden er dus heel veel stoffen geweven worden in veel minder tijd. De lakens bijvoorbeeld, die werden daardoor goedkoper. De prijs ging omlaag.

Voor de mannen en vrouwen die thuis weefden was dat pech, hun stoffen waren veel duurder, te duur, en ze moesten zelfs stoppen. Er zat niks anders op dan zich aan te melden als arbeider bij een fabriek. De baas van de fabriek, de fabrikant, die woonde in een mooi huis. De arbeiders die voor hem werkten, die woonden in kleine armoedige huisjes. En soms sliepen kinderen wel met zijn tienen op één slaapkamer.

“Maar toen moesten er ook kinderen werken hè in de fabriek?”
“Ja. ”
“Wat deden die dan bijvoorbeeld bij zo’n machine?”
“Nou, die moesten onder die machine kruipen.”
“Onder de machine?”
“Onder de machine door kruipen.”
“Gevaarlijk?”
“En die deden heel gevaarlijk werk, die pluisjes die op de grond lagen, die moesten ze oprapen en die konden ze dan later weer hergebruiken.”
“De pluisjes konden ze opnieuw gaan spinnen?”
“Ja.”
“Dus dat was zuinig eigenlijk. Maar als ik zo naar die machine kijk, als je daar onderdoor moet kruipen, dan ben je ook heel klein. Hoe oud waren die kinderen?”
“Nou, ik denk 8 à 9 jaar.”
“Net zo oud als jij dus? En hoe lang moesten ze werken in de fabriek?”
“Nou, ik denk toch wel 10 à 12 uur hoor.”
“Echt waar?”
“Echt waar! ”
“12 uur op een dag? ”
“Op een dag.”
“Dat is twee keer zo lang als jouw schooldag zo’n beetje? Dat is echt heel lang hè.”
“Dat is heel lang.”
“Dat is niet vol te houden toch eigenlijk?”
“Nee, daarom, en daarom gebeurden er ook zoveel ongelukken.”
“Ja.”
“Want het is zo: kinderen zijn ook gauw afgeleid hè, en als ze dan...”
“Die willen spelen?”
“Ja. En als ze dan naar boven kwamen en ze kwamen een beetje te hoog en die machine was in en uit aan het lopen, ja, dan kregen ze die machine tegen het hoofd en daar zijn veel ongelukken door gebeurd.”
 
Het was hard werken in de fabriek, het stonk er verschrikkelijk, overal was het smerig en de herrie van de machines was oorverdovend! Maar als arbeider had je daar niet zo heel veel over te zeggen. Als je een grote mond had of je werd er ziek van, dan stuurde de fabrikant je gewoon naar huis. En niet werken betekende geen geld en dus ook geen eten. Niet alleen het leven van volwassenen veranderde enorm, ook dat van kinderen. Door de invoering van de Leerplicht werkten ze niet langer in smerige stinkende fabrieken, maar gingen ze naar school.

De eerste stoommachines

De stoommachine maakte het werk in fabrieken veel makkelijker maar ook gevaarlijker. Gelukkig mochten kinderen gewoon naar school. 

Geen handwerk maar machinewerk

Nog niet zo lang geleden ontstonden de eerste fabrieken. We gaan terug in de tijd. Op dit tijdlint kun je zien hoe ver terug: 150 jaar. Elk blok is 25 jaar, we gaan dus zes blokken terug. Naar de tijd waarin Jan als jonge fabrieksarbeider broedt op een slim plannetje.
Hai! Sta je weer te dromen? Ja, wel werken voor je geld hè! Kom op! Tjonge jonge jonge jonge. Wat is dat voor figuur? Tjonge jonge jonge jonge.
En hier loop ik naar mijn vrouw toe en ik kijk haar recht in de ogen aan, en ik zeg: “denk nou toch eens na, dat is toch geen schaap, dat is een koe!”.
Zit je nou weer te lezen, rare wijsneus?
Laat me met rust!
Ik snap het niet, je bent 13! Je hoeft toch niet meer naar school en toch zit je maar met je neus in de boeken! Interessant hè?
Dat is een stuk interessanter dan het werk in die stomme fabriek. Ik wil eigenlijk doorleren.
Nou, dan ga je weer naar school.
Dat wil ik ook graag, maar het mag niet van mijn vader.
Luister, jullie weten dat onze papierfabriek 40 jaar bestaat. Daarom komt meneer de Directeur vanmiddag een uur voor sluitingstijd in hoogsteigen persoon, heheheheh, langs op de fabriek. En wel voor een zeer bijzondere gebeurtenis: jullie gaan samen met de Directeur en onze prachtige fabriek op de film voor het Bioscoopjournaal!
Het Bioscoopjournaal? We komen op het Bioscoopjournaal! Heel Nederland gaat naar mij kijken, naar mij! En heel Zaandam. Mijn zondagse pak. Ik ga zo naar huis.
Hai, wat ben jij nou aan het doen? Een beetje de uithangen hiero. Heb je die kleine dingetjes in je zak gestopt?
Natuurlijk niet.
Opzouten nou jij. Hahaha, oude gek. Ja, nou heb ik je te pakken jij. Kom je lekker werken en je dacht “ik kom een beetje”. Ja? Moet ik je effe tillen? Opgesodejukeld! Zweten jij hè.
Je wil filmster worden, toch? Wat ben je van plan?
Mannen! Ze zijn er voor het Polygoon! Gaat u daar maar staan ja. Opletten, u kunt naar hier, komt u maar hier staan. Want kijk: dan heeft u helemaal mooi zo die, ja, dus dan zetten we de Directeur hier neer hè. Zo, perfect, u ziet er perfect uit. Opgelet, we filmen maar 2 minuten hè! Dus let op!
Het zal niet lang meer duren voordat ik word ontdekt! Ik word de Nederlandse Charlie Chaplin!
Je was inderdaad geweldig!
En vanavond is er nog een voorstelling, kom je ook?
Nee, ik kan niet. Ik moet vroeg op morgen, naar school.


