De beroemde schrijver Bertolt Brecht zag in 1953 hoe de socialistische Oost-Duitse regering een massale opstand van bouwvakkers door Russische tanks liet neerslaan. Hij schreef daarop een woedend gedicht. 'Die lösung', de oplossing. Zou het niet eenvoudiger zijn, zei Brecht, als de regering gewoon het volk ontbindt en een ander volk kiest in plaats van andersom. Acht jaar later, in 1961, kwam partijleider Walter Ulbricht met een geheel nieuwe oplossing om de onvrede onder zijn volk de kop in te drukken. Hij besloot zijn land, de DDR, hermetisch van het westen af te sluiten. Op dat moment waren er van de twintig miljoen Oost-Duitsers al ongeveer 3 miljoen het land ontvlucht. Dit zijn de schoenen van Hägen Koch. Hij was in 1961 cartograaf bij het Oost-Duitse leger. Hij kreeg de opdracht om met een pot witte verf op het wegdek een lijn te schilderen dwars door de stad. Die lange, vegerige, witte streep moest de grens aangeven. Daar op die lijn zou later de muur verrijzen. Dit is de grens. Dat is Berlijn-Kreuzberg en dat is Berlijn-Mitte. Dat is West-Berlijn en dat is Oost-Berlijn: kapitalisme en socialisme. Ik kreeg op 15 augustus 1961 bevel om met hoge functionarissen, onder wie Honecker en Mielke de grens door de hele stad op dit soort topografische kaarten te tekenen. Want er was niets geplant. Het was geïmproviseerd, op korte termijn. Ik tekende op de kaarten wat er gebouwd moest worden zodat de commandant van een bepaald gebied iets op papier had. De spanningen tussen het Oostblok en het Westen waren zo hoog opgelopen dat de Oost-Duitse partijleider Ulbricht opeens besloten had... volgens Koch slechts vijf dagen van tevoren, dat er een muur dwars door Berlijn moest komen. De grens liep in sommige straten daardoor soms dwars over de stoep. Hele families werden gescheiden. In de westerse media was constant te zien tot welke dramatische taferelen dit leidde. Een 77-jarige Oost-Berlijnse zweeft tussen angst en twijfel boven het springzeil van de west-Berlijnse brandweer. Dappere West-Berlijners grijpen in en ze vlucht naar de vrijheid. Die vrouw is het eerste dodelijke slachtoffer van de grens. Ze is door alle opwinding gestorven. Toen werd er nog niet geschoten. Dan heb je nog die vrouw die van de bovenste verdieping springt. De West-Berlijnse brandweer hielp haar met springzeilen zodat de mensen in hun springzeilen konden springen. De eerste generatie grensversperringen kon de vlucht bewegingen naar het vrije westen niet stoppen. En zelfs toen er uiteindelijk letterlijk een muur gebouwd was, zwaarbewaakt met spiegels en geweren, bleven de mensen voor wie die socialistische boeren en arbeiders heilstaat bedoeld was, het land ontvluchten. Men klom er met gevaar voor eigen leven overheen, groef tunnels onder de muur door. Zelfs de bewakers van de muur moesten in de gaten gehouden worden. Hagen Koch werkte 25 jaar lang als officier bij de Stasi, de gevreesde Oost-Duitse geheime dienst. Twee grenswachten hadden altijd samen dienst om op elkaar te letten, zodat geen van hen op rare ideeën kwam. De samenstelling wisselde om vertrouwelijkheid te voorkomen. Je wist niet met wie je ging werken? Je moest elkaar constant wantrouwen. De grenswacht is een mens als u en ik. Als je iemand iets aandoet, kom je in conflict met jezelf. Om dat conflict psychologisch onschadelijk te maken zeggen ze: Goed gedaan, je krijgt er een premie voor. Het bleef niet bij een extra premie. De grenswacht die een vluchteling had neergeschoten, kreeg vervolgens ook een langere vakantie. Hagen neemt ons mee naar het Invaliden Friedhof in Berlijn. Met niet aflatend enthousiasme legt hij uit hoe de derde generatie Muur, die vanaf 1965 gebouwd werd, werkte. De derde generatie Muur moest voorkomen dat mensen nog zouden vluchten. De mensen bedachten van alles om te vluchten. Daarom had je bij de derde generatie een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven, acht, negen, tien, elf op elkaar afgestemde versperringen om te voorkomen dat iemand van Oost naar West zou vluchten. Zo hebben we hier een veld met stalen pinnen. Als iemand wilde