Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

VPRO

In de serie In Europa trekt schrijver Geert Mak door het Europa van de 20e eeuw  tot nu. Over de gruweldaden in de wereldoorlogen, censuur in de 21e eeuw, de wonden van de oorlog in Bosnië en terrorisme.

In Europa

Wereldoorlogen

In Europa geschiedenis

Website in Europa

Over de serie In Europa

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Veel jonge Britten waren in de eerste dagen na de uitslag van het Brexit-referendum in 2016 volkomen van slag. De meerderheid van hun landgenoten had voor 'leave' gestemd: Voor vertrek uit de Europese Unie. Toch waren de meeste jongeren voor 'remain'. Ze wilden juist bij Europa blijven horen. Maar een groot deel van hen was te jong om te stemmen. En zij die wel oud genoeg waren, hadden vaak de moeite niet genomen om naar de stembus te gaan. Ze hadden namelijk nooit verwacht dat de uitslag negatief voor hen zou uitpakken of dat een stem enig verschil kon maken. De verslagenheid onder de jongeren was dan ook groot. Hun hoop voor een toekomst binnen de Europese Unie werd op 23 juni 2016 de bodem ingeslagen. Hoe had dit kunnen gebeuren? Scenarioschrijver James Graham worstelde met diezelfde vraag na het referendum. Om te begrijpen wat er was gebeurd, ging hij op onderzoek uit. Wat hij ontdekte verwerkte hij in het scenario voor de speelfilm 'Brexit, the uncivil war'. Deze film focust op de strategie van het campagneteam van 'leave'. Het team dus dat wilde dat het Verenigd Koninkrijk uit de EU zou stappen. Het bleek een strategie die geraffineerd gebruikmaakte van nieuwe media. Heel slim, maar daardoor ook behoorlijk beangstigend. De meeste mensen weten niet hoe campagnes werken. Ze snappen niet dat het beleid in een boodschap wordt verwerkt die wij te horen krijgen. Ikzelf ook niet. Dus toen ik ging schrijven, besefte ik: Dit referendum heeft mijn land veranderd, en ik weet niet hoe dit werkt. Een van de belangrijkste factoren: De technologie verandert hoe nieuws ons bereikt en dat beïnvloed ons gedrag. De socials media-sites waar we van wakker liggen, waar we zijn en met wie. Met die data doet het systeem voorspellingen. We snappen er wel iets van. Als ik online op zoek ga naar een zitbank, krijg ik reclames van banken te zien. De meeste mensen weten min of meer hoe cookies werken, en digitale sporen. Ik denk dat de meesten van ons niet snapten dat het referendum dat ik online zag, verschilde van jouw referendum. Jouw tijdlijn verschilt enigszins van die van je vrienden of je moeder. Onze software test hoeveel effect advertenties op bepaalde mensen hebben in de zin van liken en delen. En past ze vervolgens aan om ze realtime te verbeteren. Realtime? Niets is zo geschikt als social media om gelijkgestemden te vinden. Ons systeem vindt en richt zich op mensen die nooit eerder bereikt zijn. Mensen die niet stemmen, die nog nooit gestemd hebben. Die anti-establishment en kwaad zijn. Mensen die jij zoekt. We zijn al begonnen. Drie miljoen extra stemmen. Rot op. Allemaal voor jou. De tegenpartij weet niet eens van hun bestaan. Ik zag die advertenties niet. Want mijn online gedrag wees erop dat ik voor blijven was, dus ik kreeg ze niet te zien. Je kunt dus onbestraft één groep bestoken. De rest ziet het toch niet. Als we op 23 juni voor 'leave' kiezen, houden we 350 miljoen pond per week in onze zak die we zelf kunnen gaan uitgeven, bijvoorbeeld aan onze gezondheidszorg. En we bepalen dan ook zelf wie we wel en niet in ons land binnenlaten. Als je luistert naar de verhalen van kiezers die het doelwit waren van de 'leave' campagne, de zogenaamde 'persuadables', dan blijken het vaak verhalen over de moeilijkheden waar arbeidersgezinnen mee kampen. Het verhaal van Emma is een goed voorbeeld. Ik was er nog niet uit. In het kieshokje dacht ik pas echt: Wat ga ik nu doen? Je ziet die grote rode bus en de man die nu premier is, staat ervoor en zegt: 350 miljoen voor de NHS. We houden de EU te vriend en we houden geld over om van alles op te lossen. In ons ziekenhuis dachten ze erover om de Spoedeisende Hulp op te doeken. We zouden daarvoor dan naar Basildon moeten. Dan denk je: Als ik vóór stem, kunnen we nog bij ons eigen ziekenhuis terecht. Dat gaf voor mij de doorslag. Kunt u garanderen dat de 350 miljoen pond die iedere week naar de EU ging, nu naar de NHS gaat? Dat kan ik niet. 17 miljoen mensen willen dat we uit de EU stappen. Geen idee voor hoeveel mensen dit de reden was, maar de propaganda draaide erom. Komt u er nu op terug? We hebben 10 miljard per jaar. En de ochtend na de uitslag van het referendum zei Mr. Farage: Die toezegging van Vote Leave berust op een misverstand. Zei hij dat? Eén dag later, ja. Toen dacht ik: Je zei.. Dat kun je toch niet maken? Jij komt erop terug, en dat was juist de belofte die voor mij de doorslag gaf. Dat hakte er echt in, en ik ging me zorgen maken. Ik dacht: Wat hangt ons verder nog boven het hoofd? Veel mensen hadden ieder hun eigen redenen om net als ik te stemmen. Dat was de sluwe tactiek van Vote Leave. Iedereen kreeg iets anders te horen. Ze hebben iedereen iets anders beloofd. Ze hebben me continu voorgelogen, dat weet ik nu. Zou ik nu ook nog zo gestemd hebben? Nee. Ik wil mijn stem veranderen, maar dat kan niet. Ik heb een foute keuze gemaakt gebaseerd op leugens die heel uitgekookte mensen me verteld hebben. Veel jongeren kijken naar Groot-Brittannië en het systeem en willen alles omver gooien. Een beetje net als Cummings, maar om een andere reden. Ze willen een progressieve, liberale maatschappij. Het tegenovergestelde van wat ultrarechts wil. Maar niemand is nu tevreden. Niemand vindt dat het land goed functioneert. Maar ik zie bij links noch rechts leiders met een positieve visie op de toekomst.

Hoe de Brexit mogelijk werd

In 2016 kiest een meerderheid van de stemgerechtigden in Groot-Brittannië voor vertrek uit de Europese Unie. Het campagneteam van Brexit overtuigt een grote groep ontevreden Britten ervan dat Europa de schuld van al hun ellende is en maakt beloftes voor de toekomst. Een groot deel van die beloftes blijken later vals. Pas nu ontdekken de ‘leave’-stemmers dat ze misbruikt zijn door machtspelletjes van de politieke elite.

Het vertrek van Groot-Brittannië uit de Europese Unie

Waar gaan we heen? In 2017 deed de MeToo-beweging de wereld op zijn grondvesten schudden. Duizenden vrouwen deelden hun ervaringen met grensoverschrijdend gedrag en seksuele intimidatie. Nu is het genoeg, zeiden ze. Maar waar staat deze beweging voor? Vrouwen worden altijd als schuldig gezien. Ook als ze worden aangerand. En 'me too' zeggen komt erop neer dat je zegt: 'Ik geloof je, zuster'. Want het probleem is dat niemand je gelooft. Ik ben ervan overtuigd dat, willen we ooit tot echte gelijkheid tussen de seksen komen, dat vrouwen dan onderling net zo solitair moeten zijn als mannen dat zijn. Solidariteit zal onze redding zijn, het gebrek eraan wordt onze ondergang. Dit is Tristane. In 2003 probeerde de Franse politicus Dominique Strauss-Kahn haar te verkrachten. In 2011 werd hij in New York gearresteerd nadat een kamermeisje hem beschuldigde van aanranding. Toen besloot Tristane zich ook uit te spreken. Maar haar verhaal werd weggelachen en slechts een enkele vriendin nam het voor haar op. Radiopresentatrice Virginie kondigde haar aan op de radio met de volgende tekst: Van New York tot Parijs, van Kaap Hoorn tot Delhi, haar naam ligt op ieders lippen. We horen partij te trekken, onze mening te geven. De jongedame bestond al veel langer. Maar we hadden het druk-druk-druk. Dus veegden we het onder het kleed en hielden we ons Oost-Indisch doof. Het doet me deugd dat ik haar mijn vriendin mag noemen: Tristane Banon. Iedereen wist dat het verhaal waar was, dat het echt gebeurd was. Jarenlang was het een van de vele verhalen. En toen de man in 2011 'm weer uit zijn broek liet hangen en wij hier de jongedame uit New York niet konden interviewen, viel de pers massaal over Tristane heen. Ronduit schandalig. Echt schandalig. Iedereen wist dat het schandalig was hoe zij door het slijk gehaald werd. Dat mannen het niet voor Tristane opnamen, oké... Maar wij, vrouwen. Er waren in 2011 maar weinig mensen die zo praatten. Nog geen tien in de hele Parijse 'intelligentsia'. Ik blijk deel uit te maken van de Parijse intelligentsia. Tof. Ik was de eerste die zich heeft uitgesproken. Helaas was MeToo er toen nog niet. Al was er maar één iemand die gezegd had: Ik ook. We hebben wel MeToo-achtige getuigenissen gekregen. Maar de getuigenissen hebben we privé gekregen. Op voorwaarde dat de vrouwen anoniem bleven, want ze waren bang. Toen ik eenmaal 'me too' had gezegd besloot ik ook aangifte te doen. Wie aangifte doet, krijgt weer macht. Macht over degene die je iets heeft aangedaan. Maar in 2017 is de maat vol. Schaamte wint van de angst. Vrouwen delen hun ervaring op social media en door dit podium en het overweldigende aantal reacties is MeToo niet meer te negeren. Een tweet van actrice Alyssa Milano brengt de sneeuwbal aan het rollen. Ze roept de mensen op MeToo te twitteren als ze ooit seksueel zijn lastiggevallen of geïntimideerd. De reacties zijn overweldigend. Overal gaan mensen de straat op om te demonstreren. Maar er is ook een schaduwkant aan dit verhaal. De man van Anne-Sophie, een bekende Zweedse theaterregisseur, werd in de media aan de schandpaal genageld, maar de beschuldigingen bleken niet waar te zijn. Hij had het gevoel dat hij niets tegen de beschuldigingen kon inbrengen. Want ze waren anoniem geuit, en het was gelogen. Het was belachelijk. Echt belachelijk. De MeToo-beweging bestaat nog steeds. En dat is ook goed. Maar die bepaalde kant ervan.. Als een heksenjacht, dat giftige. De waarheid kon de man van Anne-Sophie niet meer redden. Het was al te laat. Ik bleef zeggen dat hij hulp moest zoeken. Maar hij peinsde er niet over. Hoe zeg je dat? Hij was heel ziek. En toen besloot hij om een eind te maken aan zijn leven. Zo kwam er een eind aan zijn leven. Zo werd hij hét voorbeeld van wat er bij een heksenjacht kan gebeuren. De middeleeuwse schandpaal. Dit was zo beneden alle peil. We horen beter te weten en onze kennis voor betere doeleinden te gebruiken.