Het fabrieksleven

Als fabrieksarbeider in de 19e eeuw had je het zwaar. Jan gaat liever naar school. Dan komt er een filmploeg langs in de fabriek. Jan hoopt dat hij ontdekt wordt.

Dag in dag uit hard werken

Om te weten waarmee kinderen in de Middeleeuwen speelden, moeten we zoeken in de grond, want daar liggen soms nog spullen die de mensen in de Middeleeuwen gebruikten. En in dit centrum in Amersfoort weten ze daar alles van.

Dit zijn de spullen die mensen in de Middeleeuwen allemaal gebruikten. Die zijn onder de grond bewaard gebleven. Moet je kijken wat veel! En het is maar goed ook dat ze bewaard gebleven zijn, want zo komen we veel meer te weten over hoe mensen vroeger leefden. Mensen die dit soort spullen opgraven en bestuderen, noemen we “archeologen”. En Timo is zo’n archeoloog. Timo, hoe komen deze vondsten hier eigenlijk terecht? “Nou, die spullen zijn vroeger door mensen allemaal weggegooid of zijn per ongeluk verloren geraakt en daar komt dan grond overheen of ze bouwen er soms zelfs een huis overheen. Als ik dan vele jaren later daar opgraaf, dan vind je die spullen weer terug.”

Ook speelgoed bijvoorbeeld? “Ja, er zit ook speelgoed tussen, heel oud speelgoed. Ik heb een voorbeeld, hier wat knikkers bijvoorbeeld, en een wat grotere. Wat gaaf! Een stuiter. En we hebben houten ballen. Eh, ja. Maar dit is geen bal? Nee. Nee, dat hout is weggerot, wij hebben ze wel waar het hout nog bewaard is gebleven. Dus dit zat eromheen? Ja, en dit is een houten bal die zwaar is gemaakt met lood. Zo zien ze er nu uit en dat zijn kloten. Kloten? Ja, het hoort bij het spelletje klootschieten. 

En dit zijn kleine dobbelsteentjes?
Ja, hele kleine dobbelsteentjes. Er zijn er ook heel veel van. Wat gaaf! Ja, die zijn gemaakt van bot. Echt waar? Mag ik gooien? Ja hoor, gooi maar. Nou, dat is wel een heel klein dobbelsteentje. 6. Goed zo! En waar je ook mee kan gooien, dat zijn deze dingen, dat zijn werpkoten. Werpkoten? Ja, en dat hoort bij het spelletje ‘klootwerpen’ en wat je dan deed is: je zette er een aantal zo rechtop onderaan de muur en dan pak je er eentje die verzwaard is met een spijker en dan gooi je, en degene die dan de meeste omgooit, die heeft gewonnen. Gewoon een soort kegelen dus eigenlijk? Ja, het is de voorloper van het kegelen.

