Name: Hoe lang zijn jouw telomeren?
Uploaded: 2014-03-25T23:00:00+01:00
Duration: 1 min 7 s
Description: Ons lichaam bestaat uit cellen en in elk van die cellen zitten 46 chromosomen. De uiteinden van zo'n chromosoom worden beschermd door telomeren. Hierdoor gaat het chromosoom niet kapot. Wat zorgt ervoor dat je telomeren niet slijten?

Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Ons lichaam bestaat uit cellen en in elk van die cellen zitten 46 chromosomen. Aan de uiteinden van de chromosoom zitten zogenoemde telomeren. Deze telomeren beschermen het chromosoom tegen beschadigen zoals het plasticje aan het uiteinde van je veters dat doet. Ze zorgen ervoor dat het chromosoom niet kapot gaat. Nu is het zo dat bij elke celdeling het telomeer een stukje korter wordt. En als het telomeer op is, beschadigd het chromosoom en zal de cel doodgaan. De lengte van de telomeer is dus een maat voor de leeftijd van een cel. Om een cel, dus jou ook, een langer leven te geven zou je ervoor moeten zorgen dat de telomeren niet slijten. Nu is er een stofje telomerase, die dit in je lichaam al doet. De telomerase zorgt ervoor dat de telomeren weer langer worden. Telomerase komt alleen voor in stam- en kiemcellen zoals sperma en eicellen.

Wat is de hik? Waarom krijg je kramp? Ontdek alles over je lichaam in deze interactieve schoolplaat. Heb je ergens last van? Of vraag je je af waarom je lichaam werkt zoals-ie dat doet? Zoom in en dwaal door je lijf, van top tot teen.

Interactieve schoolplaat over het menselijk lichaam

Van top tot teen

Groep 6/7/8

Welke organen zitten er in je lichaam en wat doen ze precies? Dwaal rond door je lichaam met deze interactieve schoolplaat en bekijk de video's om meer te ontdekken over je organen. 

Interactieve schoolplaat langs je organen

Je lichaam: organen

NPO Kennis maakt explainers en informatieve story's over onderwerpen die jongeren bezighouden, van Netflix tot klimaatverandering.

Npo Kennis header

Logo NPO Kennis

NPO Kennis

Bij de oude Grieken is naaktheid heel normaal. Maar door de eeuwen heen neemt onze preutsheid toe. In dit scrollverhaal lees je hoe dat zo gekomen is.

Scrollverhaal over onze omgang met bloot

Hoe preuts was men door de eeuwen heen?

Yoga staat bij elke sportschool wel op het programma. Maar er zijn heel veel soorten yoga, en voor iedereen betekent het iets anders. Yoga is een manier om fit te blijven maar kan ook een manier zijn om innerlijke rust te vinden. Klik op de afbeelding om meer te lezen over yoga.

Story over de yoga way of life

Wat is yoga?

Hoe lang zijn jouw telomeren?

Video's die een vraag opwerpen of op een andere manier tot nadenken stemmen.

Wisebits header

Wisebits

Ons lichaam bestaat uit cellen en in elk van die cellen zitten 46 chromosomen. De uiteinden van zo'n chromosoom worden beschermd door telomeren. Hierdoor gaat het chromosoom niet kapot. Wat zorgt ervoor dat je telomeren niet slijten?

Mens en lichaam

Wisebit van cKoe 

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Examenvideo's bij biologie (havo/vwo) over zelfregulatie. Eindtermen: eiwitsynthese, stofwisseling, regulatie van ecosystemen.

Waarom zijn bananen krom? Hoe werkt je geheugen? Uiteenlopende vragen die Clipphanger met een grappige animatie op een verrassende manier beantwoordt.

Clipphanger header

Clipphanger logo

Clipphanger 

Clipphanger op Youtube

In de 18e eeuw begint in Europa de Verlichting. Door de ontwikkeling van de wetenschap veranderen onze ideeën over de maatschappij. Weet jij wat de Verlichting precies inhoudt? Test je kennis in de quiz. 

Quiz over denkers en ideeën

Wat weet jij over de Verlichting?

Aardrijkskunde examenquiz

Test of jij goed bent voorbereid op je examen aardrijkskunde! Wat weet je van platentektoniek, de koolstofkringloop en oceanische circulatie? Klik op de afbeelding om te beginnen.

Examenquiz bij aardrijkskunde voor vwo

Wat weet jij over de aarde als natuurlijk systeem?

Vingerafdrukken zijn uniek. Al meer dan 100 jaar worden daarom vingerafdrukken gebruikt om vast te stellen wie de dader is van een misdrijf. Als je weleens een aflevering van CSI hebt gezien dan weet je dat tegenwoordig ook andere sporen worden gebruikt, namelijk sporen die DNA bevatten. Want ook DNA is uniek. Behalve een-eiige tweelingen hebben geen 2 mensen hetzelfde DNA. En dat unieke DNA zit overal. In huid, bloed en haarwortels. In alle cellen van je lichaam. DNA is een bijzondere stof. Het regelt van alles in een cel. DNA bepaalt allerlei erfelijke eigenschappen en wordt van ouder op kind doorgegeven. Dat geldt overigens niet alleen voor mensen. Ook dieren en planten hebben DNA. Hoe doet DNA dat allemaal? Om daar achter te komen moeten we eerst weten hoe DNA eruit ziet. DNA heeft de vorm van een heel dun draadje, dat draadje bestaat uit 2 strengen die als een soort wenteltrap in elkaar gedraaid zitten. De draadjes zitten aan elkaar vast door dwarsliggers: de treden van de wenteltrap. Het is net alsof de treden volkomen willekeurig op de trap zijn getimmerd. Wat ongelooflijk is, is dat de volgorde van deze traptreden van het DNA bepaalt of iemand bruine ogen, een wipneus of aanleg voor voetbal heeft. DNA bevat dus informatie in de vorm van een code, in die code zitten berichten voor de cellen verstopt omdat er heel veel informatie nodig is om een mens te laten functioneren heeft DNA heel veel traptreden. Iedere celkern ongeveer 3 miljard. Als we die codes dus kunnen kraken kunnen we heel veel te weten komen over ons lichaam en hoe we functioneren.

Hoe werkt DNA?

DNA zit al in je cellen. Het bevat alle informatie over hoe je eruitziet en of je gezond bent. Het is eigenlijk een soort code.

