Europa moderniseerde; en als het aan de modernisten lag werd de wereld veel strakker en beweeglijker. In het Nederlandse tijdschrift De Stijl werden plannen voor een radicale vernieuwing van de samenleving gepresenteerd.
Eeuwenlang hadden kerk en staat de dienst uitgemaakt, nu leek de kunst het heft in handen te nemen. Mondriaan schilderde recht, Van Doesburg schuin, Rietveld ontwierp in strakke lijnen, driedimensionaal. Een enkele ondernemer, als Cornelis Bruynzeel, zag er al snel de commerciële waarde van in. Piet Mondriaan formuleerde in 1931 het principe:
‘In de kern is het leven simpel. En hoewel het leven alleen maar ingewikkelder wordt, de eenvoud mag niet verloren gaan.’
‘Kunst bewijst dat de ware realisatie van het echte leven, individuele vrijheid vergt. Nieuw Leven zal deze vrijheid veroveren in de materiële en ook immateriële domeinen van het leven’
De literatuur ontwikkelde zijn eigen strakheid en zakelijkheid. Gedetailleerde beschrijvingskunst raakte uit de tijd. In een paar streken een situatie schetsen, en ook diepere lagen aanboren.
De Rotterdammer F. Bordewijk experimenteerde ermee in een verhaal dat veelzeggend ‘Blokken’ heette. Bordewijk ging verder: in Karakter liet hij een vader en zoon een zware strijd leveren, tegen de achtergrond van nietsontziende ambities om hogerop te komen.
Het individu staat er alleen voor, in een voortdurend veranderende wereld. Wie niet meedoet, wie stilstaat, verliest de aansluiting. De Antwerpse schrijver Willem Elsschot, zelf een geslaagd zakenman, gaf er in zijn franjeloze stijl een indringend beeld van in zijn roman Kaas. De Antwerpenaar Frans Laarmans krijgt van een vriend het advies zijn dorre kantoorbestaan in te ruilen voor een leven als koopman: als vertegenwoordiger van een Nederlands bedrijf
‘Ik vroeg hem dan ook wat voor soort handel zijn Hollandse vrienden dreven’
‘In kaas,’ zei mijn vriend. ‘En dat marcheert altijd, want eten moeten de mensen toch.’
Laarmans hapt toe, en zit een tijdje later met een huis vol kaas en een berg schulden. De lucht van de onverkochte Edammers drijft hem langzamerhand tot wanhoop. Het wordt een genadeloze vuurdoop in de wereld van het grote en snelle geld.
De verwachtingen van 1900 dat de wereld zich drastisch ging vernieuwen, waren meer dan uitgekomen. Het ging gepaard met euforie, maar ook met pijn. De samenleving was onstuitbaar in beweging.