Dit zijn koten, maar dit zijn botten ook hè? Ja, dit zijn botten, het komt uit de poot van een koe. Ze gebruiken ook alles hè? Ze gebruiken echt alles. En wat vind je zelf nou het mooiste dat er gevonden is? Wat ik zelf heel erg leuk vind is dit. Een varkentje! Een spaarvarken.
Wat leuk, er zit ook echt een gleufje in. Ja. Mensen, die waren heel zuinig op hun geld, die spaarden natuurlijk ook en ja, spaarvarkens waren er in de Middeleeuwen. En deze hebben wij gevonden, er zat geen geld meer in, dat hebben ze er natuurlijk uit gehaald. Geld vinden we bijna nooit, mensen zijn er zó zuinig op. 
Als we het vinden, dan hebben ze het of per ongeluk verloren of als iemand het te goed heeft verstopt. Net als dat je het kwijtraakt in je oude sok bijvoorbeeld? Bijvoorbeeld. Ik heb hier een voorbeeld daarvan, dit is geld uit de Middeleeuwen hebben wij gevonden.
Echt waar? Ja. Middeleeuws geld? Ja, dit zijn leeuwengroten. Ja, want je noemt het geen 'euro’s'? Nee, euro’s, dat heb je pas sinds kort, in de Middeleeuwen heb je een heleboel verschillende soorten geld, je hebt dus die leeuwengroten, maar je hebt ook duiten, je hebt penningen, je hebt meiten, eh allerlei soorten. Ja, dit is een meit. Dit is een meit? Ja. En wat kan je daarvoor kopen? Daar kan je bijvoorbeeld een pul bier voor kopen. Een pul bier? Een pul bier. En iedereen, die dronk bier. Ik heb hier zo’n pul. Wat zeg je: “iedereen”, ook kinderen? Iedereen, ja, volwassenen, maar ook kinderen, die dronken bier. Dat meen je niet! Ja. Dat is helemaal niet gezond! Nou, het water was eigenlijk nog ongezonder, het was hartstikke vies, er zaten allemaal bacteriën en alles in en dus kon je beter bier drinken, omdat dat had dan nog gekookt en er zit een beetje alcohol bij, dus daar zit niks meer in waar je ziek van wordt, maar ook nog een lekker smaakje. Want limonade was er niet.
Nee. Dus ze namen een biertje? Hier! Proost!

En zo zie je, dat voorwerpen die bewaard zijn gebleven onder de grond ons veel kunnen vertellen over het leven van mensen vroeger.

Archeologie

Kinderen in de Middeleeuwen hadden geen Nintendo's of iPads, maar ze hoefden zich niet te vervelen. Om te weten waarmee kinderen in de Middeleeuwen speelden, moeten we zoeken in de grond, want daar liggen soms nog spullen die de mensen in de Middeleeuwen gebruikten. In Amersfoort weten ze daar alles van. Dankzij archeologische opgravingen weten ze bijvoorbeeld dat kinderen in de Middeleeuwen graag knikkerden. 

Vondsten uit de Middeleeuwen

De meeste steden zijn zo’n 600 jaar geleden ontstaan, in de Middeleeuwen dus. En Amersfoort is zo’n Middeleeuwse stad. Met als middelpunt: een levendige markt. Op de markt verkochten boeren van alles: tarwe, eieren, melk; alles wat van hun boerderij kwam en wat ze op het land hadden verbouwd. Er was eten genoeg, maar dat eten zag er wel heel anders uit in de Middeleeuwen. Aardappelen of sperziebonen, die kenden ze toen nog helemaal niet. En: bananen ook niet. In de Middeleeuwen aten kinderen veel knollen, die groeien in de grond. En dit is zo’n knol: een pastinaak.

En vlees, ja, dat was iets heel bijzonders, want dat was namelijk duur. Alleen rijke mensen konden vlees kopen. En als het meezat, dan aten de boeren vlees van het varken en alles aten ze op: van de kop tot aan de staart. Over die varkens gesproken, die liepen hier gewoon op straat rond, want het leven speelde zich hier af en de varkens, die aten het afval gewoon zo van de straat. En dat was superhandig, want dan had je geen prullenbak nodig.

Weet je wat vroeger ook anders was? Kinderen gingen in de Middeleeuwen niet naar school, dus veel kinderen konden ook niet lezen of schrijven. Meisjes, die moesten zorgen voor hun broertjes of zusjes en jongens, die leerden het beroep van hun vader. Zo werd een boerenjongen later zelf ook boer en een jongen uit de stad, die leerde het beroep waar je daar geld mee kon verdienen, zoals bijvoorbeeld kleermaker. De markt was duidelijk het middelpunt van de stad. De drukke markt, spelende kinderen en zelfs dieren, die zorgden voor een levendigheid in de stad. En de stad, die groeide elke dag.

De markt als middelpunt van de stad

De meeste steden zijn zo’n 600 jaar geleden ontstaan, in de Middeleeuwen. En Amersfoort is zo’n Middeleeuwse stad. De markt was in de Middeleeuwen het middelpunt van de stad. Voor kinderen waren er geen sportclubs of scholen. Je at wat de pot schafte en als je groot was leerde je het beroep van je vader.

In de Middeleeuwen

In de Middeleeuwen ontstonden de eerste steden. We gaan terug in de tijd van steden en staten. Op dit tijdlint kun je zien hoe ver terug: 600 jaar. Elk blokje is 100 jaar, dus we gaan 6 eeuwen terug in de tijd waarin boerenjongen Alwin voor het eerst met zijn vader mee mag naar de markt. En als hij Jacob ontmoet, dan merkt hij dat het leven in de stad heel anders is dan het leven op het platteland.

