Name: Van het een kwam het ander
Uploaded: 2017-02-27T09:35:04+01:00
Duration: 4 min 4 s
Description: In 1914 slaagde de student Gavrilo Princip erin om de Oostenrijkse troonopvolger Franz Ferdinand te vermoorden. Zijn daad had grotere gevolgen dan hij ooit had durven dromen. Van het een kwam het ander: een door stom toeval gelukte aanslag leidde tot de Eerste Wereldoorlog.

Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Van het een kwam het ander. Het startshot van de Grote Oorlog. Dit is Prinzip. Prinzip is de naam. Hallo. Prinzip was een jonge man met een wens. Hij wilde een Bosnië dat niet langer bij het Oostenrijks-Hongaarse Rijk zou horen. En dat Bosnië zich samen met Herzegovina bij Servië zou aansluiten. En wat is er dan symbolischer dan de Oostenrijkse troonopvolger vermoorden? Samen met twee makkers van zijn terroristenclubje De zwarte hand bedacht hij een plan. Op 28 juni 1914 bezocht troonopvolger Franz Ferdinand samen met zijn vrouw Sophie de stad Sarajevo. De stemming was euforisch en Franz genoot van alle aandacht. Het koppel reed in een stoet van zes auto’s over de appelkade naar het stadhuis. Maar wat Ferdinand niet wist, is dat ondertussen Prinzip en zijn kameraden zich hadden gepositioneerd langs de route van ome Franz. De eerste moordenaar in de rij verstijfde van angst en hield de bom stevig in zijn handen. De tweede moordenaar vond het een beetje onduidelijk in welke auto de troonopvolger precies zat en hij besloot het even te vragen aan een politieagent. He, bedankt he. De bom miste alleen zijn doel, viel van de auto op de grond en ontplofte onder de achteropkomende auto. De troonopvolger reageerde verbluffend koelbloedig en besloot de optocht gewoon door te zetten. De resterende terroristen vonden het allemaal zo spannend dat het ook hen niet lukte om Franz te vermoorden. Na hun bezoek aan het stadhuis moest het echtpaar op dezelfde weg terug. Maar vanwege die aanslag besloten ze, heel verstandig, een andere route te nemen. Helaas had in alle chaos de eerste chauffeur deze boodschap niet helemaal meegekregen en volgde dus na het vertrek de oude route. En juist daar stond Prinzip te wachten. Hij aarzelde niet, sprong op, trok zijn geweer en schoot twee keer. De mooie Sophie stierf ter plekke. Franz raakte in coma en stierf een half uur later. Prinzip’s schot weerklonk in een Europa dat strak stond van het oorlogsenthousiasme. Het ontketende een wapenwedloop in een verstrikt systeem van bondgenootschappen. Het is heel simpel. Duitsland was heel machtig, wat Frankrijk bang maakte. Frankrijk had daarom een bondje met Rusland en Engeland gemaakt. Duitsland had ondertussen een bondje met Oostenrijk-Hongarije en met Italië. Het plan was: als Rusland te wapen zou gaan, dan zou Duitsland Frankrijk binnenvallen om daarna de Russen een kopje kleiner te maken. Servië kreeg de schuld van de moord op Franz Ferdinand waardoor Rusland de wapens oppakte. Waardoor Duitsland eerst Rusland en daarna Frankrijk de oorlog verklaarde. Waardoor Engeland Duitsland de oorlog verklaarde. Waardoor Oostenrijk-Hongarije Rusland de oorlog verklaarde en waardoor Engeland en Frankrijk Oostenrijk-Hongarije weer de oorog verklaarden. Binnen de kortste keren stond heel Europa in het militaire uniform. Prinzip’s schot was het startschot voor de Eerste Wereldoorlog. En zo kwam van het een en het ander en leidde een verkeerde afslag tot meer dan 20 miljoen doden. Een kleine gebeurtenis had grote gevolgen. Maarja, zal je denken. Hoezo was juist dit kleine voorval het startschot voor deze oorlog? En in hoeverre is de geschiedenis eigenlijk een dominospel waarin de ene gebeurtenis onvermijdelijk leidt tot de volgende? Wat was er eigenlijk nog meer aan de hand waardoor de Eerste Wereldoorlog uitbrak?

NPO Kennis maakt explainers en informatieve story's over onderwerpen die jongeren bezighouden, van Netflix tot klimaatverandering.

Npo Kennis header

Logo NPO Kennis

NPO Kennis

In Gaza is de Islamitische Palestijnse beweging Hamas aan de macht. Internationaal wordt Hamas als terreurorganisatie beschouwd. Wat is het doel van Hamas? En waarom laait het geweld tussen Hamas en Israël weer op? Klik op de foto op naar de story te gaan. 

Story over de Palestijnse beweging

Wat is Hamas?

Groep 6/7/8

In 1914 breekt er in Europa een oorlog uit tussen de grote landen van Europa. Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk vechten tegen Frankrijk, Engeland en Rusland. Nederland blijft tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal. Het wordt een bloedige strijd die maar liefst vier jaar zal duren. Klik op de afbeelding om de tijdlijn met belangrijke gebeurtenissen uit de Eerste Wereldoorlog te bekijken.

Tijdlijn over de Grote Oorlog

De Eerste Wereldoorlog

Wat voor dieren leven er in het regenwoud? Wat geloven de mensen in India? En hoever ligt Australië bij ons vandaan? De Wereld Rond neemt je mee naar allerlei landen op de wereld.

Programmaheaders

Programmalogo's

De wereld rond

Ten oosten van Nederland ligt Duitsland. De 20e eeuw staat voor Duitsland grotendeels in het teken van allerlei oorlogen, maar tegenwoordig is Duitsland een sterk economisch ontwikkeld land. Hoeveel weet jij over het land, bekend van Oktoberfest en de Eifel? Klik op de afbeelding om de quiz te starten.

Quiz over onze oosterburen

Wat weet jij over Duitsland?

Oranje boven! Op 5 mei 1945 is Nederland na vijf jaar oorlog bevrijd van de Duitse bezetter. Dat begint allemaal met de geallieerde invasie van Normandië, op D-Day. Na de mislukte Operatie Market Garden en een lange hongerwinter krijgen de geallieerden Duitsland toch op de knieën. In deze tijdlijn lees en zie je alles over de gebeurtenissen die hebben geleid tot de bevrijding van Nederland. Met medewerking van de NOS.

Tijdlijn over het einde van de Tweede Wereldoorlog

De bevrijding van Nederland

Van het een kwam het ander

Hoe zat het precies met de Eerste Wereldoorlog?

VPRO

5-delige animatieserie die verrassende plotwendingen in de geschiedenis onder de loep neemt. Toevallige gebeurtenissen kunnen grote gevolgen hebben.

In 1914 slaagde de student Gavrilo Princip erin om de Oostenrijkse troonopvolger Franz Ferdinand te vermoorden. Zijn daad had grotere gevolgen dan hij ooit had durven dromen. Van het een kwam het ander: een door stom toeval gelukte aanslag leidde tot de Eerste Wereldoorlog.

Wereldoorlogen

Het startschot van de grote oorlog

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

In 1914 breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Alle grote landen doen er uiteindelijk aan mee. De oorlog zal meer dan vier jaar duren. Miljoenen soldaten komen bij de gevechten om.