Wisebit van Rikkert Nusselder

Hier zie je 3 wangcellen, maar één cel is al genoeg. Als je die heel sterk vergroot zie je in het midden een celkern. In die kern zitten dunne draadjes en die noemen we chromosomen. Chromosomen? Chromosomen ja. Er zitten er 46 in een cel, maar hier zie je er voor het gemak eventjes één. 
Als je die sterk vergroot, dan zie je dat die bestaat uit een lange, opgerolde draad. Op sommige plekjes is de draad wat dikker opgerold. Die verdikkingen zijn je genen. Je ziet er hier drie. Nou, we zijn er bijna. 
Een klein stukje van het chromosoom gaan we extreem vergroten. Hier gaat het om, het DNA-molecuul. Net een wenteltrap, 2 leuningen met daartussen de treden. Zie je? Zo'n wenteltrap noemen ze een dubbele helix. 
Nou en van stukjes van zo'n DNA-molecuul kan ik in het laboratorium een DNA-profiel maken.

DNA-profiel

Ieder  mens heeft een uniek dna-profiel. Maar waar is dat uit opgebouwd?

Wat is dat?

Het speelt de hoofdrol in menig politieserie en het bepaalt wie jij en ik zijn. Ik heb het over DNA. Maar wat is dat nou precies? Simpel gezegd is DNA de belangrijkste drager van erfelijke informatie in alle mensen, dieren en planten. Het bevat de code voor de erfelijke eigenschappen zoals bijvoorbeeld de kleur van je ogen. In de jaren ’50 van de vorige eeuw ontdekken de wetenschappers Watson en Crick dat DNA eruitziet als een dubbele helix: twee strengen draaien om elkaar heen als de leuningen van een wenteltrap en de treden van die trap worden gevormd door vier basen: A, C, T en G. Twee van die basen gaan steeds een verbinding met elkaar aan en vormen zo als het ware een traptree. En die hele wenteltrap, dat is DNA.
Maar wat heeft dat nou te maken met wie je bent of hoe je eruitziet? Het draait daarbij allemaal om eiwitten. Eiwitten bepalen de belangrijkste eigenschappen van de mens: de kleur van je ogen, het bepaalt je bloedgroep, je verstandelijke vermogens. En de aanmaak van die eiwitten, dat wordt geregeld door DNA. Hoe zit dat dan? Eiwitten zijn opgebouwd uit reeksen aminozuren. Een aminozuur bestaat uit drie opeenvolgende basen uit het DNA. Dus heel kort door de bocht: DNA bestaat uit heel veel basen en drie basen vormen een aminozuur, een reeks aminozuren vormt een eiwit en die eiwitten bepalen je eigenschappen. 
Invloeden van buitenaf zoals zonlicht en sigarettenrook kunnen het DNA zo beschadigen, dat de basenvolgorde verandert. Vaak wordt dit door de cel zelf hersteld, maar die verandering in het DNA kan ook blijvend zijn. Soms ten goede, maar vaak leidt dit tot ziektes en ontwikkelingsstoornissen. DNA speelt tegenwoordig een belangrijke rol in forensisch onderzoek. Komt het DNA van de verdachte overeen met het gevonden DNA-spoor op de plaats delict? 
Zo kan een enkele haar doorslaggevend zijn om iemands schuld te bewijzen. En dan is er ook de veelbesproken gentherapie waarbij een defect stukje DNA wordt vervangen door een gezond stukje DNA. En misschien dat hiermee sommige erfelijke ziektes in de toekomst geheel zullen verdwijnen. De kennis van DNA wordt ook gebruikt in de voedseltechnologie, om producten groter, lekkerder en sterker te maken. Het is nu nog controversieel, maar misschien helpt deze kennis ooit bij het oplossen van het wereldvoedselprobleem.

De opbouw van DNA

DNA bepaalt je erfelijke eigenschappen: je haarkleur bijvoorbeeld. Maar DNA wordt ook gebruikt in forensisch onderzoek. Hoe werkt dat precies en hoe ver kun je gaan?

Aminozuren en eiwitten

"De frequentie waarmee celdelingen plaatsvinden houdt verband met de levensduur van de cellen. Een rode bloedcel leeft gemiddeld vier maanden, een huidcel zo’n maand en een zenuwcel wel tientallen jaren.
We hebben aan het uiteinde van de chromosomen telomeren, dat zijn eigenlijk beschermlaagjes aan de buitenkant van het chromosoom. Bij elke deling gaat er een laagje af en dat is ervoor om ervoor te zorgen, dat cellen niet onbeperkt kunnen blijven delen, wat bij kanker het geval is. Dus als kankercellen in het begin heel vaak gaan delen, raken ze door hun schilletjes heen, raken ze door hun telomeren heen. Telomerase wat normaal die schilletjes aanvult werkt niet en als gevolg daarvan gaan die kankercellen heel vaak dood. Eigenlijk kun je zeggen, dat je alleen maar echt kanker kan krijgen als de kankercellen in staat zijn om die schilletjes weer aan te vullen, doordat het enzym wat dat weer kan aanvullen, het telomerase-enzym, tot nieuwe activiteiten aan te zetten. Dat gebeurt heel zeldzaam, en daarom is kanker dus ook relatief gezien zeldzaam. Als we die bescherming niet hadden, van een eindig aantal delingen kunnen doorlopen, dan zouden we veel vaker kanker krijgen."
Voor elke celdeling moet eerst het DNA verdubbeld worden. De streng opent en van elke helft wordt weer een nieuwe wederhelft gemaakt. Maar bij elke celdeling worden de uiteinden een stukje korter. De telomeren brokkelen af en zo wordt het chromosoom steeds korter, tot het niet meer kan delen.
Het enzym telomerase zorgt ervoor, dat de chromosoomuiteinden weer aangroeien. Het chromosoom wordt niet korter en de cel kan blijven delen. Echter: telomerase komt alleen voor in geslachtscellen, stamcellen en helaas ook in kankercellen.
"Als je het aanzetten van het telomerase zou kunnen voorkomen, dan zou je ook kanker kunnen voorkomen. Maar als je het 'telomyrase aanzetten' helemaal zou tegengaan, dan zouden toch op een gegeven moment onze bloedcellen, die voortdurend vernieuwd worden en die ook moeten delen, die zouden op een gegeven moment uitgeput raken en die gaan dan ook dood, en dan bevorder je het verouderingsproces weer. Dus ergens is er een balans tussen de aanmaak van nieuwe cellen toestaan en niet teveel, want dan krijg je kanker."


Telomeren

Telomeren bevinden zich aan de uiteinden van chromosomen. Bij iedere celdeling worden ze korter. Totdat een cel niet meer kan delen.