Waar staat de #Metoo beweging voor?

In 2017 doet de #metoo beweging de wereld op zijn grondvesten schudden. Duizenden vrouwen deelden hun ervaringen met grensoverschrijdend gedrag en seksuele intimidatie. Zo ook de Franse Tristane, die in 2003 zo’n ervaring heeft gehad met de Franse politicus Dominique Strauss-Kahn.

Een beweging tegen seksueel grensoverschrijdend gedrag

Op 25 april 1974 zorgde een militaire staatsgreep voor de val van dictator Caetano. De hele wereld keek ademloos naar de televisie, naar de aardverschuiving die in Portugal plaatsvond. Geweld bleef wonder boven wonder uit. Er was slechts één grote explosie van vreugde in de straten. Liberdade: vrijheid, schreeuwde het volk als uit één keel. Wat opvalt is hoe jong de coupplegers waren. Dit keer geen omwenteling door hoge generaals, zoals dat meestal gaat bij militaire staatsgrepen, maar door de jonge kapiteins. Niet zo gek, want juist die jonge kapiteins hadden alle redenen om ontevreden te zijn. Want juist zij waren met in totaal een miljoen andere soldaten naar Afrika gestuurd om daar dertien jaar lang een uitzichtloze oorlog te vechten voor het behoud van Portugese koloniën als Angola en Mozambique. Sinds de jaren zestig waren de Portugezen, die daar tot dan toe een heel comfortabel bestaan leidden, hun leven ineens niet meer zeker. Zwarte vrijheidsstrijders kwamen in opstand. In Lissabon peinzde de dictatuur en niet over de koloniën op te geven. We zijn vastbesloten te strijden om onze koloniën te behouden. Meer en meer soldaten stuurde hij de loopplank op. Weg van hun familie op weg naar een onmenselijke guerrillaoorlog. Daar, diep in het oerwoud van Afrika, werd de basis gelegd voor de Anjerrevolutie. Avonden lang broedden de militairen op een oplossing, een manier om uit die oorlog weg te komen. Een oorlog die, als het aan de leiders in Lissabon lag, door zou gaan tot de vijand verslagen was. Toen ze met verlof waren in Portugal, bleef een kleine groep elkaar in het geheim ontmoeten. De plannen voor een machtsovername werden steeds concreter. Het moest afgelopen zijn met de dictatuur. Maar hoe? Hoe doe je dat? Een staatsgreep plegen? Waar begin je? Drie kapiteins werden aangewezen als leider. We krijgen twee van hen in Lissabon te pakken. De eerste is Otelo Saraiva de Carvalho. Mijn kameraden waren bang. Ze vroegen: Wat doen we als we worden aangevallen? Wij gaan zelf niet als eersten schieten. Maar als iemand het waagt om op ons te schieten, dan schieten we terug om te doden. Otelo zou met zijn charmes en zijn flair de grote held van de revolutie worden. De andere leider van toen, kapitein Vitor Alves, was in alles zijn tegenpool. Waar Otelo de doener was, was Victor de denker. Waar Otelo aan één stuk door praat, licht Vitor elk woord op een goud schaaltje. Vooral als het over de oorlog in Afrika gaat. Wij schoten mensen dood die recht hadden op hun eigen land. Het was hun land. Het ging de kapiteins natuurlijk niet alleen om het beëindigen van een onzinnige koloniale oorlog. Ook aan bijna vijftig jaar van verstikkende dictatuur moest een eind komen. Ik droomde er van jongs af aan al van, al vanaf de middelbare school. Toen ik zag hoe de geheime dienst op school medeleerlingen arresteerde, oudere leerlingen die al Marx lazen en ook communistische manifesten van Engels en Marx. En toen, vanaf m'n 16e of 17e, ben ik me tegen het regime gaan verzetten. Maar ik mocht mijn medeleerlingen niet in de gevangenis bezoeken. Toen kwam het verlangen bij me op om ooit een rol te spelen bij het omverwerpen van het fascistische regime. Ze hadden een geheim teken afgesproken wanneer het moest beginnen. De radio zou in de nacht van 24 op 25 april om tien voor half één een door het regime verboden lied uitzenden. Grândola, moorse stad land van de broederschap waar het volk het voor het zeggen heeft. Dat was het startsein. Hier spreekt de commandopost van de strijdkrachten. Het leger vraagt de inwoners van Lissabon om naar huis te gaan en daar voorlopig te blijven. Zodra de jonge officieren het lied op de radio hoorden, vertrokken ze massaal met hun troepen uit de kazerne. De kapiteins wilden de coup absoluut zonder bloedvergieten laten verlopen. Mijn rol was om op een telefoontje te wachten dat ik samen met mijn kameraden onze meerderen in het leger moest uitschakelen. Met uitschakelen bedoel ik niet dat we ze moesten doden. We moesten alleen hun telefoon onklaar maken. Verslaggever Adelino Gomez haastte zich de stad in. Als dit een staatsgreep was, wilde hij daar niks van missen. Op de eerste tank die hij tegenkwam zag hij tot zijn verbazing een oud klasgenoot van hem zitten. Maia, maar deed Maia mee met de kapiteins? Of was hij daar om de dictatuur te verdedigen? Hij gaf me een vreemd, indirect maar tegelijkertijd heel mooi antwoord. Hij zei niet of hij aan de goede of de verkeerde kant stond. Hij antwoordde met de vraag: 'Had jij bij de radio geen problemen met de censuur?' 'Zei je toen niet iets waardoor je het land uit moest?' Ik zei: Ja. Hij zei: We doen dit zodat niemand Portugal uit hoeft om wat hij zegt, denkt of doet. Adelino wist in de chaos opnameapparatuur te bemachtigen en daarmee zou hij de reportage van zijn leven gaan maken. Kijk, hier zie je hem gaan staan voor op de tank van zijn oude vriend Maia, die inderdaad een van de kapiteins bleek te zijn. Ze zetten koers richting het gebouw waar de dictator zich schuilhield. Voor het eerst ben ik als radiojournalist sprakeloos. En hoor ik mensen echt vrijuit spreken. Honderden mensen zijn hier op de been. Nog steeds was er geen schot gelost. Het bleef een keurige coup. Die jonge officieren hielden zich aan de regels. Ik zei tegen Maia: Je gaat de wagens als volgt opstellen. Je vormt een colonne en dan omsingel je het hoofdbureau van de Republikeinse garde. Want 'het konijn zit in het hol'. Het konijn in zijn rol. Dat was dictator Caetano. Hij kreeg vijftien minuten om zich over te geven. Terwijl Otelo en Maia probeerden die dictator tot overgave te dwingen, zorgde Vitor voor de uitschakeling van het opperbevel van het leger. Ook hier weer geen gewelddadige acties. Vitor stuurde de legertop naar huis. Dictator Caetano en zijn gevolg werden het land uitgezet. Er volgde geen bloedige afrekening. Nu zeggen ze dat dat komt omdat het land zo klein is. De coupplegers en de weggejaagde machthebbers kenden elkaar te goed. Sommigen waren het er niet mee eens. Ze vonden dat we ze hadden moeten doden. Maar ik vond van niet. En hen straffen? Vind u niet dat het al straf genoeg is als iemand van in die 70 of 80 het land uit wordt gezet? Is verbanning geen grote straf? Het is niet niks. Voor mensen van rond de 60 is het heel erg juist omdat ze nog toekomstperspectieven hebben. Als je die wegstuurt en voortaan compleet buitenspel zet, doet dat ongelooflijk veel pijn. Tussen de twee leiders van de Anjerrevolutie ontstond tweespalt. Vitor wilde een parlementaire democratie naar Europees model. Otelo's dromen reikten veel verder. Hij wilde een Portugal waar het volk het echt voor het zeggen had. Ik weet dat het utopisch is. Mijn kameraden zeiden dat het nergens bestond. Ik zei: Dan creëren wij het wel. Dat model creëren wij wel. En als het goed is, verspreidt het zich door Europa. En de oude parlementaire democratie, die uit Engeland afkomstig is, verdwijnt. Want een volk dat actief deelneemt aan de politiek, leidt het land zelf. Vitor en de gematigde socialistische militaire leiders waar hij bij hoorde zagen zich genoodzaakt om tegen Otelo op te treden. Met zijn revolutionaire ideeën vormde hij in hun ogen een bedreiging voor de vrede in het land. Wat hebben ze met Otelo gedaan? Hij is opgepakt. Gearresteerd want hij was vergeten dat hij een democratische staat had opgericht. Hij ging tegen alle regels in. Ik zich hem als eerste in de gevangenis op. We zijn vrienden een zelfs buren van elkaar. Vitor's stroming had de strijd gewonnen. Hij maakte een mooie politieke carrière als minister. Ook Portugal zelf werd een normaal Europees land. Weinig zou nog herinneren aan die heftige romantische tijden van toen, die achteraf korte periode waarin alles echt even anders leek te gaan worden.

De Anjerrrevolutie

Op 25 april 1974 vindt er een militaire staatsgreep plaats in Portugal. Deze geweldloze staatsgreep zorgt voor de afzetting van de fascistische dictator Caetano. Hierna veranderd Portugal in een parlementaire democratie naar Europees model.