vluchten, struikelde hij en viel hij daarin. Dan staken de pinnen door zijn lichaam en bloedde hij dood. Hier hebben we de wachttoren, een verlichte strook, een wet waarlangs gepatrouilleerd werd, die loopt hier, deze asfaltweg. En hier loopt een aangeharkte controlestrook. Die aangeharkte controlestrook is 165 kilometer lang en loopt om heel West-Berlijn heen. Die aangeharkte controlestrook had maar één taak: Als vluchtelingen al die versperringen hadden overwonnen, moesten ze of ze wilden of niet, over die controlestrook en lieten een voetspoor achter. Als ze blij waren dat ze in het Westen waren, liepen de officieren die strook na om te kijken waar het voetspoor liep. Als dat hier gevonden werd, wisten ze wie ze ervoor moesten straffen. Die strook is een mechanisme om de bewakers in de gaten te houden. En dit grensstelsel werkt alleen in combinatie met alle versperringen. De derde generatie van de Muur wordt vanaf 1975 in een nieuwe, vierde generatie omgezet. Deze ronde torens worden door vierhoekige vervangen omdat de rode torens bij wind wiebelen. Dat was een risico. De torens bleven wel staan, maar werden niet meer bemand. Een vluchteling wist niet of er wel of niet iemand in zat. Die versperring werd vervangen door hoekelementen. De stalen pinnen werden verwijderd, omdat dit systeem ook door de beveiliging van het voorterrein even stabiel was als de derde generatie. De vierde generatie voldeed ook aan esthetische eisen want zolang de Muur er was, kwamen er toeristen in het Westen op af. Ze maakten foto's van alle vreselijke dingen aan de Muur zoals versperringen en grensblokkades wat een negatief beeld van de DDR opleverde. Dus het was eenvoudiger en mooier? En even zeker. Relatief mooi. Het oogde niet meer zo bruut. Hagen werkte zelf tot halverwege de jaren 80 bij de Stasi, maar hij vertelt liever over de geschiedenis van de muur dan dat hij aan zijn verleden bij de Oost-Duitse geheime dienst herinnerd wordt. U was bij de Stasi. Hou daar toch eens over op. Maar daar hebt u toch gewerkt? Natuurlijk. Ik organiseer culturele activiteiten. Ik zat niet achter mensen aan. Bij Stasi denk je... Maar sinds wanneer wist u in de tijd van de DDR dat het geen goed systeem was? Ik heb heel lang gezegd dat we toch beter waren dan de Hitler-dictatuur. Dat was ook niet waar, het leek anders. Dankzij de media konden ze niet zo hard optreden als Hitler. De methodes van die dictatuur waren zo geraffineerd. Niet altijd zichtbaar. En het ergste is: Veel dingen zijn in het geheim gebeurd, ook voor Stasi-mensen. Men denkt: Iedereen die bij de Stasi werkte wist alles van de Stasi. Maar het systeem van de Stasi functioneerde alleen doordat ieder alleen die informatie kreeg die hij voor zijn actuele taak nodig had. Je wist niet wat anderen deden. Dat is het perfide van dit systeem. Waarom wist ik dat niet? Hoe had ik gekund? Ik kon niet aan een ander vragen: Wat doe jij? Dat zou spionage zijn geweest. Oud geheim agent Hagen Koch. Op het moment dat de muur viel, viel hij ook van zijn geloof. Een jaar na de ineenstorting van het Oostblok gaf de eerste vrij gekozen Oost-Duitse regering hem de opdracht de afbraak van de Muur te leiden. Hij regelde dat brokstukken van de muur over de hele wereld verstuurd werden, onder andere naar de families Reagan en Kennedy. Koch is 180 graden gedraaid. Hij die als Stasi agent tot aan zijn oren in het DDR systeem zat, moet van het socialisme helemaal niets meer hebben. Een overlevingskunstenaar pur sang. Een oud gezegde luidt: Wie als jongere niet communist is, die heeft geen hart. Het klinkt zo verleidelijk: gelijkheid, geen armoede, geen ellende, geen oorlog. Wie op mijn leeftijd nog steeds communist is, heeft geen verstand. Want mensen zijn zo verschillend. Met het mensdom kun je geen socialisme en communisme opbouwen. We hebben zoveel verschillende belangstellingen en behoeften dat het communisme of socialisme een utopie is. Maar het klinkt zo verleidelijk. En alleen met wapengeweld en de Muur konden ze dat experiment voortzetten. Gelukkig is de Muur weg. En hopelijk doen we nooit meer zo'n experiment.