Voor de eerste keer naar de stad! Alwin, vind je het spannend?
Nee hoor, helemaal niet.
Nee, helemaal niet. Nou, hè, hop met die, we gaan. We kunnen vandaag zeker een Shilling verdienen Alwin.
Ja, een Shilling.
Want een Shilling is net zoveel als hoeveel ook alweer?
Eh, ja, hoeveel ook alweer?
5 stuivers. In de stad Alwin zie je dingen die je nog nooit eerder hebt gezien of gehoord. Overal mensen, rijke mensen, arme mensen zoals wij, maar ook mensen waarvoor je op moet passen. In de stad Alwin zijn veel dieven. Alwin!
Vader, ik luister wel.
Dus ik zou die toon van jou maar goed in de gaten houden als ik jou was! En dan gaan we vandaag ook verkopen. Hé Felix, alles goed mijn jong? Ja? Goed kopen vandaag? Kom op! Kom op Alwin. Laten we eens kieken wat we vandaag weer kunnen verkopen hè. Zo. Hoppakkee. Zo. Lekkere wortels. Hé, ik heb u niet voor niets meegenomen hè jongen. Help eens met die kar leegtrekken. Zo. En als u vandaag een beetje uw best doet met dingen verkopen, bewaar ik straks voor u uw favoriete knol. Hè? Dat is wat hè? Tot straks hè. Kom op, weg de kar.

Kan ik u helpen? Okay, een pastinaak en een ui.
Laat mij maar hè. Hè, snuggere. Hij is mooi, maar niet…
Snugger? Je bent zelf een snuggere!
Waarmee kan ik u helpen?

Dat is een mooie tol.
Alwin, zoon van Alfred.
Jacob, de zoon van Klaas, de timmerman. Zeker voor het eerst in de stad? Heeft je vader je niet verteld over de tolpenningen?
Tolpenningen?
Jazeker, en die kost toch zeker 2 stuivers.
Natuurlijk, ik ben niet dom!
Als je me niet gelooft, hier is de kreet van de Bisschop. Je kan toch wel lezen? Jij bent de eerste boerenjongen die ik hier tegenkom die kan lezen. Kijk: hier staat het: 2 stuivers.

Hoeveel meiten is dat?
Alwin, vriend van het platteland, ik wil je alleen maar helpen. Als iemand je ziet met die tol, moet je 96 meiten betalen, heb je die? Nou, je vader kan die mij natuurlijk ook betalen. Niet? Hé, dat kan gerust een duur grapje worden. Ik zou misschien… Nee, nee, beter van niet.
Wat?
Ik zou je kunnen helpen, alleen ja, dat is tegen de regels dus.
Zeg, mijn vader kan geen 96 meiten betalen.
Kijk: ik ben bij mijn vader in de leer als timmerman. Ik zou jouw tol mee kunnen nemen naar mijn vaders werkplaats en dan hang ik een penning precies hierboven op. Als je hier blijft, dan weet ik je te vinden. Ik ben terug voordat de klok middag slaat.

Ik stuur je de stad in met een belangrijk document. En je bent langer weg dan een kip erover doet om een dozijn eieren uit te broeden en als ik dan je luie donder opzoek, dan ben je aan het spelen met een tol in de kloostertuin!
Die tol heb ik gevonden.
Die tol heb je gevonden? Haha!
Het is mijn tol meneer.
Vader, als we iedere boerenpummel hier moeten geloven…
Hoe kom jij daaraan jongeman?
Die heb ik van belasting op tollen.
Belasting op tollen? Jou pak ik later wel aan! Ga zitten. Nou Jacob, lapzwans, bedien onze klant, geef hem een bord balkenbrij.
Balkenbrij.
Ja.
Balkenbrij!
Lekker.
Dat zal je thuis niet zo vaak krijgen hè op de boerderij.
Ik moet gaan, bedankt voor de balkenbrij!

Alwin, oh jongen, waar ben je geweest, ik was vreselijk ongerust! Hé, wat is er gebeurd?
Ik was een heel klein beetje verdwaald.
Verdwaald hè? Jij zult wel vreselijke honger hebben hè, kiek eens: ik heb jouw favoriete knol bewaard! Hè. Alwin, Alwin.
Stom! Stom! Stom!
Snuggere!

Naar de markt in de Middeleeuwen

De markt is in de Middeleeuwen erg belangrijk. Je kunt er dingen kopen voor een goede prijs, en ook geld verdienen door zelf goederen te verkopen. 

Kopen en verkopen

We weten veel over de tijd van Napoleon in Nederland en hier in het Legermuseum in Delft is veel bewaard gebleven van de oorlogen die Napoleon voerde. Met Napoleon als baas over Nederland werd het alleen nog maar erger. Napoleon stelde namelijk een dienstplicht in. Nederlandse mannen moesten verplicht meevechten in het Franse Leger. En hier in het Legermuseum in Delft kun je goed zien hoe Napoleon in die tijd oorlog voerde. Het is een mooi uniform trouwens. Matthieu!
Hallo Milène.
Eh, een speciale gelegenheid?
Nee, dit is het uniform waarmee men vroeger vocht in Napoleontijd.
Maar je valt dan heel erg op, waarom is dat?
We vochten in grote groepen op een centrale plaats en hij wilde weten wie waar was.