De geweldloze afzetting van dictator Caetano in Portugal

De beroemde schrijver Bertolt Brecht zag in 1953 hoe de socialistische Oost-Duitse regering een massale opstand van bouwvakkers door Russische tanks liet neerslaan. Hij schreef daarop een woedend gedicht. 'Die lösung', de oplossing. Zou het niet eenvoudiger zijn, zei Brecht, als de regering gewoon het volk ontbindt en een ander volk kiest in plaats van andersom. Acht jaar later, in 1961, kwam partijleider Walter Ulbricht met een geheel nieuwe oplossing om de onvrede onder zijn volk de kop in te drukken. Hij besloot zijn land, de DDR, hermetisch van het westen af te sluiten. Op dat moment waren er van de twintig miljoen Oost-Duitsers al ongeveer 3 miljoen het land ontvlucht. Dit zijn de schoenen van Hägen Koch. Hij was in 1961 cartograaf bij het Oost-Duitse leger. Hij kreeg de opdracht om met een pot witte verf op het wegdek een lijn te schilderen dwars door de stad. Die lange, vegerige, witte streep moest de grens aangeven. Daar op die lijn zou later de muur verrijzen. Dit is de grens. Dat is Berlijn-Kreuzberg en dat is Berlijn-Mitte. Dat is West-Berlijn en dat is Oost-Berlijn: kapitalisme en socialisme. Ik kreeg op 15 augustus 1961 bevel om met hoge functionarissen, onder wie Honecker en Mielke de grens door de hele stad op dit soort topografische kaarten te tekenen. Want er was niets geplant. Het was geïmproviseerd, op korte termijn. Ik tekende op de kaarten wat er gebouwd moest worden zodat de commandant van een bepaald gebied iets op papier had. De spanningen tussen het Oostblok en het Westen waren zo hoog opgelopen dat de Oost-Duitse partijleider Ulbricht opeens besloten had... volgens Koch slechts vijf dagen van tevoren, dat er een muur dwars door Berlijn moest komen. De grens liep in sommige straten daardoor soms dwars over de stoep. Hele families werden gescheiden. In de westerse media was constant te zien tot welke dramatische taferelen dit leidde. Een 77-jarige Oost-Berlijnse zweeft tussen angst en twijfel boven het springzeil van de west-Berlijnse brandweer. Dappere West-Berlijners grijpen in en ze vlucht naar de vrijheid. Die vrouw is het eerste dodelijke slachtoffer van de grens. Ze is door alle opwinding gestorven. Toen werd er nog niet geschoten. Dan heb je nog die vrouw die van de bovenste verdieping springt. De West-Berlijnse brandweer hielp haar met springzeilen zodat de mensen in hun springzeilen konden springen. De eerste generatie grensversperringen kon de vlucht bewegingen naar het vrije westen niet stoppen. En zelfs toen er uiteindelijk letterlijk een muur gebouwd was, zwaarbewaakt met spiegels en geweren, bleven de mensen voor wie die socialistische boeren en arbeiders heilstaat bedoeld was, het land ontvluchten. Men klom er met gevaar voor eigen leven overheen, groef tunnels onder de muur door. Zelfs de bewakers van de muur moesten in de gaten gehouden worden. Hagen Koch werkte 25 jaar lang als officier bij de Stasi, de gevreesde Oost-Duitse geheime dienst. Twee grenswachten hadden altijd samen dienst om op elkaar te letten, zodat geen van hen op rare ideeën kwam. De samenstelling wisselde om vertrouwelijkheid te voorkomen. Je wist niet met wie je ging werken? Je moest elkaar constant wantrouwen. De grenswacht is een mens als u en ik. Als je iemand iets aandoet, kom je in conflict met jezelf. Om dat conflict psychologisch onschadelijk te maken zeggen ze: Goed gedaan, je krijgt er een premie voor. Het bleef niet bij een extra premie. De grenswacht die een vluchteling had neergeschoten, kreeg vervolgens ook een langere vakantie. Hagen neemt ons mee naar het Invaliden Friedhof in Berlijn. Met niet aflatend enthousiasme legt hij uit hoe de derde generatie Muur, die vanaf 1965 gebouwd werd, werkte. De derde generatie Muur moest voorkomen dat mensen nog zouden vluchten. De mensen bedachten van alles om te vluchten. Daarom had je bij de derde generatie een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven, acht, negen, tien, elf op elkaar afgestemde versperringen om te voorkomen dat iemand van Oost naar West zou vluchten. Zo hebben we hier een veld met stalen pinnen. Als iemand wilde vluchten, struikelde hij en viel hij daarin. Dan staken de pinnen door zijn lichaam en bloedde hij dood. Hier hebben we de wachttoren, een verlichte strook, een wet waarlangs gepatrouilleerd werd, die loopt hier, deze asfaltweg. En hier loopt een aangeharkte controlestrook. Die aangeharkte controlestrook is 165 kilometer lang en loopt om heel West-Berlijn heen. Die aangeharkte controlestrook had maar één taak: Als vluchtelingen al die versperringen hadden overwonnen, moesten ze of ze wilden of niet, over die controlestrook en lieten een voetspoor achter. Als ze blij waren dat ze in het Westen waren, liepen de officieren die strook na om te kijken waar het voetspoor liep. Als dat hier gevonden werd, wisten ze wie ze ervoor moesten straffen. Die strook is een mechanisme om de bewakers in de gaten te houden. En dit grensstelsel werkt alleen in combinatie met alle versperringen. De derde generatie van de Muur wordt vanaf 1975 in een nieuwe, vierde generatie omgezet. Deze ronde torens worden door vierhoekige vervangen omdat de rode torens bij wind wiebelen. Dat was een risico. De torens bleven wel staan, maar werden niet meer bemand. Een vluchteling wist niet of er wel of niet iemand in zat. Die versperring werd vervangen door hoekelementen. De stalen pinnen werden verwijderd, omdat dit systeem ook door de beveiliging van het voorterrein even stabiel was als de derde generatie. De vierde generatie voldeed ook aan esthetische eisen want zolang de Muur er was, kwamen er toeristen in het Westen op af. Ze maakten foto's van alle vreselijke dingen aan de Muur zoals versperringen en grensblokkades wat een negatief beeld van de DDR opleverde. Dus het was eenvoudiger en mooier? En even zeker. Relatief mooi. Het oogde niet meer zo bruut. Hagen werkte zelf tot halverwege de jaren 80 bij de Stasi, maar hij vertelt liever over de geschiedenis van de muur dan dat hij aan zijn verleden bij de Oost-Duitse geheime dienst herinnerd wordt. U was bij de Stasi. Hou daar toch eens over op. Maar daar hebt u toch gewerkt? Natuurlijk. Ik organiseer culturele activiteiten. Ik zat niet achter mensen aan. Bij Stasi denk je... Maar sinds wanneer wist u in de tijd van de DDR dat het geen goed systeem was? Ik heb heel lang gezegd dat we toch beter waren dan de Hitler-dictatuur. Dat was ook niet waar, het leek anders. Dankzij de media konden ze niet zo hard optreden als Hitler. De methodes van die dictatuur waren zo geraffineerd. Niet altijd zichtbaar. En het ergste is: Veel dingen zijn in het geheim gebeurd, ook voor Stasi-mensen. Men denkt: Iedereen die bij de Stasi werkte wist alles van de Stasi. Maar het systeem van de Stasi functioneerde alleen doordat ieder alleen die informatie kreeg die hij voor zijn actuele taak nodig had. Je wist niet wat anderen deden. Dat is het perfide van dit systeem. Waarom wist ik dat niet? Hoe had ik gekund? Ik kon niet aan een ander vragen: Wat doe jij? Dat zou spionage zijn geweest. Oud geheim agent Hagen Koch. Op het moment dat de muur viel, viel hij ook van zijn geloof. Een jaar na de ineenstorting van het Oostblok gaf de eerste vrij gekozen Oost-Duitse regering hem de opdracht de afbraak van de Muur te leiden. Hij regelde dat brokstukken van de muur over de hele wereld verstuurd werden, onder andere naar de families Reagan en Kennedy. Koch is 180 graden gedraaid. Hij die als Stasi agent tot aan zijn oren in het DDR systeem zat, moet van het socialisme helemaal niets meer hebben. Een overlevingskunstenaar pur sang. Een oud gezegde luidt: Wie als jongere niet communist is, die heeft geen hart. Het klinkt zo verleidelijk: gelijkheid, geen armoede, geen ellende, geen oorlog. Wie op mijn leeftijd nog steeds communist is, heeft geen verstand. Want mensen zijn zo verschillend. Met het mensdom kun je geen socialisme en communisme opbouwen. We hebben zoveel verschillende belangstellingen en behoeften dat het communisme of socialisme een utopie is. Maar het klinkt zo verleidelijk. En alleen met wapengeweld en de Muur konden ze dat experiment voortzetten. Gelukkig is de Muur weg. En hopelijk doen we nooit meer zo'n experiment.

De bouw van de Berlijnse muur

In de nacht van 12 op 13 augustus 1961 wordt er begonnen aan de bouw van een muur dwars door Berlijn. Oud-Stasi-officier Hagen Koch krijgt destijds de opdracht om met een pot witte verf de stad af te lopen om een lijn te trekken waar de muur zou moeten komen. Door de bouw van de muur worden familie en vrienden plots van elkaar gescheiden. Duizenden mensen vluchten nog snel naar het kapitalistische West-Berlijn. Maar om de rest van de vluchtelingen tegen te houden wordt de muur streng bewaakt door de Stasi: de binnenlandse veiligheids- en inlichtingendienst in het communistische Oost-Berlijn. Tot 1989 zal de Muur Berlijn in tweeën verdelen.