In 1914 breekt in Europa de Eerste Wereldoorlog uit tussen de geallieerden, waaronder Frankrijk en Engeland en de Centralen, waaronder Duitsland en Oostenrijk-Hongarije. Het wordt een bloedige strijd, die zwaar bevochten wordt in loopgraven. Uiteindelijk zal de oorlog zo'n vier jaar zal duren. Klik op de afbeelding om de tijdlijn met belangrijke gebeurtenissen uit de Eerste Wereldoorlog te bekijken.

Tijdlijn over de Grote Oorlog voor het VO

Van 1914 tot 1918 woedt in de wereld de ‘Eerste Wereldoorlog’. Nederland doet niet mee aan de oorlog en blijft neutraal. Maar voor veel andere landen wordt deze oorlog gezien als ‘de grote oorlog’. Een oorlog met miljoenen slachtoffers.

Quiz over de ‘grote oorlog’

Wat weet jij over de Eerste Wereldoorlog?

EenVandaag in de klas

Vak: geschiedenis. De eerste Wereldoorlog is de eerste massale oorlog uit de geschiedenis. Tijdens deze oorlog sneuvelen meer dan 10 miljoen soldaten. De overlevenden zijn vaak gewond geraakt en getraumatiseerd. Het leven van een soldaat in de loopgraven is een ware hel.

Het lijden van de soldaat in loopgraven

Het is zo'n beroemd zinnetje uit de geschiedenisboeken. De Eerste Wereldoorlog begint met de moord op kroonprins Frans Ferdinand. Tijdens een staatsbezoek aan Sarajevo worden hij en zijn vrouw bij een aanslag gedood. Een boerenjongen uit Bosnië vertrekt op 28 juni 1914 naar Sarajevo. Hij wil een daad stellen tegen de overheersers van zijn land. De Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Gavrilo Princip is nog geen 20 jaar en hij haalt slechts twee keer de trekker over. Toen ze hier om de hoek kwamen, besloot de chauffeur deze straat in te rijden. Je moet rechtdoor, werd hem gezegd. Toen ze even stilstonden, zag Gavrilo Princip, die het dichtste bij stond zijn kans schoon. Dit is Mile Gavrilo Princip. Hij is een achterneef van de schutter uit 1914. En hij is er trots op dat hij naar zijn beroemde oudoom is genoemd. O, ben jij dat neef. Goeiedag. Hij neemt ons mee naar zijn tante Svetlana, die net als hij vindt dat Gavrilo Princip een held was en niet zoals nu in Sarajevo gedacht wordt, een terrorist. Ik ben voor de krant geïnterviewd over dit onderwerp. Ik blijf altijd zeggen dat ik, zolang ik leef, voor hem zal blijven vechten. Ik zal hem openlijk blijven verdedigen en ik sta achter hem. Het kan niet anders of Gavrilo Princip moeten zelf enorm verrast zijn geweest over de gevolgen van zijn daad. De aanslag kwam immers na een dag vol geklungel en toevalligheden rond dat bezoek van kroonprins Frans Ferdinand aan Sarajevo. In Wenen hadden we de kleinzoon van het slachtoffer gevonden. Georg von Hohenberg. Hij wist... De beroemde uitspraak is 'vandaag zullen we nog bommen zien.' Heeft hij dat gezegd? Dat was hij, ja. Hier langs de appelkade had Gavrilo Princip zich met vijf schoolvrienden verspreid opgesteld. Ieder van hen zou proberen Franz Ferdinand te vermoorden. Maar de eerste durft niet, de tweede wil bij nader inzien de mooie witte jurk van Sophie niet met bloed besmeuren. De derde is zo slim om precies naast een agent te gaan staan en de vierde gooit dan uiteindelijk de handgranaat die zijn doel mist. Al op de heenweg, dus tijdens de rit naar het stadhuis en de burgemeester, is er een eerste aanslag door een jongeman. In Sarajevo stonden zeven daders klaar. De jongeman werpt een handgranaat. Die blijft op de auto van de kroonprins liggen. Ferdinand zelf is snel van geest en slaat hem naar achter weg. Hij explodeert achter het volgende voertuig. Natuurlijk zorgt dit voor veel opschudding. Gelukkig vallen er geen zwaargewonden. Hij komt bij het stadhuis. De burgemeester ontvangt, zoals te doen gebruikelijk, de kroonprins met mooie woorden. De kroonprins zegt boos: Wat is dit? Je wordt hier met bommen begroet. Na het bezoek aan het stadhuis wordt op voorstel van Sophie besloten een omweg te maken om de gewonden van de aanslag in het ziekenhuis te bezoeken. Maar de chauffeur rijdt verkeerd en moet een ogenblik stoppen om achteruit te rijden. En dat gebeurt precies op de plek waar Gavrilo Princip staat. Hij schoot eerst mijn grootmoeder neer en daarna mijn grootvader. Toen volgden mijn grootvaders beroemde laatste woorden: Soph, ga niet dood. Blijf leven voor de kinderen. Toen had hij door dat zij ook was geraakt. De negentienjarige schutter Gavrilo Princip werd onmiddellijk opgepakt. Hij was woedend over de botte manier waarop de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie zich op de Balkan gedroeg en hij was bereid voor zijn zaak te sterven. In het historisch fotoarchief van Sarajevo worden de foto's bewaard die laten zien wat er in de stad gebeurde in de dagen na de aanslag. Gavrilo Princip was een Serviër en zijn aanslag maakte de moslims in de stad bang en woedend. Zij voelden zich immers beschermd door de Oostenrijkers. Massaal sloegen ze winkels en andere eigendommen van hun Servische stadsgenoten kort en klein. Van onze geschiedenis wordt je niet vrolijk meneer, zegt de vrouw van het archief. Zo'n vijfhonderd jaar geleden vielen de Turken ons land binnen. De Serviërs vluchtten massaal de bergen in. Anderen verbonden zich met de Turken en werden moslim. En sindsdien is het mis. Sindsdien is het steeds weer oorlog. Aanvankelijk leek alles nog met een sisser af te lopen, maar na een paar weken liepen de diplomatieke schermutselingen totaal uit de hand. De ene mobilisatie lokte razendsnel de andere uit. Dat er mogelijk mensen waren die oorlogvoeren als beroep hadden als mensen van generale staven, dat die mede de schuld dragen is aannemelijk, niet? Ze wilden oorlog? Ja, natuurlijk. Dat was dag in, dag uit hun werk. Op 2 augustus 1914 maakte de krant melding van een laatste poging van keizer Wilhelm en zijn neef tsaar Nicolaas om de oorlog tussen hun rijken te keren. Maar alle diplomatie tussen die twee neven en tussen anderen ten spijt. De oorlog kwam er toch. En de oorlogsverklaringen volgden elkaar snel op want iedereen was bondgenoot van elkaar. Rusland en Servië, Duitsland en Oostenrijk, Frankrijk en Engeland. Na de val van de monarchie, na het eind van de oorlog wordt Oostenrijk een republiek, maar daarna wordt het deel van het Duitse Rijk. Het pad van de monarchie naar democratie wordt net als in Italië en het Duitse Rijk gekruist door economische problemen, facisme en nationaal-socialisme. Al met al leidde 28 juni 1914 dus indirect ook tot de Tweede Wereldoorlog. Als je heel precies wilt zijn, dan werd de aanslag van 28 juni in Sarajevo pas in 1989 een afgesloten hoofdstuk door de val van de Sovjet-Unie en het IJzeren Gordijn. Daarom hebben wij historici het over 'de korte 20e eeuw'. Die korte 20e eeuw begon in 1914 en werd in 1989 afgesloten. Maar kun je in 1989 eigenlijk wel spreken van een einde aan de Europese oorlogen? Kwam dat einde niet pas met het slot van de Joegoslavische oorlogen in 1999? Of eindigt het tijdperk pas als iedereen die er een herinnering aan heeft niet meer leeft? Wat je hier ziet, is de vallei van Kupres. Ik dacht dat na de Eerste en de Tweede Wereldoorlog alle oorlogswaanzin zou ophouden. Dat men er genoeg van zou hebben en verstandiger zou worden. Maar je ziet het: Er is in deze regio alweer een oorlog geweest. Een nieuwe waanzin die vele families in rouw heeft gedompeld. Die dragen alle betrokken partijen schuld aan. Gavrilo Princip werd geboren in een dorp vlakbij Sarajevo. De aanklacht luidde schuldig aan moord met de intentie om met geweld een deel van Bosnië-Herzegovina bij het koninkrijk Servië te voegen. Gavrilo was nog geen twintig jaar oud. Hij was te jong om de doodstraf te krijgen. Hij werd veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. Vastgeketend aan de muren van zijn donkere kerker. Hij overleed vlak voor het einde van de oorlog, waarvan hij het eerste schot loste. Princip had in de gevangenis, of mogelijk ervoor, een longaandoening opgelopen. Men verwachtte dat hij zou overlijden aan tubercolose. Mijn vader heeft me verteld, en ik heb geen idee waarom hij dat zou hebben verzonnen, dat hij in het jaar 1917 of 1918, iets van dien aard, hij was toen dus een jaar of 15,16. Princip heeft geschreven dat hij en zijn broer en zus hem vergaven. Dat was uiterst nobel van ze. Een houding die je nu nauwelijks meer ziet, maar die voor een christelijk edelman eigenlijk vanzelf sprak.