Niet alleen beschermers van je chromosomen

Zo zien dierlijke cellen, dus ook de cellen van een mens, er anders uit dan plantaardige cellen. Plantaardige cellen hebben bijvoorbeeld een celwand en bladgroenkorrels en dierlijke cellen hebben dit niet. Beide cellen hebben wel een celkern. In de celkern vind je de chromosomen. De mens heeft er 46. In alle lichaamscellen van de mens vindt je dus 46 chromosomen in de celkern. Met één uitzondering: in de geslachtscellen vind je de helft. Dit zijn bij vrouwen de eicellen. En bij mannen natuurlijk de zaadcellen. Als een eicel bevrucht wordt door een zaadcel, dan krijg je vanzelf weer 46 chromosomen. De nieuwe mens die eruit ontstaat heeft in al zijn lichaamscellen weer 46 chromosomen.

Chromosomen

Er zijn verschillen tussen plantaardige en dierlijke cellen. En ook tussen gewone cellen en voortplantingscellen.

Hoeveel chromosomen zitten er in een geslachtcel?

Er zijn tienduizenden soorten eiwitten, met allemaal verschillende functies. In cellen worden de eiwitten gemaakt: de eiwitsynthese. Die synthese vindt plaats in bepaalde organellen; specifieke onderdelen van een cel met een bepaalde functie. Het zijn zeg maar de ‘organen’ van een cel. Bij de eiwitsynthese spelen het endoplasmatisch reticulum, ribosomen en het golgi-apparaat een rol. 

In de ribosomen wordt het eiwit gemaakt, maar de informatie over de verschillende typen eiwitten ligt op het DNA in de kern van de cel. 

De eiwitsynthese vindt plaats in een aantal stappen:
•	Het enzym RNA-polymerase kopieert delen van het DNA en zo worden drie typen RNA gevormd die belangrijk zijn voor de eiwitsynthese:
o	ribosomaal-RNA dat gebruikt wordt bij de vorming van ribosomen;
o	transfer-RNA, verantwoordelijk voor de aanvoer van animozuren; 
o	messenger-RNA dat de informatie bevat welke aminozuren aan elkaar gekoppeld moeten worden om een eiwit te vormen. 

Laten we eens kijken hoe dit verloopt:
•	RNA-polymerase koppelt op een specifieke plaats aan een DNA-keten en ritst als het ware het dubbelstrengs DNA open. 
•	Vrije nucleotiden hechten zich aan de nucleotiden van de DNA-streng, waardoor een RNA-streng ontstaat. In dit geval m-RNA. Dit proces wordt transcriptie genoemd. 
•	Tegenover de nucleotidebasen A, van adenosine, C van cytosine, G van guanine en T van thymine komen de complementaire nucleotiden te liggen: 
o	tegenover thymine komt adenosine, 
o	tegenover cytosine komt guanine,
o	tegenover guanine komt cystosine
o	maar, tegenover adenosine komt uracil. 

Wanneer een stukje DNA, een gen, is gekopieerd, gaat de messenger RNA-streng door de porie van de celkern naar de ribosomen.  Deze bestaan uit een klein en een groot deel, ribosomaal RNA is een onderdeel van het ribosoom. Als de twee delen bij elkaar komen, wordt het ribosoom actief. Hier vindt de translatie plaats: het vertalen van de informatie op het mRNA naar een aminozuurvolgorde (en dus de vorming van een eiwit). En dit gebeurt als volgt:
•	Een combinatie van drie nucleotiden op het mRNA vormt een codon. tRNA bevat ook een set van 3 nucleotiden: het anticodon. Een enzym verbindt een aminozuur aan een tRNA-molecuul. 
•	De eiwitsynthese begint bij een startcodon, in dit geval aan het begin van het mRNA. Een tRNA-aminozuurcomplex bindt zich aan het startcodon. 
•	Een nieuw tRNA-aminozuurcomplex bindt zich. De aminozuren vormen een streng. Zo worden verschillende aminozuren aan elkaar geregen. Dit gaat door tot een stopcodon is bereikt. Er is nu een eiwit gevormd. 
•	Het eiwit belandt in het cytoplasma of gaat via het endoplasmatisch reticulum naar het Golgi-apparaat waar het de uiteindelijke vorm krijgt. 

Zo worden verschillende typen eiwitten gevormd.

De eiwitsynthese

In de organellen van een cel vindt de eiwitsynthese plaats.

Hoe worden verschillende typen eiwitten gevormd?

Ze laten melk veranderen in kaas en maken wijn van druiven. Enzymen! Ofwel ‘in gist’ in het Grieks. Maar wat is een enzym eigenlijk? Maar wat is een enzym eigenlijk? Enzymen zijn ingewikkelde eiwitten die chemische reacties katalyseren. Anders gezegd: ze versnellen een proces dat van zichzelf heel traag verloopt. Je kunt het vergelijken met een schoenlepel die een voet in een schoen helpt. En voor ons leven… zijn enzymen simpelweg noodzakelijk. Heel veel processen in ons lichaam verlopen enkel en alleen dankzij enzymen. Ik zal het uitleggen aan de hand van een voorbeeld: Amylase. Dat is een enzym dat in je speeksel voorkomt. Het breekt zetmeel af tot suikers. Maar er zijn ook enzymen die juist het omgekeerde doen: zij koppelen twee moleculen juist aan elkaar. Dat noemen we synthese. Enzymen werken niet vanzelf. Zij krijgen opdrachten van een gen in het DNA. Eigenlijk kun je het zo zien dat dat gen een boodschappermolecuul stuurt naar het enzym. En dat weet dan wat het moet doen. Maar.. stel nou dat er iets mis is met het DNA. Dan kunnen er ook enzymen ontstaan waar iets mis mee is. Dat zie je bijvoorbeeld bij kanker. In kankercellen zie je vaak overactieve enzymen die de celdeling stimuleren. Daardoor komen er steeds meer kankercellen. Een heel bekend voorbeeld van een enzymremmer is paracetamol. Wat paracetamol eigenlijk doet is het afremmen van het enzym dat zorgt voor de aanmaak van pijnsignalen. Het onderdrukt de pijnervaring, maar niet de oorzaak van de pijn. Maar je ziet enzymen ook nog op heel veel andere plekken. Een paar voorbeelden: bijen, spinnen en slangen voegen agressieve enzymen toe aan hun gifmengsel. In het speeksel van honden en katten zitten bacteriedodende enzymen om infecties te voorkomen-in tandpasta zitten enzymen die suikers afbreken en de bacteriegroei afremmen-in wasmiddelen zitten enzymen die eiwitten en vetten afbreken. De toenemende kennis over enzymen is soms bijna lastig. Want van heel veel enzymen weten we dan wel wat ze doen, maar welk effect ze precies op elkaar hebben weten we vaak nog niet. Wat we wel zeker weten is dat enzymen de werkpaarden van ons leven zijn..