Je zag er dus op het slagveld van top tot teen helemaal chique uit en dat maakte meer indruk blijkbaar. En felle kleuren ook hè?
Ja. Dat maakt zeker indruk, zeker als je het vergelijkt met de huidige camouflagekleding van de soldaten, maar die felle kleuren hadden ook een functie.
Want…?
De Officieren konden goed zien welke manschappen waar op het slagveld waren.
Oh, je kon elkaar goed herkennen dan?
Je kon elkaar goed herkennen en dat was van belang, want we wisten of je een tegenstander of een vriend bij je had, behalve heel erg mooi zijn die dingen ook heel erg functioneel, er is over nagedacht over dit soort uniformen.
Want…?
Je ziet bijvoorbeeld aan een prachtige helm waar een lange staart aan hangt, dat is de staart van een echt paard, die hebben ze van dode paarden afgehaald en die zorgden ervoor, dat de soldaat kon overleven op het slagveld, want door die staart in de nek kon het zwaard er niet doorheen komen. Dus je nek bleef beschermd en je kop rolde er niet letterlijk vanaf.

Nou, allemaal geweren. Net als die van jou.
Ja, dit is er eentje, eentje uit Napoleontijd. Je ziet wel hoe lang dat ie is, wel onhandig, heel anders dan die huidige geweren.
Ja. Ja.
Wil je even zien hoe ie werkt?
Graag!
Kijk: iedere soldaat had kogels bij zich, die zaten in papier verpakt en die moest je met je tanden open bijten, er zat kruit in en een kogel, die deed je in de loop. En nou pak ik de grote pomstok, die moet ik omkeren en dat duwde de kogel achterin de loop. De pomstok gaat weer terug in het gaatje.
Handig.
Aan de zijkant doe ik hier wat kruit erin, dichtdoen en dan schoot je zo de vijand neer als het goed was.
Ja, als je mazzel had of…
Als je mazzel had, als het geweer het deed.
Of hij had jou al neergeschoten?
Ja.
Ging dat vaak mis?
Dat ging heel vaak mis. Dan moest je natuurlijk allemaal rechtop staan, als je beweegt met die pomstok doet ie het niet.
Ja, want hij is zó lang, maar dat is toch levensgevaarlijk?
Ja, daarom was het ook dat er op die geweren ook een bajonet zat, je ziet daar een lange soort speren op die geweren zitten en dan kon je het wapen gebruiken om mee te steken en te prikken.
Dan werd het een soort zwaard?
En dat werkte altijd.
Een soort zwaard?
Ja.

Dus Nederlandse mannen, die moesten verplicht meevechten in de Franse legers?
Ja, Napoleon zei, dat alle Nederlandse mannen moesten meevechten, want hij had hele grote legers nodig voor zijn veldslagen, dus de Nederlanders moesten ook meedoen.
Ja, en als je dat nou niet wilde?
Dan werd je wel gedwongen, dan werd je opgehaald door de Marechaussee en dan moest je alsnog vechten, maar je had ook een manier om er onderuit te komen, door bijvoorbeeld je tanden te laten trekken.
Wat?!
Het geweer moet geladen worden met een patroon en om die patroon open te maken moest je je tanden gebruiken. Dus als je je kiezen liet trekken, dan werd je afgekeurd voor militaire dienst en dan mocht je thuisblijven.

Na 20 jaar kwam er een einde aan de Franse overheersing van Nederland. Het Leger van Napoleon werd verslagen, hij moest vluchten en de Franse soldaten, die trokken weg uit Nederland.

Vechten in het Franse leger

Toen Frankrijk de baas was in Nederland, moesten Nederlanders in het Franse leger vechten. Ook als ze niet wilden. 