De scheiding tussen kapitalisme en communisme

Het mooie en inmiddels verwesterde Boedapest van nu lijkt in niets meer op het kapotgeschoten Boedapest van 1956. Hongarije was na de oorlog onder Russische heerschappij gekomen. Het land wilde in 1956 met een ware volksopstand de stalinistische terreur van zich afwerpen. En heel even, één hoopvolle week lang leek dat te gaan lukken. Maar op de kille ochtend van 4 november denderden van alle kanten Russische tanks de Hongaarse hoofdstad binnen en schoten, ondersteund door de luchtmacht de opstand aan flarden. In 1953 was de grote Russische leider Jozef Stalin overleden. Het bericht dat maarschalk Stalin als gevolg van een ernstige hersenbloeding op 73-jarige leeftijd is overleden. Een paar jaar later, in 1956, zou partijleider Chroesjtsjov een toespraak houden die de communistische wereld op zijn grondvesten deed trillen. Stalin, zo zei Chroesjtsjov. Stalin had zich schuldig gemaakt aan terreur en massamoord. Die toespraak sloeg in heel Oost-Europa in als een bom. In Boedapest werd het daarna snel onrustig en gingen de mensen massaal de straat op. Parlementslid Imre Mecs was toen student en medeorganisator van die eerste demonstraties. De wereld was verbijsterd. Wij ook, al wisten we wel van Stalins schrikbewind. Maar het bleek allemaal nog veel erger. En dat gaf de Sovjetleiding zelf toe. Meer dan ooit wilden we onszelf toen bevrijden. Maar de demonstratie kreeg een omvang die alle verwachtingen van Imre Mecs en zijn medestudenten overtrof. Niet alleen arbeiders, maar ook middenstanders en willekeurige voorbijgangers sloten zich aan. We waren wel met 60.000 tot 70.000 man. De menigte verspreidde zich. Een deel ging naar het stadspark om het reusachtige standbeeld van Stalin omver te halen. Vol hoop riep het Hongaarse volk aanvankelijk op tot vrijheid en democratische hervormingen. Maar al snel nadat de eerste communistische ster naar beneden was getrokken, bestempelde het regime de betogers als fascisten en contra revolutionairen. De eerste gewapende confrontatie vond plaats in de nacht van 23 op 24 oktober. Ik voelde dat de sfeer 's avonds al heel anders was dan 's morgens. Dit was geen radicale maatschappijhervorming meer. Nee, dit was een revolutie. De opstand in Boedapest sloeg over naar het hele land. Massaal gingen de Hongaren de machthebbers te lijf. Wij gaan op weg naar Mosonmagyaróvár, vlak bij de Oostenrijkse grens. In dit stadje liet de opstand uit op een ware nachtmerrie. De vreedzaam begonnen demonstratie ontaardde hier in een mysterieuze, aan inschakeling van massamoord en lynchpartijen. Tot op de dag van vandaag houden die gebeurtenissen de stad in een beklemmende greep. Hier begon het toen, bij deze oude legerkazerne. Net als in Boedapest verzamelde zich hier een uitgelaten menigte op het plein. Geza Kuroli was 19 toen hij was student. Agnes Gabor was 16. We kwamen van de kant van de fabrieken daar. We waren met een hele groep en we kwamen langs de straat daar hiernaartoe. We liepen met gebogen hoofd met elkaar te praten en te zingen tot we tegen de mensen voor ons opbotsten. En de commandant, dat heb ik later gehoord... de commandant vroeg: Wat willen jullie, jongens? En toen zei mijn broer: Niets bijzonders. Alleen de ster op het gebouw naar beneden halen. Toen draaide de commandant zich opzij. De officier hield zijn hand zo. Je zag hem met die hand toen eerst zo bewegen, en toen zo. Toen weerklonk er een salvo. Zonder waarschuwing schoten de soldaten die in loopgraven lagen te wachten hun machinegeweren op de ongewapende menigte leeg. Van alle kanten werd er op ons geschoten. Ze gooiden handgranaten naar ons. In de vensters daar stonden overal soldaten. Daarna volgden er meer salvo's. We werden in de rug geschoten. Ik keek om terwijl ik over de grond kroop. Toen zag ik dat het hoofd van mijn broer helemaal open lag. De bovenkant van zijn schedel was weggeschoten. Zijn hersenen lagen over het gras verspreid. Waarom die soldaten op de menigte schoten wist niemand, maar het gebeurde ook in een aantal andere steden. In Mosonmagyaróvárvielen tussen de vijftig en honderd doden en talloze gewonden. Tijdens een jaarlijkse manifestatie herdenken de bewoners de doden van 1956. Maar welke doden herdenken ze nu precies? Want nadat de slachtoffers waren weggehaald, bestormde de woedende menigte opnieuw de kazerne. Maar dit keer om de soldaten die geschoten hadden naar buiten te sleuren. Daar werden ze zonder enige vorm van proces gelyncht. Janos Feher jaar overleefde de schietpartij bij de kazerne. De volgende dag moest hij gewoon weer naar zijn werk. Hij zag de lynchpartij voor zijn ogen gebeuren. Waarom de lunchpartij plaatsvond? Omdat de mensen totaal verbitterd waren. Dat is ook goed voorstelbaar. Van de een was de vrouw doodgeschoten, van een ander een broer, zus, moeder of vader. Als je in zo'n situatie beland, dat je broer, zus, moeder of vader wordt doodgeschoten, staat echt niemand te applaudisseren. Iedereen wil dan genoegdoening. Ondanks al het geweld heerste er in het hele land optimisme over de toekomst. De eerste week na de opstand, de eerste vrije krant verscheen, er werden zelfs verkiezingen aangekondigd. Maar toen Hongarije aankondigde dat het zich zou terugtrekken uit het Warschaupact, ging dat zelfs Chroesjtsjov te ver. Enkele dagen later rolden de Russische tanks de hoofdstad binnen. Het Westen deed niks. Ze wilden om Hongarije geen conflict met de Russen riskeren. Na de Russische inval stelde Chroesjtsjov direct een nieuwe marionet aan: Kádár. Zeker dertigduizend mensen werden gedeporteerd naar Rusland of gevangengezet. Zo brak onder het bewind van Kádár de nieuwe tijd aan voor Hongarije. Niemand durfde meer over 1956 te praten. De mensen waren bang, niemand vertrouwde elkaar nog. Verklikkers waren overal. Hun aantal moet in de duizenden gelopen hebben. De verklikker netwerken van de geheime dienst waren zo omvangrijk dat iedereen vreesde te worden verraden door iedereen. Met als gevolg dat iedereen zweeg. Ik heb onze kinderen nooit wat verteld. Ik weet het niet. Het zal een onbewuste angst zijn geweest. Ze zagen de littekens op mijn been en vroegen ernaar. Ze wilden weten wat dat was en ik heb toen gezegd: Dat vertel ik ooit nog wel eens. De Hongaarse opstand. Een week van hoop, gevolgd door een periode van 33 jaar zwijgen. In 1989 viel het IJzeren Gordijn. De grenzen gingen open en de vrijheid waaide als een zachte lentewind het land binnen. Er is een immense vrijheid, een vrijheid van meerdere dimensies uitgestort over de Hongaren. En veel mensen kunnen daar niet mee omgaan. En dat was in 1956 anders. Toen wisten miljoenen mensen wel met vrijheid om te gaan. Maar de mensen zijn klein gehouden, onderdrukt, kapotgemaakt. Daar heeft het regime Kádár voor gezorgd. Dat is de meest kwalijke erfenis geweest van het regime Kádár.

De Hongaarse opstand

In 1956, drie jaar na de dood van Sovjetleider Stalin, komen feiten op tafel van zijn regime vol terreur en massamoord. In Hongarije zijn andersdenkenden woest en gaan in Boedapest de straat op om in protest te komen tegen de communistische regering. Wanneer de opstandelingen verkondigen uit het Warschaupact te stappen, slaan de Sovjettanks genadeloos terug. Wat volgt is een bloedbad tot ver in de provincies van Hongarije.

In verzet tegen het communistische bewind

Er zijn archiefbeelden die ik wel honderd keer kan zien. Deze bijvoorbeeld. Kijk: Praag 1948. De communisten hebben net met behulp van Moskou de macht gegrepen. Een uitzinnige menigte juicht de leiders toe. Deze man met die hoed zou die nog leven? Dan ziet hij zichzelf daar staan klappen voor het begin van veertig jaar communistische dictatuur in Tsjechoslowakije. Maar dat wist niemand op dat plein toen nog natuurlijk. In 1938 hadden Frankrijk en Engeland in een wanhopige poging een nieuwe wereldoorlog te voorkomen Tsjecho-Slowakije vrijwel cadeau gedaan aan Hitler. Het was dus niet zo gek dat de Tsjechen na de oorlog het Westen voor geen cent meer vertrouwden. Massaal zetten ze al hun kaarten op de Russen. Bij de eerste verkiezingen na de oorlog werd de Communistische Partij de grootste van het land. Maar al heel snel, in 1948 ging het mis. De communisten grepen met hulp van het Kremlin de absolute macht. Ze schaften de democratie af en arresteerde talloze niet-communisten. Daarna was het afgelopen met de vrijheid. Tsjecho-Slowakije zou voor veertig jaar achter het IJzeren Gordijn verdwijnen. Dit is Jirí Horák. Zijn vader was na de oorlog eigenaar van een glasfabriekje, een kleine tweehonderd kilometer ten zuidoosten van Praag, in het dorpje Brodce. In 1948 werd het fabriekje door de communisten onteigend. Jirí wil ons laten zien wat ervan over is. Dit is de glasfabriek, op nummer 27. De fabriek stond tussen het huis waar we woonden en de turbine. Daar tussenin stond die werkplaats.  Jirí heeft een bizar leven achter de rug. Toen de Duitsers in 1939 Tsjechoslowakije binnenvielen, zat hij voor studie in Engeland. Plotseling kon hij niet meer naar huis terug. Hij meldde zich aan als soldaat en vocht zo mee met de geallieerden bij de bevrijding van Europa. Na de oorlog hielp hij zijn vader in de glasfabriek. Maar als de communisten het fabriekje onteigenen, moet hij vluchten. Het leek mij beter om te vluchten. U werd als gezien vijand van het volk? In twee opzichten zelfs. We hadden die fabriek en ik had als soldaat in het westen gediend. Dat was toen een misdrijf. In de eerste dagen dat we er rondlopen maakt het dorp een vriendelijke en vreedzame indruk. Maar de onteigening van de glasfabriek en vooral de veertig jaar communisme daarna lieten diepe sporen na in een kleine gemeenschap. Oud-werknemer Ferda bijvoorbeeld kon de communisten in het dorp niet uitstaan. We hebben gehoord dat er in uw groep geen enkele communist zat. Ik haatte ze. Mevrouw Kousalová's man werkte in de fabriek. Zij weet nog precies wie er wel in de partij zat en wie niet. De gewone mensen hoefden geen communist te worden want ze hadden niets te betekenen. Maar als je ook maar de laagste functie ergens wilde, kon je het wel vergeten als je geen communist was. Dan moest je partijlid zijn. En allemaal hebben ze een gloeiende hekel aan Divis. De communistische voorman uit de fabriek, die nog altijd op dicteer-snelheid spreekt en nergens spijt van heeft. Bent u nog communist? Om de waarheid te zeggen: Ik ben geen partijlid, maar ik voel me wel zo. Wat vonden de arbeiders van de nationalisatie? Waren ze blij? De meesten waren bang. Ze durfden niets te zeggen of hun sympathie voor ons te tonen. Sommigen waren tegen ons, de communisten. Die behandelden ons als vijanden. Franz bijvoorbeeld. Hij was communist. Hij werd ineens de belangrijkste man in de fabriek. Hij mocht mijn vader commanderen. Als mijn vader een ommetje maakte, liep hij achter hem aan met een geweer over zijn schouder. Echt waar? Wat dacht hij dat uw vader ging doen? Hij was van de nationale garde. Hij moest kapitalisten in de gaten houden en voorkomen dat het kapitalisme greep kreeg op de staatsindustrie. U zat in de slijperij, precies tegenover die ene communist. Hoe was het om de hele dag tegen hem aan te kijken? Hier moet je kijken, naar je werk en niet naar hem. Dus het maakte u niet uit dat hij er zat? Och, die twee meter. Ik zat zo en hij zat tegenover mij. We schreeuwden, we scholden op elkaar en maakten elkaar verwijten. Wat verweet u elkaar? Al zeg ik het, dan nog begrijpt u het niet. Hoe was het toen de communisten in 1948 de macht grepen? Ik was toen 14. Maar we waren bang. We wisten niet hoe het zou worden. Hier in het dorp veranderde het niet zo snel. Maar de communisten begonnen steeds meer de lakens uit te delen. Het ging langzaam, maar ze kregen de macht. Lang leve de eerste strijder voor de vrede, een grote vriend van het Tsjecho-slowaakse volk: generalissimo Stalin. Ik herinner me die dag, het was zaterdag. Ik weet nog dat president Klement Gottwald uit de Praagse burcht kwam. De mensen klapten, juichten. Het was een plezier om te zien. In die sfeer leefden wij. De dorpelingen van Brodce waren niet de enigen die dachten dat Tsjecho-Slowakije in 1948 definitief de weg naar het paradijs was ingeslagen. Ook in het verre Praag klapten de inwoners de handen stuk. De hele linkse intellectuele elite steunde de ommezwaai. Het Westen reageerde panisch. Nu toonde Iwan zijn ware gezicht. Binnen een jaar werd de NAVO opgericht. Amerika trok zich niet meer terug uit Europa. Het zou de veiligheid van de West-Europese landen meer dan een halve eeuw garanderen. Voor Jigí Horák leek het leven in die veertig jaar communisme in geen enkel opzicht op de droom die hij had toen hij als soldaat vechtend uit Engeland het vasteland weer binnentrok. Na de teruggave van zijn fabriekje in 1991 hoopte hij opnieuw te kunnen starten, maar van de fabriek was niets meer over. De twee villa's ernaast was hij kwijt en het belangrijkste onderdeel van de fabriek, de waterkracht-turbine waarop alle machines draaiden, was door de overheid aan iemand anders vergeven. Hoe kun je gerechtigheid verwachten van rechters die communisten waren onder het communistische regime? Onder het communistische regime kon je geen advocaat of rechter worden als je geen lid was van de Communistische Partij. Onze rechtbanken zijn weliswaar niet communistisch meer, maar er werken nog steeds oud-communisten. Ze werken er dus nog steeds, en ze gedragen zich ook als communisten. Van hen kun je geen gerechtigheid verwachten. Jirí Horák zal het nooit hardop zeggen, maar hij weet dat zijn glasfabriekje nooit meer opnieuw zal draaien in Brodce. Ons Tsjechië is het centrum, het hart van Europa. Dat heeft onze geschiedenis bepaald. We liggen op de grens tussen Oost en West. En daar lijden we onder. Steeds wil iemand over ons heen walsen.