De kogel die de Eerste Wereldoorlog startte

In 1914 worden tijdens een bezoek aan Sarajevo, de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand en zijn vrouw doodgeschoten. De 20-jarige Gavrilo Princip is de dader. Deze moordaanslag zal het begin van de Eerste Wereldoorlog betekenen.

De aanslag op de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand

Op 11 augustus 1914 breekt er een oorlog uit tussen een aantal landen in Europa. 
Duitsland en zijn bondgenoten krijgen ruzie met Frankrijk dat de hulp inroept van Engeland. 
Met een zo groot mogelijk leger gaan de landen de oorlog in. Hoe meer soldaten, hoe sneller de vijand wordt verslagen, denkt men. Miljoenen jonge mannen worden opgeroepen voor het leger.
“Jouw vaderland heeft JOU nodig, JOU” met dit soort posters worden Engelse jongemannen opgeroepen zich aan te melden voor het leger.
En dat doen ze met honderdduizenden tegelijk.
Ook De Engelsman John Stewart is van de partij.
Hij is 18 jaar en net getrouwd met Sarah.
Net als de bakker Dave en postbode Matthew en de andere leden van zijn voetbalteam Alle elf hebben ze zich aangemeld en samen gaan ze op weg.
“Schitterend. We hebben ons met het hele elftal ingeschreven. En we zijn goedgekeurd.
We zullen die Duitsers eens flink op hun donder geven”. 
Het Duitse leger plaatst als eerste de aanval en stoot via België door tot Noord Frankrijk. Daar stokt de aanval en worden ze tegengehouden door de Fransen die hulp hebben gekregen van de Engelsen.
Maar samen zij zijn niet sterk genoeg om de Duitsers weer terug te dringen.
En dus staan de legers tegenover elkaar en kunnen geen kant meer op. Beide partijen graven zich in, in kilometers lange loopgraven.
“Liefste Sarah, We hebben de Duitsers tegengehouden. Ze kunnen niet meer verder.
Het is alleen nog afwachten tot de generaals ons het teken geven voor de aanval..
Dan kan ik laten zien wat ik waard ben. We zullen vechten voor de koning en ons vaderland. We maken die Duitsers af.
En dan ben ik snel weer thuis”. Voor je het weet zitten we samen onder de Kerstboom en kan ik je weer in mijn armen sluiten. 
Liefs, John”. 
Maar het loopt allemaal anders dan John hoopt. 
Engelse en Franse legers proberen wel aan te vallen, maar ver komen ze niet.
Zodra de soldaten dichtbij de loopgraven komen worden ze bestookt met granaten en onder vuur genomen met mitrailleurs. Dat is een nieuw wapen dat honderden kogels per minuut kan afvuren.
Als je dat allemaal al overleeft, moet je je nog door rollen prikkeldraad heen zien te worstelen en over de landmijnen zien te komen. 
Duizenden soldaten sterven voordat ze de vijand ook maar hebben gezien. 
En dus veroveren de legers vaak maar een paar meter grond, die ze even later weer kwijt raken.
Aan het front verandert het landschap in een spookgebied vol bomkraters.
En in de loopgraven wordt het leven voor de soldaten een hel. Na iedere regenbui verandert de loopgraaf in een modderpoel. 
“Liefste Sarah, 
Ik zit hier nu al weer bijna twee jaar en ik leef nog steeds…
Ik verlang zo naar rust. En stilte. 
De kanonnen dreunen maar door, de granaten blijven gierend in slaan. De hele dag door.  
En daar bovenuit het gegil en gekreun van de gewonden.
Overal is bloed en de geur van de dood. Het is om gek van te worden.
Adrian en Matthew zijn gisteren gedood. Ik zag het voor mijn ogen gebeuren. 
Het spijt me dat ik je niet kan opvrolijken, maar deze oorlog is zinloos. Het maakt mij niet meer uit wie er wint… Ik wil gewoon naar huis…
Ik denk elke minuut aan je, John”. 
En zo sleept de uitzichtloze oorlog zich nog twee jaar voort.
Als de Amerikanen de Engelsen en Fransen te hulp komen moeten de Duitsers uiteindelijk opgeven. Ze zijn uitgeput en geven zich over. Dat gebeurt op 11 november 1918.
De oorlog die hooguit een paar maanden zou gaan duren, duurt uiteindelijk vier jaar. 
Tien miljoen soldaten worden gedood.
“iedereen is uitgelaten, blij. De mannen dansen, zingen, eindelijk naar huis. Eindelijk is die rotoorlog voorbij. 
Maar ik, ik voel niks. Helemaal niks. We hebben de oorlog gewonnen, maar zo voelt het niet. Ons elftal is met 9 – 2 verslagen. 
Mijn vrienden zijn weggeschoten, niet met de bal, maar met kogels. 
Adian, Matthew, Tim, Brandon, Chris, Daniel, Gerald, Jeremy, Keith, voorgoed op de reservebank. Alleen Dave en ik zijn over..
Maar ik kom thuis. Eindelijk zal ik je weer zien. Ik omhels je, John”.

Soldaat in de Eerste Wereldoorlog

De Eerste Wereldoorlog kost veel meer levens dan de soldaten zich ooit voor hadden kunnen stellen.