Tijdens de Franse tijd in Nederland

Er is een tijd geweest waarin de Fransen de baas waren over Nederland. We gaan terug in de tijd. Op dit tijdlint kun je zien hoe ver terug. 200 jaar. Elk blok is 50 jaar. We gaan dus vier blokken terug. De tijd waarin Marie haar eerste Franse woordjes leert.
Pap hè, ja. Jullie verstaan me toch niet hè. Lekker, pap! Hè, ja, het is hier, alsjeblieft. Alstublieft, dit is no rijst en no peper, no thee, no tabacco; problemen?
Non.
En dat komt: jullie Fransen blokkeren de handel met Engeland hè, jullie Fransen enorme sukkels. Sukkels!
Ik heb er stiekem wat kaas in gedaan.
En Marie, “kaas” is…?
“Fromage”.
Laat horen wat je heeft geoefend Marie.
Un, deux, trois, quatre, cinq, sis, sept, huit, neuf, dix.
Très, très bon. Marie vergeet nooit. La Marseillaise!
(Zingen het)
Marie? Wil je even helpen in de keuken?
Daarstraks bij (…) aan het strand, een hele grote partij. Dat heb ik van horen zeggen.
Zullen we de Fransozen dan weer dronken voeren?
Dat vind ik een heel goed idee. Doe je wel een beetje rustig aan?
Ja.
Marie, vergeet je niks?
Marie?
Hé! Hé! Over hier! Robbie! Hahaha. You have it? Very good. The rice, the pepper.
Yes.
The tobacco.
Everything.
Everything hè.
Yeah. Nou, dat is good rice. Tank you. Tank you.
Yes.
Dat is five, six, seven, eight. And this one for the little girl, for Carla.
Thank you sir.
Alsjeblieft.
Okay.
And be careful hè!
Yeah, we will, goodbye! Goodbye!
Vroeger, toen mama zo oud was als jij nu bent, toen liepen we op het strand samen en dan was het volle maan, en toen zei ze altijd tegen mij: “kijk uit, niks zeggen”.
Ah, maar dat geeft niks, ik spreek een beetje Hollands.
Ik hoor het, heel, heel goed is dit, ja hè.
Wat doet u hier?
Wij zijn vallen aan het leggen.
Vallen?
Ja.
Ah, hebt u veel gevangen?
Mwah, de konijnen zijn allemaal naar Frankrijk verhuisd.
Dus u hebt een lekker alleen konijn?
Ja, lekker vanavond in de herberg gestoofd in bier.
Maar ik wil toch even jullie controleren, s’il vous plaît.
Ze zijn niet gewapend of zo hoor, dus ze zijn ongevaarlijk. Heerlijk vers. Alleen maar konijn, alleen maar konijn.
Wat zei hij nou?
Ja, dat er smokkelaars in het dorp zijn geloof ik.
Oh. Nou ja, daar heeft hij toch gelijk in?
Et voilà, konijn gestoofd in bier!
Toe maar, u weet het altijd wel.
Lapin au bien.
Goed zo. Mmm, lekker! Marie, wat is “poivre” in het Hollands?
Peper.
Dat heb ik lang niet gegeten.
Ik denk, dat Jean iets weet.
Hoezo?
Hij begon over peper.
Peper? Wat zei hij dan over peper?
Er had meer peper bij de konijn gemogen. Ik heb vannacht gedroomd dat Napoleon zelf op een boot naar deze herberg kwam. Heel vreemd hè? Heel vreemd. Hij bracht rijst en peper, en thee uit Engeland.
Gekker moet het niet worden!
Dan had ik morgenochtend rijstpap gekregen en een kopje thee, dan vergeet ik misschien die andere droom.
Welke andere droom?
Die van een Hollands meisje dat met haar vader dingen doet dat eigenlijk niet mogen.
Hmm, hij bedoelt nachtmerrie. Maar daar hebben wij wat voor hoor.
Engelse tabak.
Ach, tabak.
Au revoir.
Au revoir.
Vive la France!


Fransen in Nederland

Er is een tijd geweest waarin de Fransen de baas waren over Nederland. Toen spraken we behalve Nederlands ook Frans.

Tijdens de Franse tijd

In 1795 vielen Franse soldaten Nederland binnen. En ze hoefden niet hard te vechten, veel Nederlanders waren zelfs blij met hun komst. De Fransen zouden vrijheid, gelijkheid en broederschap brengen. Iedereen gelijk.
In 1795 viel het Franse Leger Nederland binnen. De Franse soldaten, die moesten ook de rivieren oversteken. In die tijd waren er nog geen bruggen, dus dat was normaal gesproken een probleem voor de vijand, maar het was winter, de rivieren waren bevroren en de Franse soldaten, die kwamen gewoon over het ijs.
En: het Nederlandse Leger vocht niet hard terug. Veel Nederlanders waren zelfs wel blij met de komst van de Fransen. Nederlanders vonden hun eigen leider maar niets en toen de Fransen kwamen, vluchtte hij direct naar Engeland. De Fransen wilden ons vrijheid en gelijkheid brengen, geen verschillende standen meer, waardoor de één meer was dan de ander. Nee, iedereen gelijk. Alles zou anders worden.
Veel Nederlanders waren blij met de Fransen en ze dansten om de Vrijheidsboom.
Er kwamen veel veranderingen: de achternamen, iedereen moest nu een achternaam hebben en die werd opgeschreven en bewaard in dikke boeken op het Stadshuis. Ja, en verzin maar eens een achternaam voor je familie! Heette je Piet en woonde je in Delft, dan noemde iedereen je toch al “Piet van Delft”.
Niemand had gedacht dat die nieuwe familienamen nog zo lang zouden blijven bestaan. Tot nu toe! Dus de achter-achter-achterkleinkinderen van Jan Suikerbuik, die heten nu nog steeds Suikerbuik. En de namen worden nog steeds bewaard en opgeschreven in het Stadshuis, maar ook in je paspoort.
Na een tijdje kwam in Frankrijk Napoleon aan de macht en zo zag hij er uit. Hij was niet groot, maar wel heel machtig. Het Franse Leger veroverde veel landen en Napoleon werd zó machtig, dat hij zichzelf kroonde tot Keizer van Frankrijk. En hij maakte zijn broer Lodewijk Koning van Nederland. Lodewijk, die deed heel erg zijn best voor de Nederlanders en Napoleon vond dat niet goed. Hij vond, dat Lodewijk juist zijn best zou moeten doen voor het Franse Keizerrijk en zich daar sterk voor zou moeten maken. De beide broers kregen daarover ruzie. Maar ja, Napoleon was de baas! Hij stuurde Lodewijk weg en hij maakte zichzelf baas van de Nederlanden.
Napoleon verbood meteen alle handel tussen Nederland en zijn grootste vijand Engeland. Franse agenten bewaakten de Nederlandse kust. Er mochten hier geen Engelse schepen met thee en katoen meer aankomen, de handel kwam stil te liggen. Nederlanders werden werkeloos. Er was weinig eten en dat moesten ze ook nog delen met de Franse soldaten die hier waren. Na een paar jaar werden de Nederlanders de Fransen zat. De Nederlanders werden steeds minder blij met de Fransen. Ze hadden gehoopt op een beter leven, maar het werd alleen maar zwaarder.