40 jaar lang communisme in Tsjecho-Slowakije

In 1948, net na de Tweede Wereldoorlog pleegt de Tsjecho-Slowaakse communistische partij een staatsgreep. In Praag wordt hard gejuicht. Maar er is ook politieke verdeeldheid en ongelijkheid. Tsjecho-Slowakije zal voor 40 jaar achter het IJzeren Gordijn verdwijnen. 40 jaar van communisme. In het kleine dorpje Brodce weten de inwoners daar nog alles van.

Hoe Tsjecho-Slowakije achter het IJzeren Gordijn verdween

In 1925 had Benito Mussolini in Italië al alles bereikt waar de nazi's in Duitsland op dat moment alleen nog maar van konden dromen. Met geweld en terreur had hij de oppositie monddood gemaakt. Politieke eenlingen die de moed hadden gehad hardop te protesteren, werden vermoord teruggevonden in een bos. Na een later enorm opgeblazen mars op Rome kreeg hij van koning Victor Emanuel de macht toebedeeld, waarna zijn dictatorschap begon. We rijden naar Predappio, even ten zuidoosten van Bologna, het geboortedorp van de duce. Als ik het plaatsje binnenrijdt, verlies ik bijna de macht over het stuur door de winkels die ik zie. Etalage naar etalage staat hier te koop, wat in de rest van Europa sinds 1945 vervloekt en uitgebannen is. De vraag is of die twintig jaar Italiaans fascisme een uitzondering was. Een rare kronkel in de loop van de geschiedenis, een soort ziekte die de Italianen rond 1930 overviel en waarvan ze in 1945 weer genazen. Of dat het een beweging was die ongenadig de zwakke plekken van de Italiaanse samenleving blootlegt. Het diepe wantrouwen tegen de staat. Het blinde vertrouwen in voornamelijk theatrale leiders die op hun beurt ook weer rebelleren tegen die staat. Nog steeds lijken de Italianen Mussolini niet te kunnen vergeten. 75 duizend mensen per jaar komen naar het dorp, naar zijn graf, naar zijn geboortehuis en naar zijn buitenverblijf Villa Carpena. Een kaartje moet u aan de gids afgeven. En mobieltjes uitzetten alstublieft. Dit is de kamer van de duce. In dit bed zijn Romano en Anna Maria geboren en is Donna Rachele gestorven. Een echt familiebed dus. Wat vinden jullie van de duce? Wij? We treuren om hem. Voornamelijk positief, toch? Voor onze generatie heeft hij veel gedaan. Heel veel. Ik was toen een klein meisje en zonder het brood van hem waren we hier nu niet geweest. Hij gaf ons suiker, brood, pasta en rijst. Iedere maand. Het Italiaans is rijk aan woorden voor bende of gang en Fassi is er één van. Het was een term die ontstond onder opstandige boeren aan het eind van de negentiende eeuw. Mussolini bouwde op deze bende-traditie voort en vermengde die met de gebruiken van de Arditi: Voormalige elite eenheden die na de Eerste Wereldoorlog een losgeslagen leven leiden. Ze waren zwart gekleed, droegen een doodskop als embleem en converseerden enkel met elkaar via geschreeuw. Die taal, kleding en folklore werden als typisch Italiaans mannelijk overgenomen door Mussolini en later door nazi's en falangisten over heel Europa. En dan hebben we nog petjes met fascistische symbolen. De doodskop met de dolk tussen de tanden, dat is het symbool van de Arditi. En dit is het Keltische kruis. In theorie zijn symbolen die het facisme verheerlijken, verboden. Je mag alles verkopen als je het souvenirs noemt. In Italië zijn heel veel wetten, maar er zitten altijd wel mazen in. Sportieve Italiaanse jongens in zwarte overhemden. Die zouden het land redden. En Mussolini gaf het goede voorbeeld. Mussolini was een pionier op het gebied van propaganda. Hij liet zich zo vaak mogelijk filmen. Leonardo Tiberi van het Luce Film Instituut kan zich er nog steeds over verbazen. En hier hebben we Mussolini die laat zien hoe sportief hij is. Het is wel vreemd dat hij voetbalt met rijlaarzen aan. Dat is niet echt ideaal schoeisel om mee te voetballen. Dit is ook een klassieker. Iedereen die hoog stond in de fascistische hiërarchie, iedereen die belangrijk was binnen de partij was verplicht atletiekexamens af te leggen. Om carrière te maken moest je niet alleen aan de normale eisen voldoen, je moest ook af en toe dit soort examens afleggen. Het ging om hordelopen, oefeningen op gymnastiektoestellen, kortom het soort oefeningen dat in de mode was. Churchill vond hem een Romeins genie in de strijd tegen het communisme. Fascisme als alternatief voor de slappe democratie. Lenin had hem als jongeman al graag gezien als leider van de Italiaanse communisten en voor Hitler was hij het grote voorbeeld. Diens eerste vliegreis leidde dan ook naar Italie. Nazi's en fascisten worden vaak op één hoop gegooid met hun leiders beginsel, hun gefrustreerd nationalisme en hun gewelddadige inslag. Maar de verschillen waren minstens zo groot. Mussolini moest aanvankelijk zelfs niks hebben van Hitler. Hij vond hem seksueel geperverteerd en zijn Jodenhaat krankzinnig. Hitler op zijn beurt was een groot bewonderaar van Mussolini en hij had goed opgelet. Hij kopieerde Mussolini's grootse, meeslepende, volksbijeenkomsten, zijn toespraken vol drama en emotie en de groet. Er moest een nieuw Romeins rijk komen rond de Middellandse Zee. Net als vroeger. Mare Nostrum. Maar Mussolini wilde ook een kolonie en liet zijn oog vallen op Ethiopië. Hij maakte dat land met de grond gelijk. Italië gebruikte gifgassen en zette de volledige marine en luchtmacht in. Ethiopië kon daar welgeteld één vliegtuig tegenover stellen. Na dat avontuur was het gedaan met de internationale waardering van Mussolini's fascisme. Zo werd hij in de armen van Hitler gedreven. Dat zou hem uiteindelijk fataal worden. Na de desastreus verlopen veldslagen in Albanië en Griekenland, toen het eigen land tot chaos was vervallen, keerden de Italianen zich tegen de duce. In de zomer van 1943 werd hij door zijn eigen mensen, de Grote Fascistische Raad afgezet en naar een skioord verbannen. De SS redde hem en hij mag van Hitler een eigen bewind opzetten in Noord-Italië. Salò de Repubblica Sociale Italiane, maar meer dan het Duitse marionetten staatje was het niet. Fiorenza zou zich in september 1944 vol enthousiasme aanmelden voor het leger van vrouwelijke vrijwilligers van het nep staatje Salò. Dat enthousiasme heeft haar sinds die tijd nooit meer verlaten. Heeft u ooit twijfels gehad over het fascisme? Nee, want het fascisme moest in het begin wel geweld gebruiken. Het land leed onder het geweld van de communisten. Daarom was geweld noodzakelijk om de orde te herstellen. Daarna is er geen geweld meer gebruikt. Niet dat ik mij kan herinneren. En in de koloniën? Wat daar gebeurd is, weet ik niet. Ik weet wel dat ze daar huizen, kerken en ziekenhuizen gebouwd hebben. En iedereen kreeg het staatsburgerschap. Al die goede daden ten spijt zou Mussolini op 28 april 1945 samen met zijn minnares ondersteboven aan een Milaans benzinestation eindigen. Bungelend boven de feestvierende partizanen. Het is opvallend hoe sommige Italianen nog steeds vol lof over hun dictators spreken en de democratie nog steeds niet omarmen. Was het dan toch waar dat de liberaal Giustino Fortunato al in 1924 schreef dat het fascisme geen revolutie was, maar een openbaring? Zit het fascisme dus nog steeds diep verankerd in de Italiaanse samenleving, ondanks het feit dat het de partizanen waren die als winnaars uit de oorlog kwamen. S Avonds zie ik een filmpje op YouTube van oud premier en meervoudig miljonair Berlusconi. Die wordt ondanks alle beschuldigingen van fraude nog steeds op handen gedragen. Het is gemaakt tijdens een verkiezingsbijeenkomst in 2006. Wie links stemt is een klootzak, roept Berlusconi daar. Jullie kunnen er zeker van zijn. Zondag en maandag winnen wij omdat we geen klootzakken zijn. Duce, duce, roepen zijn aanhangers. En Berlusconi is er zichtbaar blij mee.

Hoe kon Mussolini zo groot worden?

In 1925 komt Benito Mussolini aan de macht in Italië. Deze fascistische dictator maakt met geweld en terreur de oppositie monddood. Adolf Hitler heeft bewondering voor Mussolini’s aanpak en later zullen ze ook bondgenoten worden. Dit bondgenootschap zal in 1945 het einde betekenen van het dictatorschap van Mussolini. Vandaag de dag zijn er nog steeds Italianen die achter de ‘duce’ en zijn fascisme staan.