Een uitzichtloos gevecht

De Eerste Wereldoorlog duurt van 1914 tot 1918 en vooral bekend geworden als 'loopgravenoorlog'. Diepe loopgraven zijn goed te verdedigen. Met zandzakken en prikkeldraad ervoor, kun je de vijand makkelijk tegenhouden.In de zomer van 1916 willen de Engelse en Franse legers een aanval gaan doen op de Duitsers - aan de rivier de Somme in Noord-Frankrijk. De aanval wordt goed voorbereid. Dan vuren de kanonnen een week lang granaten af op de Duitse loopgraven. Wel anderhalf miljoen granaten worden afgeschoten. Het geluid is zo hard dat het in Engeland wordt gehoord. Maar de Duitse legers worden niet vernietigd. Want veel Engelse granaten missen doel. De Duitsers hebben zich ingegraven. Diep onder grond hebben ze bunkers gemaakt, waarin ze wachten tot het bombardement is afgelopen. Als straks alles rustig is, komen ze weer naar boven. Na hun bombardement rennen de Engelsen in de richting van de Duitsers, en lopen dus recht in de val. Ze worden geraakt de kogels van de Duitse mitrailleurs.De Engelse aanval is mislukt. Er is nauwelijks terrein op de Duitsers veroverd.Op deze eerste dag van de Slag aan de Somme sneuvelen duizenden soldaten.Toch gaan de gevechten de volgende dag gewoon door. De generaals willen de strijd niet opgeven. Pas maanden later wordt de aanval gestaakt.De slag aan de Somme is een van de bloedigste veldslagen uit de Eerste Wereldoorlog. Er vallen meer dan 1 miljoen doden.

Slag bij de Somme

De Eerste Wereldoorlog, die duurde van 1914 - 1918, is vooral bekend geworden als een 'loopgravenoorlog'. In de zomer van 1916 willen de geallieerden een doorbraak forceren bij de rivier de Somme.

Belangrijke slag in de Eerste Wereldoorlog

In 1914 breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Nederland is neutraal. Toch zijn we als buurland van de strijdende partijen wel betrokken bij de oorlog. Zo is er in Zuid Nederland de door de Duitsers aangelegde dodendraad. Een hekwerk waar 2000 volt spanning op staat. Het dodelijke hekwerk moet vluchtelingen en smokkelaars die naar het neutrale Nederland willen vluchten, tegenhouden.

WOI: de dodendraad

In 2014 is het honderd jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak: 'The Great War'. Nederland was neutraal, maar op welke manier waren we er toch bij betrokken? En hoe werd die oorlog in hier beleefd? In zijn column vraag Rutger Bregman zich af wat we als klein land eigenlijk in te brengen hebben in geval van oorlog.

Andere Tijden in de klas

In 2014 is het honderd jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak: 'The Great War'. Nederland was neutraal, maar op welke manier waren we er toch bij betrokken? En hoe werd die oorlog in hier beleefd? In zijn column vraag Rutger Bregman zich af wat we als klein land eigenlijk in te brengen hebben in geval van oorlog

Nederland in de Eerste Wereldoorlog

Ja, geen krant of geen tijdschrift waar het niet in stond, in maart 1916: De Tubantia getorpedeerd, het vlaggenschip van de Koninklijke Hollandsche Lloyd. Gelukkig geen doden te betreuren. En dit is alles wat jullie hebben van de Tubantia. Ja, wat we inderdaad in depot hebben van de Tubantia. Deze foto is genomen tijdens de Eerste Wereldoorlog en dat kun je zien aan het schip zelf. Het schip heeft een aantal merktekens om heel duidelijk te maken dit is een neutraal schip. Hier mag je niet aankomen. Op de boeg is een hele grote Nederlandse vlag geschilderd en op de zijkant zie je heel groot de woorden Tubantia Amsterdam. Nou ja, goed, wat gebeurt er dan? Op de vroege ochtend van 16 maart 1916 horen de opvarenden van de Tubantia opeens een ontzettend luide knal. Een explosie. Men vraagt zich af: wat is er gebeurd? Maar voordat men echt op onderzoek kan uitgaan, zinkt dat schip. En de mensen aan boord die spoeden zich naar de reddingsboten en die reddingsboten, dat zie je hier, die varen naar de Nederlandse kust en de Britten zeggen dit hebben wij niet gedaan. Dit moeten onze tegenstanders, de Duitsers, wel hebben gedaan. En de Duitsers zeggen: wij hebben het niet gedaan, dit moeten de Britten wel zijn geweest. Maar de Nederlandse regering ging op onderzoek uit en toen vonden ze in een van de reddingsboten vonden ze brokstukken van een torpedo en hier zie je zo'n brokstuk. En de vorm van die brokstukken en ook de tekens die ze erp aantroffen suggereerden: dit is een Duitse torpedo en heel snel blijkt, daar was eigenlijk geen twijfel over: dit is een Duitse torpedo. De Duitsers staan er dan dus heel slecht op, want de verontwaardiging in Nederland is groot. En dan heb ik het niet alleen over de politieke verontwaardiging, maar eigenlijk ook de verontwaardiging in het hele land. En dan gebeurt er iets heel curieus. Een aantal dagen later wordt de gezant, De Nederlandse gezant in Berlijn wordt bij de minister van Buitenlandse Zaken geroepen, die zegt van we hebben vernomen dat de Britten een overweging op de Nederlandse, een landing op de Nederlandse kust aan het plannen zijn. We willen dat jullie militaire maatregelen nemen en als jullie die militaire maatregelen niet nemen, dan moeten wij dat misschien doen. Duitsland zinspeelt op een Britse aanval op Nederland. En de schrik zit hier meteen goed in. Onmiddellijk brengen we een deel van ons leger over naar Zeeland om daar een eventuele Britse aanval af te slaan. Maar er gebeurt niets. Op slimme wijze heeft Duitsland de aandacht afgeleid van de Tubantia. Het was allemaal onzin. Het was helemaal niet waar. Het was een truc en daar is men later ook voor uitgekomen. Jongens, het was een truc. Het was een test om te zien hoe goed jullie defensie nou is. Want stel nou dat de Britten echt aanvallen. Dan willen we honderd procent zeker weten dat jullie er klaar voor zijn.

De Tubantia getorpedeerd

Op 16 maart 1916 wordt het Nederlandse schip de Tubantia getroffen door een explosie. Het schip zinkt en de vraag rijst: wie heeft dit gedaan? De Duitsers wijzen naar de Britten, en het leger wordt klaargemaakt voor een Britse aanval die nooit komt.

Een Duitse afleidingsmanoeuvre

De Duitsers hadden eerst strenge grenscontroles. Hielp niet. Strenger straffen hielp niet. En dan hebben ze de dodendraad, een elektrische draadversperring opgericht langs heel de Belgisch-Nederlandse grens. Het is een driedubbele draad eigenlijk, waarvan de middelste helemaal onder stroom stond met 2.000 volt. Het eigenaardige was dus wel dat de mensen geen elektriciteit kenden en dat maakte het gevaar nog groter natuurlijk. Hoe zou jij aan zo'n draadje, een dun draadje en daaraan komen en plots dood neervallen? Dat kenden de mensen dus niet. In heel de oorlog zijn er ongeveer een duizendtal mensen gestorven aan die draad. Een deel is geëlektrocuteerd maar ook een ander gedeelte is doodgeschoten aan de draad, zowel door Duitse soldaten als door Nederlandse soldaten. Want aan twee kanten van de grens werd die draad die grensstrook ook heel streng bewaakt. Men wilde absoluut nadat leger gaan en dan was men inventief genoeg om die draad te trachten te passeren, te overwinnen. En daar had men wel attributen voor ontwikkeld in de loop van de tijd. Verdorie, de Duitsers hebben die een draad hier neergezet omdat ze denken dat ze ons kunnen verhinderen naar Nederland te vluchten om zo bij het Belgische leger te kunnen komen. En spionageberichten, die wilden ze ook niet doorgelaten. Maar we hebben daar wel een middeltje voor. Voila. Nog een draad. Zo geraken we er toch door. Voila Duitsers. De berichten zijn aan de andere kant.

