Name: De portretten en zelfportretten van Rembrandt
Uploaded: 2019-01-29T13:58:28+01:00
Duration: 2 min 25 s
Description: In de 17e eeuw is het in de mode om jezelf te laten portretteren. Rembrandt maakt er een heleboel van rijke mensen. Ook maakt hij veel zelfportretten. Hij experimenteert hierbij met kleur, licht en technieken. Zijn ultieme portret: De Nachtwacht.

Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

We kennen Rembrandt allemaal van de Nachtwacht maar hij is ook de meester van het zelfportret uit de 17e eeuw. Geen andere kunstenaar heeft zichzelf zo vaak geportretteerd als Rembrandt. Plat gezegd is hij de selfiekoning uit de Gouden Eeuw. En als je kijkt naar de ontwikkeling van zijn portretten zien hem langzaam maar zeker ouder worden. Maar zie je ook zijn technieken mee ontwikkelen.
Op één van zijn eerste zelfportretten speelt Rembrandt met het licht. Hij zet een spotlight op zijn wang en op z'n oorlel en durft zijn ogen in de schaduw te plaatsen en vervolgens krast ie met de achterkant van zijn penseel in zijn haren om een soort wildheid en beweging mee te geven. Rembrandt durft te experimenteren. 
Rembrandt is 55 als hij dit bijzondere zelfportret maakt. Hij schildert zichzelf in de rol van de apostel Paulus, en maakt van een van de bijbelse heiligen een mens van vlees en bloed. Maar Rembrandt is ook tegendraads. Waar anderen voor verfijning kiezen, komt hij met grove penseelstreken en kiest een heel beperkt palet aan bruintinten. Rembrandt gaat altijd zijn eigen weg. Het schilderen van vooraanstaande mensen is al eeuwenlang een populair genre. Behalve zichzelf portretteert Rembrandt zo'n beetje iedereen die ertoe doet in Amsterdam. Rond zijn dertigste is hij echt de meest succesvolle portretschilder in de stad. Hij kan alles aan. Maar hij verdient z'n meeste geld met het schilderen van portretten. De rijken van Amsterdam laten zich graag door Rembrandt portretteren en zij betalen er grof geld voor. Een gemiddeld portret kost ongeveer 500 gulden, wat neerkomt op bijna anderhalf jaarsalaris voor een onderwijzer. 
Rembrandt portretteert zijn modellen in de meest kostbare kostuums, zoals dit meisje, vermoedelijk Maria Trip, een koopmans dochter. Met haar kant met een kostbare sieraden met parels uit het Verre Oosten en zelfs een waaier die wellicht meer heeft gekost dan een grachtenpand rond 1640. Portretten zoals deze geven Rembrandt echt een toppositie op de Amsterdamse kunstmarkt en uiteindelijk mondden al die opdrachten uit tot de absolute climax: het maken van de Nachtwacht.

Groep 6/7/8

In het Rijksmuseum in Amsterdam vind je belangrijke kunstwerken uit de Gouden Eeuw. Wat is het verhaal achter topstukken zoals De Nachtwacht van Rembrandt, Het Melkmeisje van Vermeer en andere kunstwerken?

Rijksmuseum header

Topstukken van het Rijksmuseum

Zoom in op het Rijksmuseum

De Nachtwacht is het beroemdste schilderij van Rembrandt, het pronkstuk van het Rijksmuseum in Amsterdam. In deze interactieve schoolplaat duik je in de geheimen van De Nachtwacht van Rembrandt. Zoom in op het schilderij en leer alles over de details die De Nachtwacht zo bijzonder maken. 

Interactieve schoolplaat over Rembrandts meesterwerk

Beleef de Nachtwacht

In de tijd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden viert de Hollandse schilderkunst haar hoogtijdagen. Meesterschilders als Johannes Vermeer en Frans Hals zijn succesvol. Maar de bekendste meester uit die periode is toch wel Rembrandt van Rijn. Zijn werken hangen tentoongesteld over de hele wereld en zijn beroemdste schilderij is de Nachtwacht. 

Quiz over een Hollandse meester

Wat weet jij over Rembrandt?

In deze interactieve schoolplaat ontdek je meer over het kleurgebruik van Rembrandt, de emoties die dit grote schilderij oproept en vrouwen in de schilderkunst. Klik op de paletten om de video’s met de vragen te bekijken. Achter de andere knoppen vind je meer informatie, handig bij het achterhalen van de antwoorden. Zo ontdek je allerlei geheimen van dit beroemde schilderij.

Interactieve schoolplaat over de geheimen van dit grote schilderij van Rembrandt

Achter de Nachtwacht

De portretten en zelfportretten van Rembrandt

Naar de interactieve schoolplaat 'Beleef de Nachtwacht'

In de 17e eeuw is het in de mode om jezelf te laten portretteren. Rembrandt maakt er een heleboel van rijke mensen. Ook maakt hij veel zelfportretten. Hij experimenteert hierbij met kleur, licht en technieken. Zijn ultieme portret: De Nachtwacht.

