Kamp Westerbork, 1944. Joden, Sinti en Roma worden op transport gezet naar vernietigingskamp Auschwitz. De opnamen zijn uniek: het zijn de enige bewegende beelden van een concentratiekamp 'in bedrijf'. Vooral dit ene shot is iconisch. Het 9-jarige Sinti-meisje Settela Steinbach werd een symbool van de holocaust. Nu, na 75 jaar, is een deel van de zwart-wit film ingekleurd. Voor het eerst zijn de beelden in kleur te zien.
Zo kennen we kamp Westerbork, gefilmd in opdracht van de Duitse kampcommandant Albert Gemmeker, hier rechts. Na de oorlog belandt Gemmeker in de gevangenis in Assen. Een nieuwe speelfilm gaat over zijn verhoor daar door een overlevende van het kamp. 'Dus je zou kunnen zeggen dat elk transport een straftransport was?' Speciaal voor deze film zijn de historische transportbeelden nu ingekleurd.
Ik heb die beelden laten inkleuren, omdat ik denk dat kleur, de diepte die we hebben aangebracht, maar ook de snelheid die we hebben aangepast, dat daardoor de beelden veel indringender worden, en veel meer weergeven wat daar destijds is gebeurd. Dus de gruwelijkheden, het onbeschrijfelijke leed dat zich daar heeft afgespeeld. Dat dat een stuk dichterbij komt.
Ook het bekendste beeld, van het Sintimeisje Settela, is ingekleurd.
Ik weet zeker dat we met het inkleuren ook nieuwe generaties bereiken. Voor hen is dat zwart-witmateriaal toch afstandelijk, onscherp, ver weg. Doordat we het nu in kleur hebben hebben, en helder hebben gemaakt en in het juiste tempo hebben gezet, komt het volgens mij voor de jeugd ook heel dichtbij. En laat je hen ook zien wat er gebeurd is.
Het inkleuren van zwart-witmateriaal is niet nieuw. Maar dankzij computertechnieken heeft het de laatste jaren een vlucht genomen. Ingekleurde films en foto's brengen het verleden onmiskenbaar dichterbij. Maar in tijden van nepnieuws zijn er ook zorgen.
Hier liggen de Westerborkfilms. En hier liggen nog twee originele negatief. Het zijn de enige bewegende beelden van een concentratiekamp in bedrijf. Daarom is het ook opgenomen als documentair erfgoed door Unesco.
75 jaar lang zag de wereld de deportatie van Joden, Roma en Sinti in zwart-wit. Tot nu. Eigenlijk is er vanaf de vroege cinema altijd al gekekenen naar kleur en hoe je dat kunt toevoegen in film. Eerst werd er hand getekend, stenceling, je hebt toning, tinting. Allemaal manieren om kleur toe te voegen aan film. Dat was allemaal handmatig.
Dit bedrijf in Amsterdam werkte 3 maanden aan het restaureren en inkleuren van 2 minuten van de Westerborkfilm. We beginnen met een scan van het bronmateriaal. Daar zijn veel onregelmatigheden in te zien. Een belangrijke slag is om die eruit te halen. Dan kleuren we alle onderwerpen in beeld in die niet bewegen. Zoals in dit geval de trein. En de mensen worden los benaderd. Die worden per frame uitgeknipt. Dus dat worden losse vormen. Die kunnen we allemaal apart een kleur geven. Dit is uiteindelijk hoe het te zien is.
Historisch onderzoek moest ervoor zorgen dat de kleuren zoveel mogelijk overeen komen met de werkelijkheid.
Doordat het in kleur wordt omgezet, komt het materiaal stuk dichterbij. Je ziet ook sneller bepaalde details en een soort verhalen die zich afspelen op de achtergrond. Er zit een shot in waarin je in één keer mensen ziet die afscheid nemen van elkaar. Heel indrukwekkend, dat zit ook in het bronmateriaal, maar omdat het nu in kleur is, wordt dat toch anders uitgelegd. Komt het anders bij je binnen.
Het inkleuren van historisch beeldmateriaal wordt steeds populairder, mede mogelijk gemaakt door computertechnologie. Deze ingekleurde beelden uit de Eerste Wereldoorlog zijn dit jaar zelfs een onverwachte bioscoophit.
Met inkleuren had ik geen enkel probleem. Zij zagen de oorlog in kleur, niet in zwart-wit. Er zit 100 jaar in ons hoofd dat de Eerste Wereldoorlog in zwart-wit was. Echt. Alle beelden en foto's zitten als een zwart-witte oorlog verankerd in ons collectieve bewustzijn. Maar dat klopt niet. Zo zag de oorlog er helemaal niet uit.
Het inkleuren van de beelden uit Westerbork was een lastig proces. De gevoeligheid is dat we mensen zien die op transport worden gezet, mensen die de dood tegemoet gaan. Ze worden veelal afgevoerd naar de vernietigingskampen. Het is dus niet zomaar inkleuren van zwart-wit materiaal. Het gaat hier echt over een van de meest verschrikkelijke gebeurtenissen uit de geschiedenis. En daar waren wij ons zeer bewust van. Die films die nu gemaakt worden met ingekleurde beelden van de Eerste Wereldoorlog bijvoorbeeld, en ook van de Tweede Wereldoorlog, die vergroten de betrokkenheid bij het onderwerp. En dat is ook van historisch belang. Maar je moet wel voortdurend duidelijk maken als maker dat je inderdaad die ingreep hebt gedaan en dat dat ook maar een gok is, wat voor kleuren dat waren. En als je het origineel maar ongeschonden laat en heel goed bewaart. Dan heb ik er op zich niet veel bezwaar tegen.
Het is niet zo dat wij de bron aantasten. Wij maken er een versie naast. Die kun je vergelijken met het oorspronkelijk materiaal. Wij doen niks met de bron. Dus sceptisch zijn is niet nodig, argwaan kan ik wellicht begrijpen. Maar als je het resultaat ziet, denk je, denk ik: goed dat het er is.
Deze historische foto's van inkleur-specialist Marina Amaral zijn onlangs gebundeld in een boek. Bismarck bijvoorbeeld, en Karl Marx en Abraham Lincoln, die zijn alleen maar in zwart-wit vereeuwigd. Dus als je ze inkleurt, brengt het de mens dichterbij. Maar toch is het een manipulatie van de historische werkelijkheid. Volgens Wijfjes kunnen ingekleurde beelden juist in tijden van deepfakes en nepnieuws voor verwarring zorgen over wat nog echt is. Dat risico leggen we voor aan Amaral in Brazilië.
We kunnen nu technologie gebruiken om het eindresultaat geloofwaardiger en reëler te maken. Dus ik respecteer en begrijp dat sommige mensen het niet eens zijn met ons werk. Maar als leerkrachten me schrijven hoeveel leerlingen nu veel beter opletten bij geschiedenis door die ingekleurde foto's, vind ik het allemaal toch echt de moeite waard.
Precies 75 jaar na het laatste transport uit Westerbork worden in het herinneringscentrum de kleurenbeelden voor het eerst vertoond.
De eerste testen die ik kreeg van het team waren heel indrukwekkend. Ze gaven het gevoel dat je ertussen stond. Natuurlijk kijk je er ook technisch naar, of het historisch klopt, de uniformen, de kleding, de wagons. Maar toch, elke keer als ik het weer zie, heb ik het idee van ongeloof en het waarom.