Fascisme in Italië

Op 26 augustus 1944, als Parijs net bevrijd is, houdt generaal De Gaulle zijn triomftocht over de Champs-Elysées. Een uitzinnige menigte juicht hem toe. De Gaulle houdt hen voor dat zijn Frankrijk, het Frankrijk van het verzet tegen de Duitsers altijd het enige echte Frankrijk is geweest. Bevrijd door haar bevolking, met de hulp van het Franse leger en met de steun en medewerking van geheel Frankrijk. Gedeeltelijk was dat waar. Franse troepen en verzetsmensen hadden een belangrijke bijdrage geleverd aan de bevrijding. Maar er was ook een andere kant. Miljoenen Fransen hadden tijdens de oorlogsjaren met evenveel enthousiasme staan juichen voor die andere grote leider, maarschalk Pétain, die het na de nederlaag in 1940 met de Duitsers op een akkoordje had gegooid. Het zuidelijke deel van Frankrijk werd niet door de Duitsers bezet. Vanuit het stadje Vichy zou Pétain dat deel van Frankrijk in nauwe samenwerking met Hitler-Duitsland besturen. Dus niks alle Fransen samen tegen de Duitsers. In werkelijkheid was er eerder sprake van een halve burgeroorlog. Voor de Fransen was het verhaal van De Gaulle echter wel een buitengewoon verleidelijke mythe. Dit is Bernard Ullman. Bernard heeft een bizarre familiegeschiedenis. Zijn moeder was in 1935 hertrouwd met ene markies De Brinon. De moeder van Bernard was joods. De markies, zijn nieuwe stiefvader, was dat niet. Maar wat niemand toe kon bevroeden was dat deze markies De Binon in de oorlog een van de belangrijkste medewerkers zou worden van maarschalk Pétain en diens met de Duitsers heulende regering in Vichy. Het verhaal van mijn familie is uitzonderlijk. Het is een verhaal van uitersten. Ik ken geen enkel ander gezin met daarin zowel een hoge medewerker van Vichy als joden. In 1935, toen de markies met Bernards moeder trouwde, was hij nog een belangrijk journalist. Hij had zich vanaf de Eerste Wereldoorlog gespecialiseerd in Duitsland. Hij wilde de twee landen, die elkaar te vaak op het slagveld waren tegengekomen, nader tot elkaar brengen. Daartoe richtte hij een Frans-Duits Vriendschaps Comité op dat wederzijds begrip moest kweken tussen de Duitsers en de Fransen. Vormde het feit dat ze joodse was geen probleem? Toen niet. Later wel. Zelden verliep een militaire campagne zo volgens plan als de Duitse inval van mei 1940. Zelfs de Duitse soldaten zelf verbaasden zich over het gemak waarmee de Franse linies doorbroken werden. Na de verpletterende nederlaag in juni 1940 wilde de Franse regering in ballingschap gaan. De toenmalige premier Reno wilde de strijd vanuit het buitenland voortzetten, maar maarschalk Pétain, de grote held van de Eerste Wereldoorlog, was juist voor onderhandelingen met de Duitsers. Pétain won de strijd en daarmee was de opdeling van Frankrijk een feit. Ik heb contact opgenomen met de vijand om te vragen of deze bereid is een manier te zoeken om als militairen onder elkaar in alle eer een einde aan de vijandelijkheden te maken. De Duitsers hielden bijna twee derde van het land bezet, waaronder Parijs en de belangrijkste industrie- en landbouwgebieden. De regering van Pétain vestigde zich met toestemming van de Duitsers in het slaperige kuuroord Vichy, dat daarmee plotseling de hoofdstad van een ernstig verkleind Frankrijk werd. Tot het begin van de jaren zeventig zouden de Fransen zich massaal blijven wijsmaken dat heel het land eensgezind tegen de Duitsers was geweest. Dat die hele regering in Vichy niets meer was geweest dan de vinding van een bejaarde president plus een paar honderd machteloze Franse ambtenaren. Maar het tegendeel was waar. Vichy Frankrijk was een fris, nieuw regime met grote aspiraties, gesteund en toegejuicht door miljoenen Fransen. Een regime ook met sterke antisemitische trekjes. We gaan terug naar markies de Brinon. Als oprichter van de Duits-Franse Vriendschap Club was Bernard's stiefvader na de inval van de Duitsers natuurlijk meteen verdacht. Met zijn gezin trok de markies zich terug in het buitenhuis van de familie in het zuidwesten van Frankrijk. Op 15 juli 1940 ging in dat huis de telefoon. Bernard nam toevallig op. En toen belde Pierre Laval, de tweede man van het Vichy-regime en de bezielende kracht achter het beleid van Pétain om een beroep te doen op De Brinon na bemiddeling van de plaatselijke prefect om naar Parijs te komen om te proberen de banden met zijn Duitse vrienden weer aan te halen die nu in Parijs zaten. Otto Abetz bijvoorbeeld. En zo werd Bernard's stiefvader, de ijdele en ambitieuze markies de Brinon, de afgezant van de regering Vichy bij de Duitse bezetter in Parijs. Hij liet zijn Joodse vrouw achter. Zij was niet welkom. Noch in Parijs, noch in Vichy. De Joden die voet zetten op het grondgebied van het vrije Frankrijk van Vichy, dachten daar veilig te zijn. Dat was een ernstige misrekening. Zonder dat de Duitsers erom gevraagd hadden, kondigde de regering Pétain een Statut des Juifs af, een wet waarmee Joden tot tweederangsburgers werden verlaagd. Ik haat die verderfelijke leugens, aldus Pétain. Degenen die die leugens nog steeds verkondigen, zijn de joden. Ze zullen worden uitgestoten, hoor listig ze ook proberen te blijven. Ze hadden alle economische sleutelposities van ons land in handen. Nu kan de Franse jeugd deze posities vervullen. In 1944, als de geallieerden al in Frankrijk zijn geland, vrezen de Duitsers dat Pétain alsnog de kant van de geallieerden zou kiezen. Ze besluiten een einde te maken aan het regime van de maarschalk en hem en de hele regering over te brengen naar het kasteel Sieg Marine bij Stuttgart. Een paar dagen voordat generaal De Gaulle Parijs binnentrok, was ook de markies naar Duitsland gevlucht, naar datzelfde kasteel Sieg Marine, waar ook maarschalk Pétain zat. Daar ontpopte hij zich als een man die iedere zin voor realiteit had verloren. Hij stelde zich aan het hoofd van 'de Franse regering in ballingschap', en stuurde over de radiozender vanuit het kasteel berichten naar het inmiddels grotendeels bevrijde Frankrijk. Precies zoals generaal De Gaulle dat ooit vanuit Londen deed. ''Fransen, in dit donkere uur waarin u bezet bent door de kapitalistische troepen van...'' Etcetera. Bernhards moeder Lisette reisde haar man achterna naar het kasteel in Sieg Marine en was zo waarschijnlijk de enige Joodse vrouw uit de geschiedenis die na de bevrijding naar Duitsland vluchtte. Zo is de liefde. Je kunt van vreselijke mensen blijven houden. Maar het heeft haar natuurlij erg aangegrepen dat de man van wie ze hield zich bij zo'n hopeloze zaak had aangesloten. Uiteindelijk werden zij en de markies gearresteerd. Zij werd na enige maanden vrijgelaten. De markies moest net als Pétain en de eerste minister Laval voor het hooggerechtshof verschijnen, aangeklaagd wegens hoogverraad. Op 15 april 1947 stierf markies Fernande Brydon voor het vuurpeloton. Bernard wachtte naast zijn moeder het moment van zijn dood af. Ze was ontroostbaar. Altijd was ze van deze man blijven houden. Het graf van De Brinon bezoeken we alleen. Bernard had er geen behoefte aan om deze plek met een bezoek te vereren. Ik lees Marie Fernand De Brinon, ambassadeur van Frankrijk, gestorven op 15 april 1947 in de leeftijd van 61 jaar. Jaja, ambassadeur van Frankrijk in Parijs van 1940 tot 1944.

Vichy Frankrijk en het akkoord met Hitler

Wanneer Charles de Gaulle in 1944, ruim twee maanden na D-Day Parijs bevrijdt, dankt hij het moedige verzet van alle Fransen tijdens de oorlog. Maar dat iedere Fransman zich dapper verzette tegen de Duitse bezetter is een mythe. In werkelijkheid schaarden miljoenen Fransen zich achter de maarschalk Pétain, die vanuit Vichy in samenwerking met de Duitsers, Frankrijk bestuurde tijdens de Tweede Wereldoorlog.

De regering van Pétain tijdens de Tweede Wereldoorlog

Het is zo'n beroemd zinnetje uit de geschiedenisboeken. De Eerste Wereldoorlog begint met de moord op kroonprins Frans Ferdinand. Tijdens een staatsbezoek aan Sarajevo worden hij en zijn vrouw bij een aanslag gedood. Een boerenjongen uit Bosnië vertrekt op 28 juni 1914 naar Sarajevo. Hij wil een daad stellen tegen de overheersers van zijn land. De Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Gavrilo Princip is nog geen 20 jaar en hij haalt slechts twee keer de trekker over. Toen ze hier om de hoek kwamen, besloot de chauffeur deze straat in te rijden. Je moet rechtdoor, werd hem gezegd. Toen ze even stilstonden, zag Gavrilo Princip, die het dichtste bij stond zijn kans schoon. Dit is Mile Gavrilo Princip. Hij is een achterneef van de schutter uit 1914. En hij is er trots op dat hij naar zijn beroemde oudoom is genoemd. O, ben jij dat neef. Goeiedag. Hij neemt ons mee naar zijn tante Svetlana, die net als hij vindt dat Gavrilo Princip een held was en niet zoals nu in Sarajevo gedacht wordt, een terrorist. Ik ben voor de krant geïnterviewd over dit onderwerp. Ik blijf altijd zeggen dat ik, zolang ik leef, voor hem zal blijven vechten. Ik zal hem openlijk blijven verdedigen en ik sta achter hem. Het kan niet anders of Gavrilo Princip moeten zelf enorm verrast zijn geweest over de gevolgen van zijn daad. De aanslag kwam immers na een dag vol geklungel en toevalligheden rond dat bezoek van kroonprins Frans Ferdinand aan Sarajevo. In Wenen hadden we de kleinzoon van het slachtoffer gevonden. Georg von Hohenberg. Hij wist... De beroemde uitspraak is 'vandaag zullen we nog bommen zien.' Heeft hij dat gezegd? Dat was hij, ja. Hier langs de appelkade had Gavrilo Princip zich met vijf schoolvrienden verspreid opgesteld. Ieder van hen zou proberen Franz Ferdinand te vermoorden. Maar de eerste durft niet, de tweede wil bij nader inzien de mooie witte jurk van Sophie niet met bloed besmeuren. De derde is zo slim om precies naast een agent te gaan staan en de vierde gooit dan uiteindelijk de handgranaat die zijn doel mist. Al op de heenweg, dus tijdens de rit naar het stadhuis en de burgemeester, is er een eerste aanslag door een jongeman. In Sarajevo stonden zeven daders klaar. De jongeman werpt een handgranaat. Die blijft op de auto van de kroonprins liggen. Ferdinand zelf is snel van geest en slaat hem naar achter weg. Hij explodeert achter het volgende voertuig. Natuurlijk zorgt dit voor veel opschudding. Gelukkig vallen er geen zwaargewonden. Hij komt bij het stadhuis. De burgemeester ontvangt, zoals te doen gebruikelijk, de kroonprins met mooie woorden. De kroonprins zegt boos: Wat is dit? Je wordt hier met bommen begroet. Na het bezoek aan het stadhuis wordt op voorstel van Sophie besloten een omweg te maken om de gewonden van de aanslag in het ziekenhuis te bezoeken. Maar de chauffeur rijdt verkeerd en moet een ogenblik stoppen om achteruit te rijden. En dat gebeurt precies op de plek waar Gavrilo Princip staat. Hij schoot eerst mijn grootmoeder neer en daarna mijn grootvader. Toen volgden mijn grootvaders beroemde laatste woorden: Soph, ga niet dood. Blijf leven voor de kinderen. Toen had hij door dat zij ook was geraakt. De negentienjarige schutter Gavrilo Princip werd onmiddellijk opgepakt. Hij was woedend over de botte manier waarop de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie zich op de Balkan gedroeg en hij was bereid voor zijn zaak te sterven. In het historisch fotoarchief van Sarajevo worden de foto's bewaard die laten zien wat er in de stad gebeurde in de dagen na de aanslag. Gavrilo Princip was een Serviër en zijn aanslag maakte de moslims in de stad bang en woedend. Zij voelden zich immers beschermd door de Oostenrijkers. Massaal sloegen ze winkels en andere eigendommen van hun Servische stadsgenoten kort en klein. Van onze geschiedenis wordt je niet vrolijk meneer, zegt de vrouw van het archief. Zo'n vijfhonderd jaar geleden vielen de Turken ons land binnen. De Serviërs vluchtten massaal de bergen in. Anderen verbonden zich met de Turken en werden moslim. En sindsdien is het mis. Sindsdien is het steeds weer oorlog. Aanvankelijk leek alles nog met een sisser af te lopen, maar na een paar weken liepen de diplomatieke schermutselingen totaal uit de hand. De ene mobilisatie lokte razendsnel de andere uit. Dat er mogelijk mensen waren die oorlogvoeren als beroep hadden als mensen van generale staven, dat die mede de schuld dragen is aannemelijk, niet? Ze wilden oorlog? Ja, natuurlijk. Dat was dag in, dag uit hun werk. Op 2 augustus 1914 maakte de krant melding van een laatste poging van keizer Wilhelm en zijn neef tsaar Nicolaas om de oorlog tussen hun rijken te keren. Maar alle diplomatie tussen die twee neven en tussen anderen ten spijt. De oorlog kwam er toch. En de oorlogsverklaringen volgden elkaar snel op want iedereen was bondgenoot van elkaar. Rusland en Servië, Duitsland en Oostenrijk, Frankrijk en Engeland. Na de val van de monarchie, na het eind van de oorlog wordt Oostenrijk een republiek, maar daarna wordt het deel van het Duitse Rijk. Het pad van de monarchie naar democratie wordt net als in Italië en het Duitse Rijk gekruist door economische problemen, facisme en nationaal-socialisme. Al met al leidde 28 juni 1914 dus indirect ook tot de Tweede Wereldoorlog. Als je heel precies wilt zijn, dan werd de aanslag van 28 juni in Sarajevo pas in 1989 een afgesloten hoofdstuk door de val van de Sovjet-Unie en het IJzeren Gordijn. Daarom hebben wij historici het over 'de korte 20e eeuw'. Die korte 20e eeuw begon in 1914 en werd in 1989 afgesloten. Maar kun je in 1989 eigenlijk wel spreken van een einde aan de Europese oorlogen? Kwam dat einde niet pas met het slot van de Joegoslavische oorlogen in 1999? Of eindigt het tijdperk pas als iedereen die er een herinnering aan heeft niet meer leeft? Wat je hier ziet, is de vallei van Kupres. Ik dacht dat na de Eerste en de Tweede Wereldoorlog alle oorlogswaanzin zou ophouden. Dat men er genoeg van zou hebben en verstandiger zou worden. Maar je ziet het: Er is in deze regio alweer een oorlog geweest. Een nieuwe waanzin die vele families in rouw heeft gedompeld. Die dragen alle betrokken partijen schuld aan. Gavrilo Princip werd geboren in een dorp vlakbij Sarajevo. De aanklacht luidde schuldig aan moord met de intentie om met geweld een deel van Bosnië-Herzegovina bij het koninkrijk Servië te voegen. Gavrilo was nog geen twintig jaar oud. Hij was te jong om de doodstraf te krijgen. Hij werd veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. Vastgeketend aan de muren van zijn donkere kerker. Hij overleed vlak voor het einde van de oorlog, waarvan hij het eerste schot loste. Princip had in de gevangenis, of mogelijk ervoor, een longaandoening opgelopen. Men verwachtte dat hij zou overlijden aan tubercolose. Mijn vader heeft me verteld, en ik heb geen idee waarom hij dat zou hebben verzonnen, dat hij in het jaar 1917 of 1918, iets van dien aard, hij was toen dus een jaar of 15,16. Princip heeft geschreven dat hij en zijn broer en zus hem vergaven. Dat was uiterst nobel van ze. Een houding die je nu nauwelijks meer ziet, maar die voor een christelijk edelman eigenlijk vanzelf sprak.