De dodendraad

Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt de grens tussen België en Nederland beveiligd met een elektrische draadversperring. Omdat mensen het gevaar van elektriciteit nog niet kennen, komen er veel mensen om het leven door de 2000 volt die er op de draden staat.

Levensgevaarlijke elektrische versperring tussen Nederland en België

In de vroege ochtenduren van de tiende november 1918 komt de keizer de grens over met een colonne auto's vanuit Spa. Het idee is eerst om met de trein te gaan vanuit Spa, maar de spoorlijn is geblokkeerd en dan pakt men de auto. Uiteindelijk komt men Nederland binnen na een aantal uren op het station Eijsden en dan is er ook inmiddels toestemming voor de trein om vanuit Spa hiernaartoe te komen zodat er hier in Eijsden gewacht kan worden om verder te reizen. Inmiddels is het november 1918 en nou heb ik hier een brief van mijn oudoom Jan van Vleuten. Die is op dat moment dertien jaar en die schrijft een brief aan zijn moeder in Indie. De moeder noemt ie hier moes. Moes. Je schreef eens in een van jouw brieven dat je wou dat alle mannen de wapens neergooiden. Het is gebeurd. De Duitse soldaten aan de grens gooien gewoon de wapens weg en roepen Nach House. En wat vroeger was: oh, ik zou haast zeggen de keizer naast God. Nu beschieten ze hem. Want jullie moeten weten, hij zit in Nederland. En de bevolking hier van Eijsden weet niet wat ze zien, maar hebben al wel snel in de gaten dat hier een hele bijzondere gast is aangekomen, namelijk de Duitse keizer, want hij loopt hier over het perron en ze zien hem ook. En hij krijgt ook allerlei verwensingen hier naar zijn hoofd van de bevolking die hier komt. Mörder, Schweinhund en dat soort zaken allemaal. Maar goed, de keizer ondergaat het eigenlijk een beetje laconiek. En hij loopt hier wat wat heen en weer, want het duurt nogal een tijdje. De koningin moet natuurlijk formeel geïnformeerd worden. Er moeten nogal wat diplomatieke zaken gebeuren, want men beseft de gevoeligheid wel hiervan. De keizer is zelf eigenlijk nog vol enthousiasme en denkt dat die ook wel ontvangen wordt door de koningin. Dat die misschien zelfs wel in een van de paleizen van de koningin zou mogen wonen. Nou, dat gaat wat te ver, want we beseffen natuurlijk ook wel de regering en de koningin zelf ook, dat dit niet zomaar een asielzoeker is. Maar dat dit politiek gezien Nederland wel eventje in de belangstelling plaatst en de belangstelling die je eigenlijk niet wil zo op het eind van de oorlog.

De Duitse keizer in Nederland

In 1918 is de Eerste Wereldoorlog voorbij, met Duitsland als grote verliezer. De Duitse Keizer Wilhelm II vlucht naar Nederland, dat tijdens de oorlog neutraal was gebleven. Hij meldt zich als asielzoeker in Eijsden, waar hij wordt uitgescholden voor ‘Schweinhund’.

Gevlucht na de verloren Eerste Wereldoorlog

Eind augustus staan de Duitsers hier voor Antwerpen. Antwerpen, een belangrijke havenstad natuurlijk. En Duitsers proberen hier dan deze stad te laten vallen. Er is hier behoorlijk gevochten. Zelfs gebombardeerd, de Eerste Wereldoorlog was de eerste oorlog waarin bombardementen werden uitgevoerd. Vanuit zeppelins is hier, zijn hier een aantal bommen op de stad gegooid, wat trouwens voor immense paniek zorgde. Dan krijg je hier echt langs de kades richting Antwerpen krijgen hele troepen mensen die richting Nederland vluchten. En dan begint die immense uittocht van wat een miljoen mensen zal worden die vanuit Belgie naar Nederland gaan waar ze hopen om in veiligheid te komen. Ik heb hier een foto uit 1915 van mijn opa Sam en oudoom Jan, 10 jaar oud, negen jaar oud. Twee jongetjes, twee broertjes, geboren en getogen op Java, toen nog Nederlands-Indië. In 1914 gaat mijn familie met verlof naar Nederland voor de duur van zes maanden. En als die zes maanden erop zitten, gaan hun ouders terug naar Indië. En zij blijven hier in Nederland achter om hier goed onderwijs te genieten. Zo ging dat in die dagen en tijdens de hele Eerste Wereldoorlog schrijven deze twee jongetjes iedere week een brief naar hun ouders. Een van de mooiste is: lieve paps en moes. Wij hebben bij Oom Dick in Brabant gelogeerd. We hoorden de hele nacht en de hele dag grote ontploffingen in Belgie. Een paar brieven later schreven ze dat ze mensen hebben zien lopen door de weilanden om. Dick heeft gezegd dat het vluchtelingen zijn. Ze slapen 's nachts in de bossen rond de boerderij. Dit is wel mooi. Dit is mijn eigen krant, een Nieuwe Rotterdamsche Courant en in NRC van 9oktober 1914. Hier aan de Schelde bij de AFL meer plaatsen van de boten en de andere stations stonden menigten van duizenden. Maar het vreselijkste was de uittocht der vele tienduizenden die te voet naar de Nederlandse grens gingen. Ik heb die uittocht meegemaakt, schreef de journalist. Van Antwerpen tot aan de grens was het een lange, droeve stoet van mensen en dieren. Hele kudden vee werden mee gedreven door in doodsangst vluchtende boeren uit de omstreken. Jonge mensen waren er die hun oude grootmoeder op een kruiwagen vervoerden. Voertuigen van allerlei soort zag men en al die vluchtende keken telkens om naar hun stad die in vlammen en rook opging. Een stuk waar ik meteen zou zeggen van plaatsen jongens en een ooggetuigenverslag dat dat echt beschrijft hoe die stad leegstroomt en hoe men inderdaad uit doodsangst vlucht naar Nederland. Men hoort wel, zeg maar tot midden Nederland, zo'n beetje het kanongebulder. Dus het is heel, heel dichtbij. Die vluchtelingen brengen het eigenlijk nog meer dichterbij, want die hebben alle verhalen die die hebben echt alles meegemaakt. Dus die krijgen ooggetuigenverslagen. Er werden allerlei uitvoerverboden afgekondigd want men wist nog steeds niet of Nederland nou wel of niet in oorlog zou komen en dus geen paarden meer over de grens, geen stro, geen ander voedsel, enzovoort enzovoort. En hier in de Tweede Kamer, het parlement, besloot heel braaf mee te werken. Die hebben een soort wat ze noemde de godsvrede afgekondigd, wat eigenlijk betekende dat de regering z'n gang kon gaan en dat het parlement eigenlijk alles zo'n beetje sanctioneren geen kritische vragen stelde. Men vraagt in Nederland geld, een soort Giro 555 voor de voor de Belgische vluchtelingen in Nederland. Het is heel mooi om te zien. Grote sommen worden gestort. Soms vijfduizend gulden. Want d'r zijn d'r ook twee dienstmeisjes, twee gulden. Iemand die dan zegt, in een hoop dat onze treurige maatschappij spoedig tot inkeer komt. 2,5 gulden. Het was natuurlijk absoluut niet voorbereid. Niemand had het voorzien. Dus ze moesten in allerijl allerlei noodmaatregelen genomen worden. Vooral omdat die mensen natuurlijk allemaal de grens over kwamen en in de grensgebieden die ze zo snel mogelijk kwijt. Dus moest allemaal doorgesluisd worden naar het centrum van het land en daarna verdeeld over noord, zuid, oost. Die kampen zijn aanvankelijk ingericht op onderdak en voeding. Want het zou maar weken, misschien maanden duren. Maar dat ging dus jaren duren. Dus aanvankelijk, als je naar de plattegrond van zo'n kamp kijkt, dan zie je heel veel slaapbarakken en bijvoorbeeld een werkbarak. Dus er moest een enorm sociaal plan eigenlijk ontwikkeld worden om die mensen bezig te gaan houden. Augustus 1914 valt het allemaal nog, maar het is mooi weer. Maar natuurlijk, daarna komt de herfst. Daarna komt de winter. Die barakken zou eigenlijk niet ingericht op winterweer. Het is gewoon een zandvloer. Vaak is er niet eens verwarming en je kan je ook voorstellen als mensen eerst het het vege lijf moeten redden, dan zijn ze al lang blij dat ze het leven nog hebben. Daarna, als de situatie zich stabiliseert, ja dan begint men weer te klagen en dan begint de onvrede toe te nemen. Eind 1915, na 1 jaar oorlog, is 90 procent van de Belgische vluchtelingen al weer terug naar huis. En dan vraag je je natuurlijk af hoe ze hun verblijf in Nederland beleefd hebben. Dat zal heel wisselend geweest zijn, hoewel de omstandigheden in de Belgische vluchtelingenkampen redelijk waren. Je blijft toch een vluchteling. Je wordt niet met open armen ontvangen, je wordt gedoogd en heel erg belangrijk: je wordt ook geacht dankbaar te zijn. Dit doekje getuigt ervan ter herinnering aan de liefderijke opname in Nederland van de Belgische vluchtelingen. Koningin Wilhelmina en koning Albert broederlijk bijeen. En dit doekje is dan ook nog eens extra mooi versierd. Net dat extra beetje dankbaarheid.