Vrijheid, gelijkheid en broederschap

Veel Nederlanders waren best blij met de komst van de Fransen in 1795. Maar na een paar jaar werden ze Napoleon en zijn strenge wetten zat. 

Franse idealen in Nederland

Op 31 januari 1953 worden inwoners van Zeeland en Zuid-Holland opgeschrikt door een enorme stormvloed. Veel dijken waren niet sterk genoeg en ze konden de hoge golven niet aan. Het hele gebied stroomde over.
De zee was ineens zó krachtig en zó woest dat ie over duinen, dijken en dammen heen golfde en langs de hele kust waren er overstromingen. Veel dijken waren niet sterk genoeg en ze konden de enorm hoge golven niet aan. Grote delen van Zeeland, de Zuid-Hollandse eilanden en het Westen van Brabant werden overstroomd.
Het water nam op veel plaatsen alles mee wat in de weg stond en het stroomde zelfs de huizen binnen. Door de stroom van water en modder werden sommige huizen zelfs mee gesleurd alsof ze van papier waren. Het water stroomde vanuit de hogere straatjes natuurlijk de lagere straatjes in en op zijn weg nam het water alles mee. Het kwam ook ontzettend hoog: kijk maar naar dat bordje daar: tot daar kwam het water wel!
De mensen moesten natuurlijk vluchten naar de zolder en zelfs naar de daken en soms zaten ze daar urenlang en ze wisten niet waar ze heen konden.
We zagen het water aankomen om de hoek van de huizen, een grote golf van grijsgrauw water. De deuren en ramen kraakten, we kunnen niet meer slapen. Het dakraam klappert in de wind. Het water steeg de trap op naar de slaapverdieping. In nog geen 5 minuten stond ons huis onder. Het waren angstige minuten.
Nederland was een rampgebied geworden en het duurde even voordat de rest van Nederland in de gaten had dat er iets gebeurd was. Veel telefoonlijnen waren namelijk uitgevallen en mobiele telefoons, die bestonden nog niet.
Na de Watersnoodramp in 1953 was Nederland een rampgebied geworden. 1800 mensen en honderden dieren zijn verdronken door de kracht van het woeste water.

Nederland onder water

Golven spoelen over de dijken en huizen worden meegesleurd door het water: de watersnoodramp maakt in 1953 van Nederland een rampgebied. 

De watersnoodramp van 1953

Er was vroeger een eeuw waarin een grote welvaart was. Die eeuw noemen de “Gouden Eeuw”. We gaan terug in de tijd. En op dit tijdlint kun je zien hoe ver terug: iets meer dan 300 jaar. Elk blok is 100 jaar en dat noemen we een “eeuw”. Dus we gaan iets meer dan 3 eeuwen terug in de tijd, naar de tijd waarin Casper voor het eerst aankomt in Amsterdam.

Zo Casper, hé. Amsterdam. Hoi. Waar denk je dat je heen gaat? Waarom koop ik uitgerekend een doofstomme Moor als bediende? We gaan naar mijn vriend Musse. Het is een schilder. Misschien hebben zij wat aan je.

Hoi. En jij hebt hem Casper genoemd?
Zo heette hij al toen ik hem kocht.
En hij is doof zei je of stom?
Hij hoort niks. Stokdoof.
Zie je, stokdoof.
Ik zou hem kunnen gebruiken als model voor een Morentronie.
Als jij een portret van hem schildert als de Zwarte Koning van het Oosten. We ruilen dat joch tegen het portret, goed?
Dirk! Dirk!
Ik heb het koper nog niet helemaal vermalen, meester.
Kom eens. Moet je eens kijken: dit is nou een Moor. Heb je het wel eens gezien? Zwart hè? Ja, ik heb een opdracht voor je: ga jij daar eens een mooie Moorse Koning van schilderen.