Enzymen

Het staat bij veel producten op het etiket: enzymen. Waar wat zijn het eigenlijk?

Eiwitten voor de goede orde

Jouw huid is een orgaan. En wel het grootste orgaan van je lichaam. Organen zijn opgebouwd uit verschillende typen weefsels. Zo bestaat het buitenste deel van je huid, de opperhuid, uit dekweefsel.
Weefsels zijn opgebouwd uit heel kleine bouwstenen: cellen. Dit zijn de cellen van je opperhuid. Cellen zijn zo klein dat je ze alleen met een microscoop kunt bekijken. Er zijn veel verschillende soorten cellen: bloedcellen, spiercellen, zenuwcellen, dit is een eicel..  en dit zijn cellen van je huid.
Menselijke cellen bestaan uit een aantal onderdelen:
- om een cel zit een dun vliesje… het celmembraan 
- in de cel zit een stroperige vloeistof: het cytoplasma 
- en daarin drijft de celkern. De celkern regelt bijvoorbeeld dat er nieuwe cellen gemaakt worden.
De opperhuid bestaat uit de hoornlaag en de kiemlaag. In de hoornlaag liggen resten van dode cellen die je lichaam afdekken. Zo kunnen vuil en bacteriën niet naar binnen. 
Cellen die bij elkaar liggen, er hetzelfde uitzien en dezelfde functie hebben, vormen een weefsel. In de kiemlaag worden steeds nieuwe cellen gemaakt, die naar boven toe opschuiven. Zo blijft de hoornlaag dik genoeg.
Onder de opperhuid ligt de lederhuid. Dit deel van je huid bestaat voornamelijk uit een stevig en elastisch weefsel: het bindweefsel. Ook vind je hier andere onderdelen: haarzakjes, zweetklieren, zenuwuiteinden, bloedvaten en talgklieren. 
Alle onderdelen samen vormen een orgaan. In dit geval de huid. In je huid liggen pijnzintuigen. Deze werken samen met je zenuwen en je hersenen. Ze vormen een orgaanstelsel, namelijk je zenuwstelsel.
Er zijn meer orgaanstelsels: het spierstelsel, het bloedvatenstelsel, het ademhalingsstelsel  en spijsverteringsstelsel.
Alle orgaanstelsels zijn met elkaar verbonden en vormen het organisme de mens.

Van cel tot stelsel

Iedereen is anders, toch zijn we allemaal opgebouwd uit dezelfde onderdelen. De mens is opgebouwd uit miljarden cellen. Cellen vormen weefsel. Organen zijn opgebouwd uit verschillende weefsels. En in orgaanstelsels werken organen samen. Al die dingen samen vormen een organisme.  

Een kijkje diep onder onze huid naar cellen en organen

Wetenschappers bekijken welke invloed abiotische factoren zoals stof, gas en neerslag kunnen hebben op het ecosysteem. Neem stikstofgas. Het is het meest voorkomende gas in de atmosfeer. De meeste organismen kunnen dit gas niet direct gebruiken om organische stikstofverbindingen zoals eiwitten en DNA van te maken. Slechts een paar soorten bacteriën kunnen het stikstofgas gebruiken. Ze zetten dat gas om in ammoniak dat in water opgelost ammonium is. Dit proces heet “biologische stikstoffixatie”. Voor de fixatie hebben bacteriën het enzym nitrogenase nodig. En ijzer is noodzakelijk voor een goede werking van dit enzym.
Het ammonium wordt door andere bacteriën uiteindelijk omgezet in nitraat. En dat proces heet “nitrificatie”.
Planten en orcardfythoplankton gebruiken nitraat en ammonium om organische stikstofverbindingen zoals chlorofyl, aminozuren en DNA te maken. Dit proces heet “stikstofassimilatie”.
Dieren gebruiken de organische stikstofverbindingen van planten en andere dieren. En dat proces heet “voortgezette stikstofassimilatie”.
Rottingsbacteriën zetten dood organisch materiaal om in ammoniak. Via oplossingen in water en nitrificatie wordt dat dan omgezet in nitraat en nitraat wordt door denitrificerende bacteriën omgezet in stikstofgas en dat proces heet “denitrificatie”.

Stikstofkringloop

Alle organismen hebben stikstof nodig omdat het een bestanddeel is van aminozuren, eiwitten, DNA en van co-enzymen.

Het vastleggen van stikstof uit de lucht

In cellen van organismen worden voortdurend stoffen omgezet in andere stoffen. Dit proces, dat stofwisseling of metabolisme wordt genoemd, bestaat uit de assimilatie en de dissimilatie.

Bij assimilatie worden van kleinere moleculen, groter stoffen gemaakt zoals zetmeel en eiwitten. Hier is altijd energie bij nodig. 
Bij dissimilatie worden moleculen afgebroken. Hierbij komt de energie vrij in de vorm van ATP. Dissimilatie met zuurstof wordt verbranding genoemd.

Het proces waar van koolstofdioxide en water, glucose wordt gemaakt, wordt koolstofassimilatie of ook wel fotosynthese genoemd. In cellen is glucose de belangrijkste brandstof. De mitochondriën spelen een belangrijke rol bij de verbranding van glucose.
Om te voorkomen dat alle energie in 1x vrij komt en als warmte(energie) verloren gaat, verloopt de dissimilatie in een aantal stappen. 
•	In de eerste stap wordt glucose gesplitst in twee moleculen pyrodruivenzuur. Dit wordt de glycolyse genoemd en dit vindt plaats in het cytoplasma. Hierbij wordt ATP gevormd en er komen ook energierijke elektronen vrij, die worden overgedragen aan NAD, waardoor NADH ontstaat. NADH brengt de elektronen naar plaatsen verderop in het dissimilatieproces.
•	In de tweede stap worden pyrodruivenzuur-moleculen verder afgebroken in de vloeistof van de mitochondriën. CO2 wordt afgesplitst. Er ontstaat NADH en er worden acetyl Co-enzym A moleculen gevormd. In de krebscyclus, ook wel citroenzuurcyclus genoemd, worden de acetyl Co-enzym A-moleculen afgebroken tot ATP, NADH en FADH2.
•	Dan vindt de laatste stap van de dissimilatie plaats: de oxidatieve fosforylering. De NADH en FADH2 die bij de glycolyse en bij de citroenzuurcyclus zijn ontstaan, bevatten energierijke elektronen. De elektronen worden in een keten van reacties doorgegeven via eiwitten die in het binnenste membraan van de mitochondriën liggen: de elektronentransportketen. Telkens komt er een beetje energie vrij. Dit wordt gebruikt om H+-ionen door het membraan te vervoeren. Het concentratieverschil dat hierdoor ontstaat, levert de energie om ATP te vormen. Ook wordt er water gevormd. In totaal levert de dissimilatie van glucose 38 ATP op. De ATP kan de energie overbrengen naar plaatsen waar energie nodig is, zoals bij de assimilatie, transport van stoffen en beweging.