Belgische vluchtelingen in de Eerste Wereldoorlog

Tijdens de Eerste Wereldoorlog is Nederland neutraal. Maar ons buurland België krijgt er wel van langs. Een miljoen Belgische vluchtelingen komen terecht in Nederland, waar ze niet altijd met open armen worden ontvangen.

Opgevangen in neutraal Nederland

De zaken gaan goed. Het is hier een hele bedrijfstak. Jaarlijks bezoeken een half miljoen mensen de slagvelden. Wij zijn een van de vele bedrijfjes die hier tours aanbieden. Veel mensen komen hier met bustrips, anderen op eigen gelegenheid. Die bieden we een persoonlijke rondleiding. Het ging zo: op 24 juni 1916 begon een artilleriebombardement. Binnen enkele uren vielen hier ruim 6380 doden en gewonden. Aan de Somme zijn er toen nergens zoveel soldaten gesneuveld als hier. Kijk om u heen: 6380 mannen. Honderden liggen hier nog. Het is negentig jaar geleden; de Eerste Wereldoorlog. Maar hier in Noord-Frankrijk is de belangstelling ervoor groter dan ooit. Als je dit graanveld ziet, denk je aan de veldslagen die hier in WOI plaatsvonden. De salvo's van de mitrailleurs, die steeds weer losbarstten. Het lijkt een enorme inhaalslag. Alsof we bijna een eeuw later alsnog massaal willen proberen die oorlog te begrijpen, om de verschrikkingen en het geweld aan den lijve te ondervinden. Zou iemand zich nu nog kunnen voorstellen hoe het geweest moet zijn toen. Om je af te vragen waar je in hemelsnaam dekking moest zoeken voor die dagelijkse regen van kogels en granaten. Doof van de herrie. Verlamd van angst en overal om je heen het gekerm van zwaar gewonde kameraden en het gejammer van aangeschoten paarden. We gaan hier lunchen in de bekende Bar Le Tommy. Ze hebben salades, omeletten en frites. Over een half uur gaan we verder. Het voormalige slagveld rond de Somme, is inmiddels uitgegroeid tot een toeristische trekpleister van formaat. In Bar Le Tommy ontmoet het groepje toeristen Tommy Spree. Hij is de kleinzoon van de Duitser Ernst Friedrich, die in 1914 weigerde in militaire dienst te gaan en prompt werd opgesloten in een gekkenhuis. Tien jaar later publiceerde hij een gruwelijk fotoboek; Kriek dem krieke. Oorlog aan de oorlog. Hij droeg het op aan alle oorlogsdwepers, planners en leiders van slachtpartijen. Daarin toont hij, in foto's de vernietiging, het leed ook onder burgers. Dat had je in die oorlog al. Maar het boek is vooral bekend geworden vanwege de zwaargewonde soldaten. Friedrich kreeg deze foto's van professor Sauerbruch. De chirurg van het Charité-ziekenhuis. Die zei tegen mijn opa: 'Jij maakt tentoonstellingen tegen de oorlog. Laat deze foto's zien.' Dit is een jongen van een jaar of 18. Hij is in de Eerste Wereldoorlog verwond door granaatsplinters. Vreselijk dat deze mannen zo jong zijn. Even oud als de mannen die we op de begraafplaatsen zagen: negentien, twintig, eenentwintig. Hun hele leven lag nog voor hen en waarmee kwamen ze thuis? Het zijn de witharige oude mannen die de oorlog verklaren. Maar zelf gaan ze niet vechten, ze sturen de jongens van achttien. Zelf blijven ze thuis. Politici willen ze, generaals plannen ze, soldaten vechten erin, burgers lijden eronder. Dat zeggen we nu wel, maar ik denk niet dat het ooit ophoudt. De oorlog was al twee jaar aan de gang. Er waren inmiddels honderdduizenden doden gevallen en geen van de partijen was er veel mee opgeschoten. Aan beide zijden had iedereen steeds meer moeite om zich te herinneren waar die hele oorlog eigenlijk om begonnen was. De geallieerde generaals bleven het proberen. The Battle of the Somme moest de grote doorbraak worden. Maandenlang was de confrontatie voorbereid totdat zeker een miljoen soldaten en 200.000 paarden paraat stonden. Deze slag zou niet kunnen mislukken. Battle of the Somme, die voor een doorbraak had moeten zorgen, liep uit op een ramp. Het werd de grootste slachting uit de Britse krijgsgeschiedenis. Van de honderdduizend mannen die die eerste dag oprukten, waren er binnen een halve dag ruim 19.000 dood en veertigduizend gewond. De mannen met de kapotgeslagen gezichten, zo noemde men de soldaten die onherkenbaar gewond terugkwamen van het front. De loopgraven hadden vaak nog wel wat bescherming geboden aan benen en romp, maar de gezichten waren maar al te kwetsbaar geweest voor rondvliegende kogels. Ogen waren uit de kast geslagen, kaken en neuzen waren soms compleet weggeschoten. Voor de chirurgen betekende al deze ellende ook een nieuwe uitdaging. Het werd het begin van wat wij nu plastische chirurgie noemen. De artsen experimenteerde uitbundig met huidtransplantaties en protheses en met reconstructies van neuzen, oren en oogleden. Het gaf de mannen met een kapotgeslagen gezicht de hoop. Bij terugkomst hadden ze zo wellicht nog een beetje kans op een normaal leven in de openbaarheid. Op werk en misschien zelfs een vrouw en een gezin. Wat wisten we toen aan het thuisfront van de Eerste Wereldoorlog? Achteraf gezien bar weinig. In de negentig jaar erna zijn we pas goed gaan begrijpen wat we met die oorlog eigenlijk over onszelf hadden afgeroepen. De gruwelijkheid ervan, het domme toeval, het noodlot. De blinde gehoorzaamheid. De woede en de haat daarna.