De kogel die de Eerste Wereldoorlog startte

In 1914 worden tijdens een bezoek aan Sarajevo, de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand en zijn vrouw doodgeschoten. De 20-jarige Gavrilo Princip is de dader. Deze moordaanslag zal het begin van de Eerste Wereldoorlog betekenen.

De aanslag op de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand

Dit is onze geschiedenis, onze recente geschiedenis. Zulke beelden vullen wellicht tot vervelens toe elke avond de journaals. Kijkers zien alleen zinloze verwoesting. Wij Syriërs herkennen onze jeugd. Pleinen waar we speelden, winkels waar we boodschappen deden, de schaduwrijke tuin van oom en tante, waar we avondenlang thee dronken. We zijn de oorlog ontvlucht en wonen nu in Berlijn. Wat we van Syrië zien, komt via mobiele telefoons of het web. De beelden vertellen onze geschiedenis. Maar welke? De geschiedenis van Assad? Van Poetin? Van IS? Dat is pure propaganda. Wij zoeken met zijn allen naar wat er echt gebeurd is. Maar heel veel materiaal verdwijnt in recordtempo van het web. Er zijn honderdduizenden filmpjes weg van YouTube, posts van Facebook, tweets van Twitter. Die schonden de regels van die sociale media. Google publiceert transparantierapporten. Je ziet dat er in drie maanden zo’n 8,7 miljoen filmpjes zijn verwijderd. Als je naar de redenen kijkt, gaat het meestal om automatische signalering. Niet alleen Assad bemoeilijkt ons werk, ook Google, YouTube en Facebook door ‘extremistische’ berichten te verwijderen. We hebben onderzoek gedaan naar het type bronnen dat we hadden, het type filmpjes en dergelijke. En bijna 400.000 filmpjes uit ons archief waren niet meer beschikbaar. Dit is zo’n filmpje dat Google verwijderd heeft. Hier zie je welke munitie bij een aanval is gebruikt. Gebruik daarvan tegen burgers is verboden. Dus dit is erg belangrijk. Het is belangrijk om dit materiaal te bewaren voor gebruik in rechtszaken en om mensen ter verantwoording te roepen. We willen dit materiaal terughalen en bewaren voor toekomstig gebruik. Er is een heel leger van mensen die informatie van het web verwijderen. Deze vrouw was een van hen. Als wij in Syrië een filmpje postten, haalde zij dat er in Berlijn weer af. Facebook wil haar gebruikers, jullie, de gruwelen van onze oorlog besparen. Binnen tien seconden moet ze beslissen: bewaren of niet. Op Facebook kun je alles melden wat je niet aanstaat. Het kan bijvoorbeeld gaan om blootopnames of geweld of haatdragende taal. Dat kun je melden. We behandelen doorgaans gemiddeld 700 meldingen per dag. Dus je hebt nog geen tien seconden per melding. Je kunt natuurlijk nooit goed oordelen in zo’n korte tijd. Het gaat niet alleen om foto’s, maar ook om tekst en filmpjes. Een filmpje van vijf minuten gaat ten koste van je productiviteit. Dus niemand wil filmpjes. Als we wisten dat zij alles zorgvuldig afwoog, zou je ons er niet over horen. Die onvoorstelbare hoeveelheid smerigheid, martelingen en geweld. Maar hoe beslis je binnen seconden wat van belang is voor waarheidsvinding? Daar moet je wel gek van worden. Het is een heel ingewikkelde taak, de analyse is heel complex. Maar je moet reageren, dus dat gaat soms op de automatische piloot. Ik moest kennelijk denken als een complotdenker. En de gebruikers leken niet altijd te weten dat mensen die meldingen afhandelden. Dit heeft ook geleid tot grote problemen. Historische foto’s uit oorlogssituaties moesten verwijderd worden omdat er een naakt kind op stond. Als moderator wilde ik altijd meer wissen dan ik kon. Na drie maanden gaf zij haar baan alweer op. Ze werd er gek van. Anderen wissen gewoon verder. Veel materiaal dat voor ons van belang kan zijn, wordt gewist door algoritmes. Daar vechten we dus tegen, tegen het verwijderen van bewijsmateriaal waardoor eventuele schuldigen ongestraft kunnen blijven. Het is werk dat nooit ophoudt, ook thuis gaan we door. En dit is onze schatkist. Hier slaan we alles op wat we redden voordat het verdwijnt. Het is heel lastig om dit werk in Berlijn te doen, op afstand want de werkelijkheid waar we hier in leven is heel anders dan de werkelijkheid in Syrië. Aleppo ligt een appje bij onze vluchteling vandaan. Dagelijks belandt dit drama via zijn telefoon in het veilige archief. Het is voor ons geen optie om normaal door te leven als er zulke dingen gebeuren in Syrië. Daarom gaan we hiermee door. Zo zijn er honderden mensen bezig met het al dan niet bewaren of bewerken van de geschiedenis. De een bewaart alles omdat dat nodig kan zijn om te oordelen. De ander verwijdert van alles ter bescherming tegen te veel vuiligheid. Weer een ander zoekt en combineert tot hij een nieuwe waarheid kan onthullen. De ene oorlog is de andere niet. Maar door de Tweede Wereldoorlog weten we hoe belangrijk bewijzen zijn. Archiveren is cruciaal. Hier, in het voormalig hoofdkwartier van de Gestapo besef je hoeveel simpeler het toen zou zijn geweest met mobieltjes. Ik wilde hier heel graag met jou naartoe. Want je kunt dit hele complex zien als een archief. Als je hier rondloopt, vergelijk je het meteen met Syrië. Het grootste verschil met de situatie in Syrië is dat hier sprake was van ontkenning. Ze hadden geen archief met filmpjes die elke twijfel wegnemen over wie de misdadigers zijn. Daarom hadden ze problemen tijdens de processen: Hoe konden ze bewijzen dat iemand ergens bij betrokken was? Deze foto lijkt op de satellietfoto’s die ik dagelijks zie. Zij hadden niet de voor-en-na-mogelijkheden die wij nu hebben. Maar als je dit ziet, denk je wel: Het lijkt op hoe Syrische steden er nu bij liggen. Syriërs willen de wereld laten zien wat er in hun land gebeurt, omdat ze geloven dat wanneer de rest van de wereld dit ziet, men in actie zal komen. Als deze informatie niet meer online staat en verwijderd is, hoe bewijs je dan dat er in Syrië, precies toen en daar, mensenrechten zijn geschonden? Als je geen getuigenverklaring hebt, en geen filmmateriaal, hoe bewijs je dan dat er een misdrijf is gepleegd?

Verdwenen bewijsmateriaal

De Syrische Hadi al Khatib ziet het na zijn vlucht uit Syrië als levensmissie om het bewijsmateriaal voor de misdaden van het Assad-bewind te vinden en te bewaren. Maar bedrijven als YouTube en Facebook modereren de beelden waardoor het bewijs verdampt waar je bij staat.