Ik zou zo graag zien waar jij nou vandaan komt, Zwarte Prins. Ik zou het land wel eens willen zien, waar de zon de mensen zo’n mooie donkere huid geeft. Als zwaar gebrande Sienna met Hollandse klei. Ik heb gehoord, dat het er hard aan toe gaat op de suikerplantages. Jij hebt het geluk, dat je hier bent.
Stug.
Ik heb daar zo’n ontzettende hekel aan.
Je praatte! Echt! Je praat Nederlands!
Je meent het! Het zwaargebrande Sienna, bla bla bla.

Je bent geboren in Afrika?
Op een slavenschip.
En je vader dan?
“Gestorven aan boord en overboord gegooid” zei mijn moeder.
Maar waar is je moeder dan?
Alle slaven van de plantages zijn gevlucht. Mijn moeder en ik ook.
En toen?
Slavenjagers. Mijn moeder liet me vallen. Ik was klein. Ik kwam terecht in het huis van de Gouverneur. Ze vonden me schattig. En ik leerde daar Nederlands. Dirk, kan je mij helpen?
Wat wil je dan?
Vrij zijn, net als jij.

Meester Musse, eerwaarde heer Hees, voor ik u het doek laat zien wil ik u een voorstel doen.
Laat maar horen.
Het is mij gelukt om Casper zo levensecht te schilderen dat zijn doof- en stomheid in het doek zijn gevangen, en: dat zijn gehoor en spraak in zijn lichaam zijn hersteld.
Nou, als dat zo is, dan mag jij hem hebben.
Echt?
Genoeg grapjes, laat het doek maar zien.
Maar het is geen grap!
Okay, of jij spreekt de waarheid en jij hebt op magische wijze de spraak van het joch hersteld of je speelt met het Moortje onder één hoedje. Heeft hij al gesproken?
Wilt u eerst het portret zien of Casper horen spreken?
Nee, nee, nee, dat jij kan schilderen, dat geloof ik wel en dat weet ik ook wel, die toverkunsten van jou, daar ben ik in geïnteresseerd, laat hem maar praten.
Goed. Casper, spreek!
Wat krijgen we nou?! Wat is dit?
Het vrijlatingsbewijs.
Het vrijlatingsbewijs? Casper Koning? Een momentje. Als dat portret waardeloos is, dan blijft het joch van mij. Casper Koning. Dit heb jij heel goed gedaan! Prachtig. Ja, afspraak is afspraak.
Ik heet eigenlijk Kwaku.
Kwaku?

Slavernij in de Gouden Eeuw

Tijdens de Gouden Eeuw tiert de Nederlandse handel welig. Casper komt uit Afrika als bediende naar Amsterdam. Hij weet zijn vrijheid te heroveren. 

Een tot slaaf gemaakte in Nederland

Hier in de haven van Amsterdam werd in de Gouden Eeuw veel verdiend met handel over zee. Vanaf hier voeren Nederlandse schepen naar andere landen en ze zaten vol met spullen: graan, kaas, wollen stoffen. Die verkochten de Nederlanders aan kooplieden in het buitenland en op hun beurt kochten de Nederlanders weer spullen uit het buitenland die ze dan hier weer duurder verkochten. En zo wordt Nederland steeds rijker. Het werd een Gouden Eeuw en het was hier een drukte van jewelste met schepen die met volle lading aankwamen en met volle lading weer vertrokken.
Honderden mannen verdienden hun geld aan de zeevaart en in de scheepsbouw. Dit schip is exact nagemaakt naar een schip van toen: De Amsterdam. En zo’n schip, dat voer dan helemaal naar Azië, dat deed er maanden over. En het leven aan boord, dat viel dan lang niet altijd mee.
Op een schip leefden wel 200 tot 300 mannen: matrozen natuurlijk, stuurlui, de bootsman en de Kapitein. Matrozen sliepen maandenlang in een hangmat. Veel zeelui werden ziek door de kou of juist de hitte in Azië en het slechte eten. Alle spullen die de schepen brachten, die moesten vaak voor langere tijd worden bewaard en dat deden ze in pakhuizen zoals deze. De zeeschepen, die werden verderop in de haven uitgeladen. Die lading ging over naar kleinere schepen en zo’n klein scheepje, die kwam dan hier aan en daarna werden de spullen omhoog gehesen met kranen en touwen de pakhuizen in.
Amsterdam groeide in snel tempo. En daarom werden nieuwe grachten gegraven. Zo werd Amsterdam steeds groter. Een levendige stad vol grachten en mooie huizen.
De rijkdom die werd verdiend met de handel had ook een minder mooie kant: Nederlandse kooplieden gingen handelen in Afrikaanse slaven. En die lieten ze heel zwaar werk doen in Amerika.


Handel over zee tijdens de Gouden Eeuw

De rijkdom die werd verdiend met de handel had ook een minder mooie kant. Nederlandse kooplieden gingen handelen in Afrikaanse tot slaaf gemaakten. Die lieten zij heel zwaar werk in Amerika doen.

Rijkdom en slavernij

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

Vroeger was het anders

Type videos