De erfenis van de Eerste Wereldoorlog

Honderd jaar na de Eerste Wereldoorlog is er ruime belangstelling voor de oorlog en haar slachtoffers. In deze wrange oorlog, die voornamelijk plaatsvond in Frankrijk en België, lieten duizenden mannen het leven op het slagveld. Diegenen die het geweld en de loopgraven wel overleefden, hebben vaak na de oorlog te kampen met verminkingen in het gezicht.

De mannen met de kapotgeslagen gezichten

Honderd jaar geleden capituleerde Duitsland in de Eerste Wereldoorlog. Een dag eerder sloeg de Duitse keizer vast op de vlucht. Kijk naar het Nederlandse asiel van één van de aanstichters van de Grote Oorlog. 
De Keizer en zijn oorlog, Wilhelm II was beslist niet de enige aanstichter van de strijd. Veel landen hadden boter op hun hoofd, maar hij typeert de totale blindheid waarmee half Europa in die oorlog denderde. De keizer was in 1914 overtuigd dat deze strijd: 
Eén: beperkt zou blijven (werd een wereldoorlog);
Twee: Fel maar kort zou zijn (werd een slijtageslag);
En drie: Natuurlijk dat hij hem zou winnen (Duitsland verloor.) 
Met dat fatale einde maakte Wilhelm iets mee dat voor een keizer te verbijsterend moet zijn geweest om te bevatten. Niet alleen zijn land lag op de rug: opstanden, revoluties. Hijzelf was er zijn leven niet meer zeker door de woede van zijn onderdanen. Hij werd uitgekotst. Wat doe je dan als keizer? Dat weten we in detail uit deze dagboeken, geschreven door zijn adjudant Sigurd von Ilsemann, de man die zijn meester trouw zou volgen na een laatste vluchtoord: Nederland. 

Het besluit is gevallen. De keizer gaat morgenochtend om vijf uur naar Holland. Zij die met de keizer meegaan, moeten onmiddellijk hun ontslag nemen, daar zij als actieve officieren niet over de grens kunnen. Generaal Von Plessen zegt tegen mij: ‘Als u bij de keizer blijft, dan moet het u duidelijk zijn dat u geen beroep meer uitoefent. En dat staat nog te bezien of en wanneer u naar het vaderland kunt terugkeren.’ Later die avond vernam ik dat de keizer persoonlijk de wens te kennen had gegeven dat ik bij hem zou blijven en daarmee stond mijn toekomst vast. 

Zondagochtend 10 november 1918, Station Eijsden. De vraag was nu: zou Holland de keizer opnemen? Of zal het dit, uit eigen beweging of onder druk van de Entente, weigeren? Uur na uur verliep, het wachten werd tot een kwelling. De keizer liep met ons het perron op en af. Van alle kanten kwamen mensen toegelopen en steeds weer hoorden men de uitroepen: ‘à kameraad caput ‘of ‘vive la France’. Men zag dreigende vuisten en andere weerzinwekkende blijken van afkeer. Men hoorde foei geroep en er klonk schel gefluit. Het deed mij pijn tot in de ziel voor de arme keizer. Hij liep echter rustig verder op en neer alsof hij niets zag of hoorde. 

Eerst kort voor middernacht die dag werden we van de spanning verlost. De eerste drie dagen zou de keizer naar graaf Bentinck in Amerongen gaan en daarna zou een blijvende woonplaats worden aangewezen. 

We zijn hier in de vestibule van het huis en hier is de keizer in 1918 in november voor het eerst in het huis gekomen. En dan is dit de eetkamer met mooi damast en glas zaken en prachtig zilver, schitterende bloemen. Dus men moet even de fantasie gebruiken om zich voor te stellen hoe het was. Dus met dit diner veranderde toch de sfeer in huis, voor de toekomst. 

Aan het diner namen 26 personen deel. Daarna zat de keizer met de familie tot middernacht aan de haard in de bibliotheek. Hij sprak hoofdzakelijk over de vraag wie schuld had aan de oorlog. Iedereen had bewondering voor de keizer, zoals hij zich beheerste en verborgen hield wat er in hem moest omgaan. 

Hier zijn we in de bibliotheek en daar ging na het diner de keizer met mijn overgrootvader converseren. Dat is voor één keer leuk, maar men moet zich voorstellen dat de keizer dus een lange periode aan het hof en in dit huis was. En dat is voor de familie zeker niet makkelijk geweest om elke avond geduld op te brengen om toch de keizer het eerste woord te laten doen. 

In augustus 1919 koopt de keizer Huize Doorn. De prijs is 500.000 gulden. Voor de inrichting laat hij meubels, serviezen, glaswerk, kandelaars, vazen, beelden, schilderijen, sierborden, wandtapijten en boeken uit diverse paleizen in Duitsland komen in 59 treinwagons. In mei 1920 verlaat de keizer Amerongen en gaat hij wonen in Doorn. 

10 juni, 19 20 Mijn dienst in Doorn is als volgt. ‘s Morgens ga ik met de keizer van kwart voor acht tot tien voor half negen in het park wandelen. Vervolgens is er de door de keizer zelf geleide godsdienstoefening. Na het ontbijt: tuinwerkzaamheden, kappen en zagen van bomen, wegenaanleg, enzovoort. In de laatste tijd zijn er weer veel bomen gesneuveld en de tuinman is daar niet gelukkig mee. Momenteel wordt er gehooid en dat doet de hoge heer bijzonder veel genoegen, zijn kostuum zit onder de vlekken. Na het werk kranten voorlezen en dan middageten. Daarna reed ik terug naar huis in Amerongen, waar ik met kranten en schrijferei steeds genoeg te doen heb. Om zeven uur ga ik dan weer naar Doorn, waar ik ‘s avonds met Zijne Majesteit moet eten. Om de andere dag ben ik ‘s avonds vrij. 

22 mei 1928. Ik kan hier niets anders doen dan de keizer de naakte waarheid zeggen en hem beschouwingen uit de pers voorleggen. De tekst in de Kölnische Zeitung waar staat dat het Duitse volk de monarchie niet wil, had ik voor Zijne Majesteit met rood potlood dik onderstreept. Maar de keizer zei dat hij nu juist weer in de belangstelling komt. 

Als Adolf Hitler in Duitsland de macht grijpt, blijft de keizer hopen op een terugkeer. Pas halverwege de jaren 30 onderkent ook hij dat hij in Doorn zal eindigen. 

Op 82-jarige leeftijd overleed op 4 juni ex-keizer Wilhelm II, die zijn levensavond op Huize Doorn doorbracht. Bij de begrafenisplechtigheid verscheen namens de Führer van het Groot-Duitse Rijk: Rijkscommissaris rijksminister dokter Seyss-Inquart. Ingevolge de wens van de ontslapene werden zijn stoffelijke resten bijgezet in de kapel van het landgoed waar hij zo vaak vertoefde.

Het einde van het Duitse keizerrijk

Hij is een van de aanstichters van de Eerste Wereldoorlog: de Duitse keizer Wilhelm II. Aan het einde van de oorlog wordt hij afgezet en is hij zijn leven niet zeker, en vlucht hij naar het neutrale Nederland. Hoe ziet zijn leven in Nederland eruit?