Dissimilatie

Bij dissimilatie worden moleculen afgebroken. Hierbij komt energie vrij in de vorm van ATP.

Stofwisseling: assimilatie en dissimilatie

Het immuunsysteem is eigenlijk een soort schild van antistoffen. Het bevindt zich overal in je lichaam; in je huid, darmen, luchtwegen, bloed en lymfestelsel. Antistoffen en witte bloedcellen beschermen je tegen virussen, bacteriën, schimmels en parasieten. Zonder dit immuunsysteem zouden we om de haverklap ziek zijn. Je immuunsysteem is dus heel belangrijk voor je gezondheid.

Wat is je immuunsysteem?

Dankzij je immuunsysteem word je niet van elke bacterie die je lichaam binnenkomt, ziek.

Het beschermt je tegen virussen en andere indringers

Het afweersysteem van de mens kent hele slimme methoden om ziekteverwekkers uit te schakelen. De troepen die deze acties uitvoeren heten antistoffen. Hun wapens zijn de receptoren aan beide armen. Deze receptoren passen als een soort steeksleutel precies op de oppervlaktestructuur van bepaalde ziekteverwekkers. 

Antistoffen gaan dus heel specifiek te werk en horen daarmee bij het "specifieke afweersysteem. "Door de ziekteverwekker te omsingelen, voorkomen de antistoffen dat de ziekteverwekker de lichaamseigen cellen bedreigen. Bovendien valt de ziekteverwekker door die omsingeling zó op dat het een makkelijke prooi is voor de fagocyten. 

De fagocyten hebben grijparmen die precies op de steel van de antistoffen passen. De ongewenste indringers worden opgeslokt en vernietigd.

Antistoffen

Het is oorlog in je lichaam. Verdedigingstroepen vechten uit alle macht om gevaarlijke indringers uit te schakelen. Antigenen omsingelen de vijand.

