Deze gevangenis is alleen voor grote oorlogsmisdadigers. De United Nations Detention Unit in Den Haag. Het is een internationale gevangenis, binnen een Nederlandse gevangenis. Verdachten zitten hier vast tot de uitspraak van de rechter. Oorlogscriminelen die moord, genocide en marteling op hun naam hebben staan. De nieuwste verdachte die zich in Scheveningen moet melden? Vladimir Poetin. Het arrestatiebevel tegen de Russische president komt van het Internationaal Strafhof. Zit ook weer in Den Haag. Het is de enige permanente rechtbank ter wereld waar vermeende oorlogsmisdadigers persoonlijk vervolgd worden. Met als doel: de wereld een stukje rechtvaardiger maken. Dat wil toch iedereen? Maar de Amerikanen zien niets in dat Internationaal Strafhof.
Eén rechtbank dus voor de héle wereld. Hoe werkt dat? En: heeft het wel nut? Dit is het Internationaal Strafhof uitgelegd.
Deze rechtbank is voor veel landen een droom die uitkomt. Kijk maar naar hoe ze de opening van de nieuwe rechtszaal vieren. Want ja, iedereen wil toch gerechtigheid voor slachtoffers van oorlogsmisdadigers? Genocideplegers bestraffen? Zorgen dat zoiets nooit meer gebeurt? Da's makkelijker gezegd dan gedaan.
Terug naar het einde van de Tweede Wereldoorlog. Steden liggen in puin, tientallen miljoenen mensen zijn gedood, vaak alleen maar vanwege hun afkomst of levensovertuiging. Voor die gruwelijke misdaden willen landen... gerechtigheid. Maar ja... waar haal je die? Daar is op dat moment nog helemaal geen plek voor. Dus richten de geallieerden de allereerste tijdelijke oorlogsrechtbank op. Het Neurenberg-tribunaal. Met rechters uit Amerika, Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en Frankrijk. Zij bekijken bewijsmateriaal, horen getuigen, ondervragen verdachten. En dan volgt de uitspraak. En zo geschiedde.
Voor het eerst bepaalt een rechter dat oorlogs- misdadigers persoonlijk de prijs moeten betalen. En dát principe, dat mensen zelf verantwoordelijk zijn voor hun oorlogsmisdaden, is een belangrijke basis voor latere zaken.
Fast forward naar de jaren 90. Het Joegoslavië-tribunaal wordt opgericht, voor misdaden tijdens de bloedige Joegoslavië-oorlogen. En daar blijft het niet bij, want al snel volgt het Rwanda-tribunaal en het Sierra Leone-tribunaal. Die tribunalen bouwen verder op dat Neurenberg-principe. Dat je oorlogsmisdadigers persoonlijk kunt straffen. Maar sommige landen willen méér. De latere tribunalen moeten net zo succesvol worden als dat Neurenberg-tribunaal, maar zijn maar voor één oorlog per keer en ingewikkeld om op te richten. Kan er geen vaste plek komen?
Het begin van... de droom. Want stel je voor: één rechtbank voor de hele wereld. Onafhankelijk en tegen de gruwelijkste oorlogsmisdaden. Zodat de wereld een stukje rechtvaardiger wordt. Dat zien de meeste landen wel zitten. Dat leidt uiteindelijk tot het Statuut van Rome. Zo'n 60 pagina's dik waarin landen afspreken dat er zo'n plek komt en hoe die dan moet werken.
Deze landen ondertekenen het statuut én erkennen het Strafhof. En kijk: daar zitten een paar machtige landen niet bij. Kom ik zo op terug.
Zoals dat gaat met landen die iets met elkaar moeten afspreken duurt het allemaal wel even. Maar in 2002 is het dan zover. Het Internationaal Strafhof is geopend. In Den Haag dus, de stad waar landen al sinds 1900 met elkaar over vrede praten. Het Strafhof behandelt alleen de zwaarste misdaden. Oorlogsmisdaden, want ook in oorlogen gelden regels. Genocide, het uitroeien van bevolkingsgroepen op basis van nationaliteit, etniciteit, ras of religie. En misdaden tegen de menselijkheid, dat zijn bijvoorbeeld aanvallen op burgerbevolking. En die moeten dan gepleegd zijn in een land dat meedoet aan het Strafhof. Óf door een verdachte die uit zo'n land komt.
Een zaak lijkt in veel opzichten op een normale strafzaak. Met drie rechters, een beschuldigde en de aanklager: Karim Khan. Hij heeft drie manieren om een onderzoek te starten. De eerste: op verzoek van een deelnemend land. Zij kunnen een zaak indienen als vervolgen in hun eigen land niet lukt. De tweede kan via de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. 15 landen stemmen dan of er een onderzoek komt. Belangrijk detail: als één van de landen met vetorecht tegenstemt, gaat het sowieso niet door. Tot slot kan de aanklager ook zélf een vooronderzoek starten. Maar alleen onder strenge voorwaarden en met toestemming van een rechter.