De Duitse keizer vlucht naar Doorn in Nederland

Een oorlog verklaren is relatief simpel. Je hebt een ambassadeur of je hebt een gezant en je hebt een telegram. Dat stuur je de deur uit en dan is het oorlog. En dan doet het leger vervolgens alles wat een oorlog tot een oorlog maakt. Maar jezelf neutraal verklaren en dat vervolgens uitdragen, daar komt iets meer bij kijken. En heel belangrijk: daarbij mag je geen steekjes laten vallen, want waar gaat het om? We hebben hier Nederland en in de ons omringende landen verklaart het ene land het andere land de oorlog, dan moet Nederland dus onmiddellijk aan beide landen een neutrale tijdens verklaring toezenden. Een proclamatie. Dus wat gebeurt er als Oostenrijk de oorlog verklaart aan Servië? Dan komen er vanuit Nederland meteen twee neutraliteitsverklaringen richting Oostenrijk en Servië. Als Duitsland de oorlog verklaart aan Rusland weer twee. Als Duitsland de oorlog verklaart aan Frankrijk weer twee. Als Duitsland de oorlog verklaart aan België, etcetera, etcetera etcetera. Dus Nederland heeft tijdens de Eerste Wereldoorlog meer dan vijftig neutraliteitsverklaringen de deur uit gezonden. Dus neutraliteit: het is mooi, het is prijzenswaardig en je moet het ook zeker doen. Maar het is wel een hele papierwinkel. Neutraliteit is een kwestie van hard werken. Je moet op je hoede zijn, je moet je bewust zijn van wat er zou kunnen gebeuren. En vooral je moet de grote jongens om je heen niet tegen het hoofd stoten. Dus Nederlandse regering was niet verantwoordelijk voor de duizend Nederlandse soldaten die in vreemde krijgsdienst gingen en al helemaal niet verantwoordelijk voor het gedrag van Antonie Fokker, de grote vliegtuigontwerper, vliegtuigbouwer die in zijn hoogtijdagen de hofleverancier werd voor de Duitse luchtmacht. In zijn fabriek in Noord-Duitsland ontwerpt en bouwt Fokker zeker zevenhonderd vliegmachines voor de Duitse luchtmacht. De toestellen worden beschouwd als het neusje van de zalm en Antonie Fokker wordt schatrijk aan de oorlog. Komt met dit ondernemerschap onze neutraliteit in gevaar? Nee, totaal niet. Als neutraal land mag Nederland wel degelijk handel drijven, maar in dit geval wringt het wel. Fokker is niet de enige ondernemer voor wie de oorlog grote economische kansen biedt. Bij de oorlogvoerende landen is er een aanhoudende vraag naar grondstoffen. De handel hierin is zeer lucratief en in het centrum van deze handel zitten de reders uit Rotterdam. Rotterdam is de spil van onze neutrale economie en de havenstad groeit uit tot de belangrijkste stad van het land. Het kost steeds meer moeite om neutraal te zijn en vooral om neutraal te blijven. De oorlogvoerende landen voeren de militaire en economische druk op. Aan alles is inmiddels een tekort: aan eten en kleding aan zeep en er wordt een bonnensysteem ingevoerd. Hoewel dit natuurlijk allemaal heel vervelend is, is de bevolking van Belgie en Duitsland een stuk slechter aan toe en daarom floreert de smokkel naar deze landen als nooit tevoren. Wat heeft vier jaar neutraliteit ons opgeleverd? Nederland is de dans ontsprongen. Voor ons dus niet miljoenen doden. En wij hebben ook geen dorpspleinen met die ontroerende monumenten voor de gevallen soldaten. Maar voor ons ook geen roem en geen eer op het slagveld. Nederland heeft geen grootse plaats in de geschiedenisboeken. Internationaal gezien staan we er niet al te best op. We hebben ons niet populair gemaakt. Nederland is het land van de oorlogswinstmakers. En vergelijk dat eens met het arme België, dat net zo neutraal was als wij, maar in augustus 1914 wel de legers over zich heen kreeg die aan ons land voorbij marcheerden. De Eerste Wereldoorlog zit niet in ons collectieve geheugen. En voor neutraliteit is er ook niet zo heel veel nodig. Geen heldhaftigheid, geen opofferingsgezindheid, geen dadendrang. Het enige wat je voor neutraliteit goed moet kunnen, is op je tong bijten, aan de kant staan en verder laat je met je sollen en je laat over je heen lopen, simpelweg omdat er geen alternatief is. Ja, oorlog.

Wat is neutraliteit?

Tijdens de Eerste Wereldoorlog van 1914 tot 1918 staat Nederland aan de kant: we blijven neutraal. We vechten dus niet mee, maar dat betekent niet dat we niks merken van de oorlog in de rest van Europa.

Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog

Op 11 november 1918 is de Eerste Wereldoorlog voorbij en wordt er in Compiègne in Frankrijk een wapenstilstand afgesproken. De Geallieerden, waaronder Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten winnen de oorlog. De Centralen, waaronder Duitsland en Oostenrijk-Hongarije zijn de grote verliezers. De officiële vredesondertekening volgt ruim een half jaar later, op 28 juni 1919. Precies 5 jaar na het startschot van de oorlog. De partijen komen bijeen in het Paleis van Versailles bij Parijs. Dit prachtige gebouw, met sierlijke zalen en aangelegde tuinen, was ooit de thuisbasis van de Franse Koning Lodewijk XIV. In 1919 is het de plek waar de Eerste Wereldoorlog officieel ten einde komt. Het verdrag van Versailles bestaat uit 15 delen met wel 440 artikelen. De belangrijkste bepalingen zijn voor Duitsland. Dit land wordt schuldig bevonden aan de oorlog, de schade en de vele slachtoffers. Duitsland wordt veroordeeld tot het betalen van hoge herstelbetalingen voor de schade die is aangericht. Tenminste dat vinden de geallieerden. Daarnaast moet Duitsland haar koloniën en verschillende bezette gebieden, waaronder Elzas-Lotharingen, afstaan aan andere landen en ook het leger wordt uitgedund tot maximaal 100.000 soldaten. Naast straffen voor Duitsland, wordt er in Versailles nog iets anders geregeld. De Volkenbond wordt opgericht. Een organisatie die oorlogen in de toekomst moet zien te voorkomen. Later zal de Volkenbond de Verenigde Naties worden. In Duitsland voelen de mensen zich vernedert. Het land heeft net zoveel geleden en is totaal bankroet. Door de hoge herstelbetalingen komt Duitsland in een zware economische crisis terecht. Al deze ellende zal later de voedingsbodem zijn voor de opkomst van een nieuwe Duitse leider: Adolf Hitler. Hij zal Europa in een nieuwe oorlog storten: De Tweede Wereldoorlog.

Het Verdrag van Versailles

In 1919 komt er een einde aan de Eerste Wereldoorlog. Het vredesverdrag wordt in het paleis van Versailles ondertekend door de geallieerden en de centralen. Duitsland wordt schuldig gehouden voor de schade en de slachtoffers van de oorlog en krijgt daardoor straffen opgelegd. Iets wat later de voedingsbodem zal zijn voor een economische crisis en de opkomst van Adolf Hitler, als nieuwe Duitse leider.

Vredesondertekening na de Eerste Wereldoorlog

De eerste moderne oorlog

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.