Een geraffineerd wapen

Ziek zijn we allemaal wel eens, vaak gaat het vanzelf over, maar niet altijd. Hoe word je weer beter als je ziek bent? 
Daarom ben ik bij boer Kees, die heeft mij gebeld, want zijn varkens zijn ziek. Dus daar ga ik naar kijken om te zien wat er aan de hand is. 
Een douche is heel belangrijk, want ik wil geen bacteriën van andere varkens meenemen naar deze varkens.
Varkens en mensen, die lijken heel erg op elkaar. Het zijn omnivoren, dus niet zoals koeien die moeten herkauwen en daar melk van maken, het zijn eigenlijk eenzelfde soort dieren. Het zijn ook hele slimme dieren. Op zo’n bedrijf zijn veel varkens, er is er altijd wel eentje ziek, net als bij jullie op school, daar is ook altijd wel iemand of een leraar ziek. Een varken is eigenlijk in de natuur een prooidier, die wordt opgegeten door andere grote beesten en normaal gesproken wil zo’n zieke big helemaal niet opvallen. Nou, daarachter ligt er eentje terwijl de rest allemaal loopt. Die is ziek, die verbergt zich. Dus dat ie daar nou ligt en ziek is, is het teken dat ie echt heel erg ziek is. Ik ga ‘m nou onderzoeken. 
En net zoals bij ons kunnen varkens ziek worden van bacteriën en virussen. Het zijn vaak wel andere bacteriën en virussen waar varkens ziek van worden dan mensen ziek van worden. Bacteriën zijn hele kleine beestjes, die leven op het varken en ook hier in de stal. En zodra die bacterie in het varken kan komen, bijvoorbeeld door een wondje of via zijn keel, zijn mond, of als zijn afweer niet goed is, dan wordt ie daar echt ziek van. 
Eén bacterie is heel klein en die kun je met het blote oog niet zien. Je kunt bacteriën zichtbaar door ze op een voedingsbodem aan te brengen en bij lichaamstemperatuur te laten groeien. Na één nacht groeien worden de bacteriën zichtbaar als stipjes op de plaat. Dat noemen we “kolonies”. Eén kolonie bevat miljarden bacteriën. Kolonies van verschillende soorten bacteriën zien er anders uit. 
Je huid is de allerbelangrijkste bescherming die je hebt tegen bacterieaanvallen van buitenaf. En ik kan nergens wondjes of ontstekingen vinden. Wat we wel zien is dat ie een heel klein beetje viezigheid rond zijn ogen heeft, dat is eigenlijk hetzelfde als dat wij een loopneus en een loopoog hebben. Een andere manier waarop een bacterie binnen kan komen is via de neus of via de mond en via de maag en de darmen, dan zouden we bijvoorbeeld diarree kunnen zien. Nou, deze big heeft geen diarree. 
Met eten kan een ziekteverwekker in de maag terechtkomen. Bij varkens, maar ook bij mensen. De wand van de maag maakt een hele zure vloeistof: maagzuur. En dat maagzuur doodt in de meeste gevallen de bacteriën. 
Als ziekteverwekkers toch in je bloed terechtkomen en ze gaan zich vermeerderen, kun je een infectie krijgen. Enkele bacteriën kunnen in een paar uur uitgroeien tot duizenden bacteriën. 
Wat er dan kan gebeuren is dat er cellen in je lichaam kapotgaan of er worden gifstoffen gemaakt door die bacterie. En eigenlijk wordt je daarvan ziek, van die groei van die bacteriën. En dan gaat er ook uit je lichaam een berichtje naar je afweerapparaat, dan gaat je temperatuur omhoog en daar hebben die bacteriën een hekel aan, zodat dus het immuunsysteem en de afweercellen, je witte bloedlichaampjes, makkelijker die bacterie op kunnen ruimen, doden en nou ja, zorgen dat je weer beter wordt. 
Sommige witte bloedcellen zijn constant op zoek naar lichaamsvreemde stoffen zoals ziekteverwekkers. Als een bacterie door dit type witte bloedcel wordt ingesloten, gaat deze dood. Er zijn ook witte bloedcellen die ziekteverwekkers herkennen aan de stofjes die aan de buitenkant zitten. Ze maken hier antistoffen tegen. De ziekteverwekker wordt zo onschadelijk gemaakt. Verschillende ziekteverwekkers hebben andere stofjes aan de buitenkant en er moeten daar dus allemaal verschillende antistoffen tegen gemaakt worden. Als je een bepaald type antistof hebt aangemaakt, blijft deze nog een tijd in het bloed. Bovendien onthouden de witte bloedcellen hoe deze antistof moet worden gemaakt. Je kunt niet meer ziek worden van dezelfde ziekteverwekker en bent immuun geworden voor deze ziekte. 
De normale temperatuur van een varken is ongeveer 38 half. En daarom ga ik nu kijken of ie koorts heeft. Dan moet ik bij zijn billen zijn. Dat zal ie niet leuk vinden. Hup. 
Even kijken. Ho, oh, oh, oh. Hahaha! Ho. Niet doen. 
Hij heeft duidelijk koorts. 40,9. Er is dus duidelijk verhoging. Dit varken is echt ziek. Wat ik nou wil weten is “waarvan is ie ziek?”. En daarom ga ik een neusfopje nemen. 
Ik heb het monster wat ik genomen heb bij het zieke varken, dat ga ik opsturen naar het laboratorium en dan ga ik aan het laboratorium vragen om te onderzoeken welke bacterie ons varken nou ziek gemaakt heeft. 
Nou, op dit laboratorium hebben we een swab van een varken ontvangen. Eerst gaan we dit materiaal op een voedingsbodem brengen om te kijken welke bacteriën daar aanwezig zijn. 
Nou, wat je hier ziet is het resultaat na een nacht in de stoof. Je ziet dat de bacteriën heel mooi uitgegroeid zijn. En dit is zeer waarschijnlijk een stafylokok en aan de hand van dit plaatje ga ik een volgende test inzetten om te kijken met welk antibioticum dat varken behandeld kan worden. En dat doe je met een zogenaamde antibiogram. 
Dus wat ik nu ga doen is van deze bacteriën die hier gegroeid zijn een klein beetje materiaal op een wattenstaafje aanbrengen. Dat breng ik in een buisje met een vloeistof, zodat het een heel klein beetje troebel is. Vervolgens meet ik het door en dan meet je in feite de hoeveelheid bacteriemateriaal die in zo’n suspensie zit zodat je een standaardhoeveelheid bacteriën onderzoekt, en dat is heel belangrijk voor de test. 
De reageerbuis wordt verhit om eventuele bacteriën die al op de reageerbuis aanwezig waren te doden. Daarna wordt op de voedingsbodem met daarop de bacterie die het varken ziek maakt antibiotica aangebracht met een apparaat dat werkt als een soort stempel. Er wordt in één keer op drie plaatsen een verschillend antibioticum aangebracht. Ook deze voedingsbodem gaat 24 uur de stoof in. 
Van de drie antibiotica zie je een heel stuk ronde schijfjes waar de bacterie helemaal niet is gegroeid, dat betekent dat de bacterie hier en hier bij die twee antibiotica dood is gegaan en hier gewoon doorgroeit. En wanneer die gewoon doorgroeit noem je dat “ongevoelig” of ook wel “resistent”. En voor die twee antibiotica is ie gevoelig, dat betekent dat je met dat middel, met dat antibioticum, het varken zou kunnen behandelen om te bacterie af te doden. 
Daar is onze zieke big weer. 
Ik heb ‘m! 
Dit is een spuitje met een antibioticum, een penicilline-achtig antibioticum. Meestal gebruiken we een spuitje met een naald zodat we precies weten dat dit dier het ook echt heeft gekregen, want als we een pilletje geven en hij spuugt ‘m uit, dan werkt het niet. 
En wij moeten zuinig zijn met de antibiotica die we hebben, want ze zijn heel belangrijk om ons en die varkens beter te maken en alleen zieke dieren waarvan we zeker weten dat ze ziek zijn, dat we weten wat er aan de hand is, die behandelen we op deze manier. 
Als je teveel gebruikt, dan kan het zo zijn, dat die bacterie eigenlijk trucs verzinnen om die antibiotica te kunnen overleven, dat noemen we “resistent” en dat is wat we niet willen. 


Afweer

Hoe kunnen bacteriën en virussen het lichaam binnendringen? Bij een infectie spelen witte bloedcellen een belangrijke rol door bijvoorbeeld antistoffen aan te maken. Met een antibiogram wordt gekeken voor welk antibioticum een bacterie gevoelig is. 

Bescherming tegen ziekten

Oké, test: noem een soa. De eerste die in je opkomt. En, waar dacht je aan? Syfilis, herpes, chlamydia, schaamluis of toch schurft, gonorroe, hepatitis B of hiv. De usual suspects. Sowieso dat je niet meteen dacht aan HPV, het humaan papillomavirus, de grote onbekende. Juist daarom moeten we het er even over hebben, want HPV is een soa die kan leiden tot kanker. Maar het risico daarop kun je flink verkleinen. Dit moet je weten over HPV. 

Dat kan je dus krijgen door seks, maar de ene soa is de andere niet. HPV is heel besmettelijk. Het virus zit in, op of rond je vagina of je penis. Als je seks hebt, kan je het ook makkelijk op je huid, je handen of in je mond krijgen. Als je seks hebt met een condoom, verklein je de kans op besmetting met 70 procent. Maar dat betekent dus ook dat zelfs met veilige seks je een flinke kans hebt om het over te dragen. HPV is zelfs de enige soa die je kan krijgen door het delen van dezelfde handdoek. Infecties met HPV komen dan ook vaak voor. Schrik niet, acht à negen op de tien mensen raken eens in hun leven besmet met HPV. Dat is vrijwel iedereen die seksueel actief is. De meesten krijgen het rond hun twintigste. Het goede nieuws: in verreweg de meeste gevallen is zo'n infectie hartstikke onschuldig. Je lichaam ruimt het zelf op, zonder dat je het zelfs in de gaten hebt, maar je kan ook pech hebben. Van de meer dan 170 HPV-varianten doen de meeste niks. Maar van sommigen krijg je genitale wratten. Per jaar hebben zo'n 16.000 vrouwen en 21.000 mannen daar last van. Die kunnen leiden tot jeuk, pijn of een branderig gevoel. Dat wil je natuurlijk niet, maar ze zijn vrij onschuldig en gaan bijna altijd vanzelf over. 