Oké, een wereldwijde rechtbank voor een rechtvaardige wereld. Zeg nou eerlijk: dat is toch ook een fantastische droom? We zijn nog niet klaar joh. Wakker worden, Dennis! O ja, sorry, ik liet me even meeslepen. Thanks. Want voorlopig lijkt een geslaagd Strafhof inderdaad nog een droom. Zoals ik al zei: machtige landen doen vanaf begin af aan niet mee. Waaronder China, India, Israël en de Verenigde Staten. Rusland trekt in 2016 zijn handtekening onder het statuut in omdat vanaf dan Oekraïne het Strafhof erkent en een onderzoek naar de Russische inval op de Krim wil. Zien de Russen niet zitten.
De Amerikanen zijn nooit fan geweest van het Strafhof. Geen sprake van, zeggen de Amerikanen. Desnoods halen we eventuele Amerikaanse verdachten met geweld weg uit Den Haag. Zij zijn bang dat hun tegenstanders het Strafhof gebruiken om Amerikaanse militairen, die overal ter wereld zitten, te straffen. Daar maakten ze zelfs een aparte wet voor. De The Hague Invasion Act. Of, zoals 'ie officieel heet: American Service-Members' Protection Act. Daarin staat dat ze alle mogelijke middelen mogen gebruiken om Amerikaanse burgers te bevrijden als een internationaal Strafhof hen oppakt. Amerikaanse tanks zullen niet zo snel Den Haag binnenrollen. Maar het land greep al wel in door aanklagers van het Strafhof met sancties aan te pakken. Omdat zij onderzoek wilden doen naar oorlogsmisdaden in Afghanistan waar de Verenigde Staten jarenlang vochten. En ook landen als Rusland en China zeggen: kom niet aan onze mensen. Dat maakt het toch lastig om voor de héle wereld een rechtbank te zijn.
Sowieso is het Strafhof afhankelijk van de landen die meedoen. Ze hebben bijvoorbeeld geen eigen arrestatieteam om verdachten naar Den Haag halen. Landen moeten een verdachte zelf uitleveren. En dat kan héél lang duren. Zo wacht het Strafhof al bijna 18 jaar op de Oegandese strijder Joseph Kony. Die verdacht wordt van onder meer moord, slavernij en verkrachting. Komt nog eens bovenop dat bewijs verzamelen heel lastig is en het om grote misdaden en dus lange onderzoeken gaat. Dat verklaart misschien dat het aantal veroordelingen niet zo hoog ligt. Die zijn op één hand te tellen, in bijna twintig jaar tijd. En gaan bijna alleen maar over Afrikaanse zaken.
In 2016 zeggen sommige Afrikaanse landen: 'dat Strafhof, daar kappen we mee'. En het laatste waar het Strafhof op zit te wachten is mínder landen die meedoen.
Oké, hoe zit het dan met die nieuwste verdachte van het Strafhof? Vladimir Poetin. Er is heel veel te zeggen over zijn rol bij de oorlog in Oekraïne, maar het Strafhof zegt nu: Wij hebben bewijs van een concrete oorlogsmisdaad. Het deporteren van minstens zesduizend Oekraïense kinderen naar Rusland. En daarvoor willen ze hem naar Den Haag halen. Maar of hij ooit in deze gevangenis of deze rechtszaal verschijnt...? Kleine kans. Rusland erkent het hof niet eens. En de vicevoorzitter van de Russische Veiligheidsraad heeft heel andere plannen met dat arrestatiebevel en fantaseert zelfs over een bom op Den Haag.
Dus: heeft dat arrestatiebevel eigenlijk wel zin? Nou, het heeft in ieder geval gevolgen. Poetin kan niet zomaar meer naar Nederland of andere lidstaten van het Strafhof. Want in theorie kunnen ze hem daar oppakken en uitleveren. Of ze dat ook echt doen? Hongarije heeft al gezegd van niet. En eerder leverden landen een voortvluchtige die in hun land was, ook niet uit. President Bashir van Soedan bijvoorbeeld, die kon gewoon naar Nigeria voor een conferentie. En ook weer zonder problemen naar huis.
Het arrestatiebevel tegen Poetin moet hem óók afschrikken. Om te stoppen met het deporteren van kinderen naar Rusland. Dus, zeggen experts: het is ook een symbolische stap.
En zeg nooit, nooit. Kijk maar naar de Servische Milosevic. Die kreeg in 1999 een arrestatiebevel voor het Joegoslavië-tribunaal aan zijn broek. Het leek ondenkbaar dat hij ooit gearresteerd werd. Maar na zijn aftreden kon dat ineens wél. Dan worden ze uit de auto gehaald en naar hun kamer gebracht in het tribunaal dat afgesloten is. Daar is bewaking bij. De eerste president, de eerste ex-president die ooit voor een internationaal gerecht verschenen is. En uiteindelijk overleed hij hier, in de Scheveningse gevangenis.
Oké. Het is ooit begonnen als een soort droom voor een rechtvaardigere wereld. Maar of deze rechtbank daarvoor kan zorgen? Tja.
Bedankt voor het kijken en tot de volgende.
Doei!