De strijd voor het behoud van oorlogsbeelden uit Syrië

In heel Nederland zijn er opvangplekken voor vluchtelingen. In deze asielzoekerscentra wachten ze af of ze in Nederland mogen blijven. Veel van die vluchtelingen zijn ooit via Griekenland Europa binnengekomen, via kleine eilanden als Lesbos bijvoorbeeld. De bewoners van het eiland zagen jarenlang vooral Syrische, Afghaanse en Somalische vluchtelingen aanspoelen op kleine rubberen bootjes. Of het nou opvangen of wegstuurde was, die eilandbewoners moesten iets doen met al die mensen. Net zoals wij dat nu ook moeten doen. Maar hoe maak je die afweging? Hoe ga je om met mensen in nood? Ze kwamen daarvandaan. Als er een bootje in zicht kwam... het is niet ver weg, waar de bootjes vandaan vertrokken. Eerst één bootje, toen twee, toen tien, toen twaalf. Ze klommen eruit en trokken de bootjes aan land. Toen ze bij onze huizen kwamen, gaven we ze kleren. Het dorp heeft veel geholpen. Want wij zijn ook kinderen van vluchtelingen. Deze vrouw vond het dus belangrijk om de vluchtelingen te helpen, omdat ze van de verhalen van haar familie en andere families op Lesbos wist hoe het was om zelf vluchteling te zijn. Dit stel vist veel in de zee bij Lesbos. Het stel verkoopt de vis aan eilandbewoners en runt ook een restaurant. In het begin waren er nog geen kampen en ngo's. Toen de kampen werden gebouwd, zaten er 2000 mensen. We zorgden voor eten voor iedereen. Iedere dag. Natuurlijk is het fijn als ze eten krijgen. Natuurlijk is het fijn dat ze kleren van ons krijgen. Alle hulp is fijn voor ze. Maar ze willen verder met hun leven. Als je vraagt wat ze willen, zeggen ze: Ik wil werken, want ik wil zelf eten en kleren kunnen kopen. Dus zeiden wij: We geven je werk. Daar betalen we je voor, dan kun je verder met je leven. De vissers hielpen de vluchtelingen dus omdat ze zelf vonden dat het hun plicht was. Veel eilandbewoners hadden dat liever anders gezien. Ik ben zestig procent van mijn klanten in mijn viswinkel kwijt. Ze komen gewoon geen vis meer bij mij kopen. Mensen die ik al twintig, dertig jaar ken. Mensen die al vijftien, twintig jaar klant bij mij waren. Maar nu komen ze niet meer. Zo is er nog wel meer. Mensen die we kennen en die we op straat groeten en die dan de andere kant op kijken. Onze auto is gestolen en totaal vernield. Ja, total loss. We moesten een nieuwe kopen. Bij het lokale café in het grootste stadje van Lesbos komen de oude eilandbewoners elke ochtend samen om de dag door te spreken. Dat gaat er soms hard aan toe. In het begin waren het Syriërs. Die kwamen uit een land in oorlog. We hebben ze gastvrij ontvangen. Dat heeft u vast op tv gezien. Kinderen en zo. Maar hun gedrag is erg veranderd. Niet de Syriërs. Die waren beleefd. Maar de Pakistanen, Afghanen, Somaliërs, Afrikanen... Die vormen een groot probleem en het zijn er erg veel. We willen ze hier niet. We bieden ze onderdak. Maar zij stelen en vernielen alles. Ze tonen geen enkel respect, niet voor de wet en niet voor de omgeving. Dat is het hele punt. Ze maken er een smerige bende van. Ze hebben voor niemand respect. Ze stelen. Bewoners hebben veel schade geleden. Er komen geen toeristen nu. Ze zijn gevaarlijk, ze steken elkaar overhoop. Laten ze elkaar maar afmaken. Kan mij niet schelen. Je bent bang voor ze, want ze hebben allemaal een mes bij zich. Er staan twee partijen tegenover elkaar die op hun manier allebei gelijk hebben. Er zitten mensen bij die ondervoed zijn. De omstandigheden zijn vreselijk, vooral 's winters. In de hitte wonen ze nu in tenten. Verschillende stammen die moeten samenleven, wat niet altijd lukt. Verschillende stammen die moeten samenleven, wat niet altijd lukt. Daartegenover staan de plaatselijke bewoners die hun oude leventje willen behouden. Maar dat gaat niet meer. Van mensen die als beesten behandeld worden kun je niet verwachten dat ze zich als mensen gedragen. Ze moeten weg. Het eiland moet ontlast worden. Het zijn er veel te veel. Niet allemaal, zo'n 2000 a 3000 kunnen blijven. Je kunt ze niet allemaal wegsturen. Nou, het is duidelijk dat die oude mannen op het terras de meerderheid van de vluchtelingen dus liever niet zouden willen helpen. Die snappen er niks van. Als ze beter wisten, zouden ze dat niet zeggen. Wij in het dorp zeggen dat niet. Wij hadden medelijden met ze. We hebben ze geholpen waar we konden. Wie zoiets zegt, weet niet wat het is om op de vlucht te zijn.

Griekenland: de toegangspoort tot Europa

Het Griekse eiland Lesbos werd vanaf 2015 een symbool voor de vluchtelingenproblematiek. Duizenden vluchtelingen uit Azië en Afrika waagden de oversteek per boot naar het eiland. Eenmaal op Lesbos, bereikten de vluchtelingen de Europese Unie. Door de steeds groter wordende vluchtelingenstroom ontstond er een enorm vluchtelingenkamp: Moria. In het begin werden de vluchtelingen gastvrij ontvangen, maar wanneer het er meer en meer werden keerden steeds meer inwoners van het eiland zich tegen de situatie.

Vluchtelingen op het eiland Lesbos

‘Hij moet wel blijven liegen, want hij heeft te veel gestolen.’ We waren wel verbaasd toen we dit zagen. Was de man die dat bordje vasthoudt zelf niet ooit lid van de Fidesz-partij? Iemand uit de rangen van Orbán zelf? Wat was hier aan de hand? Mogelijk komt het door zijn beroep. Zodra de man van het bord zijn nette pak voor een blauwe jas verwisselt, gaat zijn artsenbloed sneller stromen. Hij moet en zal speuren naar de onzichtbare ziektekiemen achter alles wat mis is. Een dierenarts moet diagnoses stellen. Hij moet aan de hand van kleine symptomen bepalen wat het probleem is. Hongarije is ziek en de ziekteverwekker is de corruptie. Die heeft inmiddels zoveel terrein gewonnen dat het land langzamerhand zijn afweermechanisme aan het kwijtraken is. Ik moet zeggen dat het moeilijker is om deze parasiet, de babesia, te vinden dan een mogelijk geval van corruptie. Ik ben sneller klaar als ik op internet naar een corrutpe aanbesteding zou zoeken. Die is zwaarder. Is hij ook een half jaar oud? Nee, hij is al twee. O, twee. Met hem gaat het goed toch? Geen symptomen? We gaan eens kijken. Hoe heet hij? Lommi. Ah, Lommi. Waar kom je vandaan, Lommi? Ik zag hoe de corruptie steeds meer terrein won. Aanvankelijk had ik de hoop dat het iets plaatselijks was. Maar toen Fidesz in 2010 ging regeren, zag ik steeds meer dat het erin het hele land zo aan toe gaat. Ik ging achter de computer zitten en zag hoe het er elders aan toe ging. Ik las hoe ze in Szekszárd een schoollokaal hadden ingericht voor een miljoen euro. Daarna ontdekte ik op internet dat in veertig andere steden op dezelfde manier geld uit deze fondsen werd gestolen. Dit was voor mij het bewijs dat het een echt netwerk is, een soort octopus waarvan het enige doel is: geld van de Europese Unie achteroverdrukken. De dierenarts stapte voor de Fidesz-partij in de politiek. Maar zijn nekharen gingen recht overeind staan van wat hij in zijn eigen stad zag. Hoezo moest Orbáns schoonoon voor veel geld alle straatverlichting vervangen en vervolgens in driekwart van alle gemeenten van Hongarije? En waarom zit heel Hongarije nu ’s avonds zo ongeveer in het donker? Had die schoonzoon eigenlijk wel verstand van straatverlichting? Vroeger was hij er niet mee bezig. Waarschijnlijk heeft hij bij hem thuis zelfs nooit een peertje vervangen. Hij was niet met verlichting bezig, eigenlijk helemaal nergens mee. Nadat ze dit bedrijf hadden opgericht, kreeg het meteen miljardenopdrachten. Wij Hongaren passen ons wel aan. We nemen voortaan een zaklamp mee als we ’s avonds op pad gaan. Maar de dierenarts rustte niet voor hij de machinaties achter deze duistere zaak aan het licht had gebracht. Het verbaasde mij niet. Want wie in Hongarije een bedrijf begint kan maar beter zorgen dat hij goede connecties heeft met mensen van Fidesz. Het verbaasde mij ook niet, want toen ik hier in de gemeentepolitiek zat begreep ik dat de burgemeester al maanden voor de officiële aanbesteding een deal had gesloten met het bedrijf van Orbáns schoonzoon. Het gaat niet zozeer om het feit dat het een familielid van de premier is. Wel om het feit dat het aantoont hoe het systeem werkt waarbij EU-gelden gestolen worden en binnen de eigen kring verdeeld. Fidesz kan zo zijn politieke bondgenoten financieel blijven bevoordelen. Corruptie is als een ziekte, zegt de dierenarts. Hij waarschuwt ons dat mensen, net als voor sommige ziektes daar immuun voor kunnen worden. De verhalen over corruptie deren ons Hongaren niet meer. Als iemand uit Orbáns kring, pal naast zijn vakantiehuis een voetbalstadion bouwt dan liggen wij daar niet wakker van. Europa betaalt toch. Als ik onder het communisme zulke dingen had gezegd, was ik naar het hoofdkwartier van de staatsveiligheid gebracht en daar gemarteld. Tegenwoordig martelen ze niet meer, ze brengen je in diskrediet. Ze hebben onvoorstelbare leugens rondgebazuind over mij en mijn ouders. Daar doe je niks tegen. Tachtig procent van de mensen hoort alleen de overheidspropaganda. Niet lang geleden ging er een filmpje viral waarin te zien was hoe de dierenarts door beveiligers van de staatstelevisie naar buiten wordt gewerkt. Hij wilde spreektijd opeisen waar hij als parlementslid wettelijk recht op heeft. En hij weigerde de studio te verlaten. De regering kan niet meer rechtsomkeert maken. We zitten in een eenrichtingsstaat richting dictatuur. Het is onze taak om de regering tegen te houden. Zelf zullen ze nooit op hun schreden terugkeren. Want als de democratie terugkeert, verliezen ze hun onschendbaarheid en zal een groot deel van de regering in de gevangenis terechtkomen. Niemand wil dat, dus kunnen ze alleen maar doorgaan op het ingeslagen pad.

Corruptie in Hongarije

Voormalig lid van de Hongaarse regeringspartij Fidesz, Ákos Hadházy ziet hoe partijleider Viktor Orbán schaamteloos subsidies van de Europese Unie uitdeelt aan bevriende zakenlui. Zo worden er miljoenen uitgegeven aan straatverlichting die het bedrijf van zijn schoonzoon mag installeren. Maar door de onbetrouwbare straatlantaarns lopen de Hongaren toch maar met een zaklamp over straat ’s avonds. Als je het Hadházy vraagt is de politiek van Fidesz eenrichtingspolitiek. Politiek in de richting van een dictatuur.

De macht van de politieke partij van Viktor Orbán

Pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.