Maar je kan ook écht pech hebben, want er zijn ook 13 zogeheten hoog-risicovarianten van HPV die kanker kunnen veroorzaken. Veruit de meest voorkomende: baarmoederhalskanker. Nou ben ik niet de aangewezen persoon om het over baarmoeders te hebben, maar Serena Verbon wel. Zij maakte drie jaar geleden een paar spannende momenten mee en was daar heel open over in deze video. Vandaag ga ik een beetje een gevoelig onderwerp aansnijden, dat gaat over mijn baarmoeder, maar niet alleen mijn baarmoeder. Ik wil het ook over jullie baarmoeders hebben. Mijn baarmoeder dus. Er was wat mee aan de hand de laatste tijd. Beetje flauwe cliffhanger dit. Maar Serena gaat je zo vertellen wat precies. Voordat we persoonlijk worden, eerst nog even wat kille cijfers. Jaarlijks ondergaan in Nederland 5.500 vrouwen een behandeling voor een voorstadium van baarmoederhalskanker. Ongeveer 830 vrouwen krijgen het daadwerkelijk en 220 overlijden daaraan. Maar niet alleen je baarmoederhals. Nog eens 170 vrouwen krijgen een andere vorm van kanker door HPV. Van hen komen elk jaar ongeveer 100 te overlijden. Het virus kan namelijk ook kanker veroorzaken in je slokdarm, je mond, je anus, je vagina, maar ook je penis. Ja, mannen. Ik heb het ook tegen ons. Jaarlijks krijgen ook bijna 500 mannen een vorm van HPV-kanker. En 200 overlijden eraan. 

Maar er is ook goed nieuws te melden. Er zijn vaccins die tegen ongeveer driekwart van alle baarmoederhalskankers beschermen. Dat maakt de kans op kanker dus veel kleiner. Daarom zitten de vaccins sinds 2009 in het Rijksvaccinatieprogramma. Meisjes kunnen zich in het jaar dat ze 13 worden laten inenten tegen HPV. Omdat het vaccin het meest effectief is voordat je seksueel actief bent. En steeds meer meisjes doen dat ook. "Ik vind het wel belangrijk." Dat aantal stijgt zelfs spectaculair, van de helft in 2017 tot bijna driekwart vorig jaar. En die jongens dan? Die krijgen vanaf 2021 ook een uitnodiging voor een HPV-vaccin dat je beschermt tegen penis-, anus-, mond- en keelkanker. 
Goed nieuws. Maar ondanks dat het vaccin de kans op kanker verkleint, sluit het die niet helemaal uit. Daarom is er meer nodig, want er bestaat dus altijd een kans dat je het virus hebt en jouw lichaam het niet zelf opruimt. Je kan het dus al goed jaren ongemerkt met je meedragen. En zit het virus in jouw DNA, dan kunnen afwijkende cellen ontstaan. Vooral dus in de baarmoederhals. De kans dat een infectie na vele jaren ook echt leidt tot baarmoederhalskanker is kleiner dan 1 procent. Dat klinkt als weinig, maar reden genoeg voor het RIVM om vrouwen vanaf hun dertigste elke vijf jaar uit te nodigen voor een bevolkingsonderzoek waarin je je gratis kunt laten onderzoeken met een uitstrijkje. 

Serena, jouw beurt. Een uitstrijkje. Als je dat nog nooit hebt gedaan, het is eigenlijk misschien een beetje awkward. Je kleedt je uit aan de onderkant. Je gaat liggen, je spreidt je benen wijd. Je krijgt er een eendenbek in, een soort van tang die zo gaat en dan een beetje open. En daar gaan ze met een heel lang wattenstaafje langs je baarmoederhals. Dat gaan ze dan controleren en dan kijken of je een bepaalde 'pap' hebt. Serena heeft het over 'pap'. Da's een beetje een gek woord, maar het is gewoon een afkorting voor papilloma. Er zijn vijf categorieën van afwijkende cellen door HPV, van pap 1, alles ziet er normaal uit, niks mis met jouw cellen, tot pap 5, je hebt sterk afwijkende cellen die dus mogelijk kunnen wijzen op kanker en dus gradaties daartussenin. Serena had pap 3, afwijkende cellen. En toen moest ze in het ziekenhuis nog een stapje verder dan een uitstrijkje. Ze moest een biopt laten nemen. Dus dan nemen ze echt een soort van hapje uit je baarmoedermond. Dat is echt een vreselijke ervaring, met 5 man sterk stonden ze naar m'n poen te koekeloeren. Dat voelde wel naar aan. Ik moest gewoon zo hard huilen. En nu ook, als ik erover praat, denk ik: ughh.

Die emotionele rollercoaster duurde twee weken, tot ze de uitslag kreeg. Die was gelukkig goed. Ik was echt heel blij en heel opgelucht. Wat ik jullie ook heel erg op het hart wil drukken is dat het dus ontzettend belangrijk is dat het gewoon allemaal goed gemonitord wordt. Als jij 30 bent en je hebt die oproep gehad van Volksgezondheid, ga alsjeblieft naar de huisarts, ga dat uitstrijkje doen. Je zal maar net bij die ene kleine procent horen waarbij het niet goed is. En dan kan je je wel voor je kop slaan, terwijl je er wel wat aan had kunnen doen. En daar gaat het helaas nog regelmatig mis. Elk jaar overlijden er in Nederland tientallen vrouwen doordat ze niet hebben meegedaan aan het bevolkingsonderzoek, dat niet verplicht is. Het worden er ook steeds minder. Eerst gaven nog zeven op de tien vrouwen gehoor aan die oproep. Nu is dat nog maar zes op de tien. En na Serena's verhaal weten we waarom. Maar doe het dus vooral wel. Better safe than sorry. En zie je er nou heel erg tegenop om naar het ziekenhuis te gaan? Je kan ook een thuistest doen, als het helpt. Het kan ook voor je dertigste, want ook voor die tijd kan het virus toeslaan. 

Hpv dus. We denken er dus minder snel aan dan aan de welbekende soa's, zoals chlamydia, syfilis of hiv. Maar ten onrechte dus. Misschien vind je deze video wat ongemakkelijk of confronterend? Geen paniek, er is nu eigenlijk niets anders dan voordat je deze video zag. We hebben je alleen effe bijgepraat.

Wat is HPV?

Het humaan papillomavirus, afgekort als HPV, is seksueel overdraagbaar en kan baarmoederhalskanker veroorzaken. Ook mannen kunnen een vorm van kanker krijgen die veroorzaakt wordt door dit virus.

Veroorzaker van baarmoederhalskanker

Al het leven op onze mooie aarde wordt mede mogelijk gemaakt door de groene vingers van onze planten en bomen. Dat noemen we fotosynthese. 

Zo’n plant is eigenlijk een klein groen fabriekje. Er komt water binnen uit de grond en koolstofdioxide in de mond. De mond? Ja, de kleine huidmondjes waar de bladeren van de plant mee bedekt zijn. Water en koolstofdioxide willen wel wat met elkaar doen, maar daar hebben ze wel energie voor nodig. En omdat planten (nog) niet aan het elektriciteitsnet zijn gekoppeld, kiezen ze voor zonne-energie. Lekker groen.

Het zonlicht wordt opgevangen door de blaadjes van de plant, en wel door de bladgroenkorrels. Dat zijn trouwens ook de korrels die het blad groen maken. Ja, hè hè! Als de energievoorziening geregeld is, dan kan het fabriekje gaan draaien. Het water en de koolstofdioxide worden omgezet in glucose en zuurstof. Dit zijn voedingsstoffen waar de plant van smult! En een deel van de zuurstof wordt ook nog eens via de huidmondjes teruggeven aan de lucht. Die zuurstof komt uiteindelijk weer terecht in jouw mooie mondje en het mondje van je hondje. Bello blij, wij blij, plant bijzonder blij! Wat is het leven toch mooi.


Clipphanger

Planten zijn niet alleen mooi, maar ook een soort kleine fabriekjes. Ze zetten zonlicht, koolstofdioxide en water om in zuurstof en suiker. Daarmee kunnen ze zichzelf van voedsel voorzien. Eet smakelijk!

Wat is fotosynthese?

Fotosynthese, ook wel koolstofassimilatie genoemd, vindt plaats in plantencellen die bladgroenkorrels bevatten. Dit zijn met name de cellen in de bladeren. Een bladgroenkorrel heeft een buitenmembraan en een binnenmembraan. Het vocht aan de binnenkant wordt het stroma genoemd en in het stroma zitten de thylakoïden. Elke bladgroenkorrel kan 10 tot 100 van die gestapelde thylakoïden bevatten. Thylakoïden zijn membraanachtige structuren met daarbinnen een vloeistof, het lumen. In het membraan van zo’n thylacoid vindt het eerste deel van de fotosynthese plaatst: de lichtreactie.

De energie van het licht valt op een pigmentmolecuul, zoals chlorofyl. Deze energie wordt als chemische energie opgenomen door elektronen. De negatief geladen elektronen worden in een aantal stappen overgedragen aan de elektronenacceptor NADPH. Het pigmentmolecuul blijft achter met een positieve lading. De afgestane elektronen worden vervangen door energiearme elektronen uit watermoleculen. Het pigmentmolecuul kan zo opnieuw de energie uit zonlicht absorberen. Bij deze reactie wordt water gesplitst in waterstofionen en zuurstof. Een NADP molecuul neemt naast elektronen ook een waterstofion uit het stroma op waardoor er NADPH ontstaat. 

De elektronen worden via verschillende elektronendragers doorgegeven van fotosysteem 2 naar fotosysteem 1. Tijdens het transport geven de elektronen beetje bij beetje hun energie af. Deze energie wordt gebruikt om H+-ionen actief door het membraan te transporteren. In het lumen van de bladgroenkorrel ontstaat hierdoor een overschot aan waterstof ionen. 

Via ATP syntase gaan de waterstofionen naar het stroma. De energie die hierbij vrijkomt wordt gebruikt om Adenosine di fosfaat, ADP, om te zetten in Adenosine tri fosfaat of ATP
De lichtenergie wordt vastgelegd in de energiedragende stoffen NADPH en ATP.

De lichtreactie

Fotosynthese gebeurt in verschillende stadia. Lichtenergie wordt vastgelegd in de energiedragende stoffen NADPH en ATP.

Het eerste deel van de fotosynthese

Het tweede deel van de fotosynthese is de donkerreactie. Deze wordt ook wel de Calvincyclus genoemd. De tijdens de lichtreactie gevormde ATP en NADPH worden in de donkerreactie gebruikt om glucose te vormen. De donkerreactie vindt plaats in het stroma. Hier volgen verschillende reacties elkaar op, waardoor er een soort cyclische keten van reacties ontstaat. Deze cyclus is vernoemd naar de ontdekker: Calvin. De Calvincyclus verloopt in een aantal stappen: 

De eerste fase is de fixatie (het vastleggen) van koolstof door de aanwezigheid van de stof ribulose 1,5-difosfaat [rubisco]. De gevormde carboxylgroep van het 3-fosfoglyceraat wordt door NADPH gereduceerd tot glyceraldehyde 3-fosfaat (G3P). Voor dit proces wordt de nodige energie geleverd door ATP. Het grootste deel van het gevormde glyceraldehyde 3-fosfaat wordt via een complexe reactiereeks terug omgezet in ribulose 1,5-disfosfaat (rubisco), waardoor de cyclus gesloten is. Hierbij wordt er weer energie verbruikt die geleverd wordt door ATP. Na zes omlopen wordt er één molecuul glucose gevormd.
In de lichtreactie wordt dus de energie geleverd, die in de donkerreactie wordt gebruikt om glucose te maken.

De donkerreactie

Koolstofdioxide wordt omgezet in glucose. 

Het tweede deel van de fotosynthese

Als je een blad onder de microscoop legt, kun je de huidmondjes goed zien. Nog meer vergroot zien ze er zo uit. Wat is de functie van huidmondjes? 
Verdamping van vocht vindt vooral plaats via de huidmondjes in stengels en bladeren. De huidmondjes kunnen worden geopend of gesloten. Het openen en sluiten van de huidmondjes gebeurt door vormverandering van de sluitcellen. Als een sluitcel water opneemt, zwelt deze op. Hierdoor ontstaat druk van binnenuit de cel op de celwand. Deze druk noemen we “turgor”. Als de turgor van de sluitcellen afneemt, wordt de opening kleiner. Het huidmondje gaat dicht, er kan geen water verdampen. Als de turgor van de sluitcellen toeneemt, gaat het huidmondje weer open.


Huidmondjes

Als je een blad onder een microscoop legt, kun je de huidmondjes goed zien. Wat is de functie van huidmondjes? Hoe worden de huidmondjes gesloten en geopend? Dat heeft alles te maken met de turgor. 


Het openen en sluiten van huidmondjes

Dieren en planten

H/V examenvideo's bij biologie over zelfregulatie.

Biologie examen: zelfregulatie

Herfstbladeren

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.