Beeldend en bouwkunst

Meester van het zelfportret

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Wat weet jij van Rembrandt van Rijn? Bekijk de video's en de interactieve schoolplaat van de Nachtwacht!

In Leiden wordt in 1606 een zekere Rembrandt van Rijn geboren. De kleine Van Rijn wil dolgraag schilder worden. Als jonge tiener gaat-ie in de leer en rond zijn 20ste vertrekt-ie naar Amsterdam. Het is de Gouden Eeuw en dus een gouden tijd voor de kunstverkoop. Rembrandt doet het goed en de notabelen staan in de rij om geportretteerd te worden. 

Rembrandts heeft een groot palet aan kleuren en zijn schilderijen zijn erg realistisch. Hij wil de mensen afbeelden zoals ze écht zijn, dus lekker thuis of aan het werk, en met oprechte gezichtsuitdrukkingen. Om te oefenen schildert hij tientallen selfieportretten en ook zijn (eerste) vrouw Saskia is vaak model. ‘Effe stil zitten, Sas.’

De beroemdste Rembrandt is ongetwijfeld de Nachtwacht. Het is de eerste keer dat zo’n groepsportret de figuren ‘in actie’ laat zien. Er zit veel beweging in en contrast. Zo kan Rembrandt mooi de aandacht leggen op de schutters, die allemaal na het poseren een leuk bedragje mogen aftikken. Later krijgt Rembrandt nog allerlei tegenslag en financiële problemen. Hij eindigt net zo arm als de arm waar-ie al die prachtige schilderijen mee maakte.

Clipphanger

In de Gouden Eeuw staan mensen in de rij om door Rembrandt te worden geschilderd. Hij maakt een heleboel schilderijen, zoals De Nachtwacht en andere portretten. Met zijn realistische schilderijen vol actie en dynamiek wordt Rembrandt wereldberoemd.

Wie was Rembrandt?

Rembrandt van Rijn is misschien wel de beroemdste Hollandse meester van de Gouden Eeuw. Zijn schilderijen zijn in zijn tijd veel geld waard en nu nog steeds brengen Rembrandt’s meesterwerken miljoenen op.

“10 miljoen, voor mij is het volkomen abstract. Is dat een mooi bedrag?”
“Ik denk voor dit schilderij dat het een prima bedrag is, absoluut. Zo’n belangrijk schilderij van zo’n grote meester zet natuurlijk ook de trend. Dus op het moment dat zo’n schilderij niet verkoopt en als helemaal niemand biedt en het blijft hangen op de helft van de prijs en het raakt onverkocht, het kan natuurlijk altijd gebeuren, dan impliceert dat natuurlijk wel wat voor de rest van de markt.”

“Wat jij nu doet, lijkt dat op wat een 17de eeuwse kunsthandelaar deed?”
“Wat mij betreft precies hetzelfde, ik was er natuurlijk bij, dus je kunt alleen op de bronnen afgaan. Maar dat is dezelfde handel, het zijn dezelfde objecten, hetzelfde principe dat je een schilderij wil kopen en dat je er geld voor moet neerleggen.”
“Laten we een voorbeeld nemen concreet: Rembrandt schilderde jouw voorvader, Jan 1, maar Rembrandt begon ooit als jong kunstenaar. Opgepikt door een kunsthandelaar?”
“Zeker. Die is door de firma om het zo te zeggen Uilenburg gepolst en hoogstwaarschijnlijk ook, ja, daar is hij groot geworden in die studio.”
“Wat was de firma Uilenburg?”
“De Uilenburg Firma, dat was Hendrik en Gerrit Uilenburg, vader en zoon die in Amsterdam opereerden. Met name de vader opereerde met name in de Nederlandse kunst.”
“En wat zag je daarin?”
“Een jonge nieuwe daverende schilder, een soort Rockster die het hoogstwaarschijnlijk ging maken.”
“Een Rockster?”
“Nou ja, zo noem ik dat dan. Ik bedoel: het is natuurlijk hartstikke contemporial op dat moment, hij schildert zoals bijna niemand anders.”
“En hoe zet hij dat in de markt, wat doet hij daarmee?”
“Nou, we kunnen ervan uitgaan dat grote opdrachten zoals regentenstukken en chirurgische stukken etc., dat die regenten een schilder zochten en ik ga er een beetje vanuit dat ze niet direct naar zo’n schilder toe liepen, maar dat ze naar zo iemand als Uilenburg, een agent, gingen en zeiden: “we hebben deze opdracht, kan je daar een schilder bij zoeken?”. En dit zal ongetwijfeld ook zo zijn gebeurd met De Anatomische Les Van Dokter Tulp, waarvan we weten dat het de eerste opdracht is van Rembrandt in Amsterdam.”

“Hier zien we dat schilderij: Dokter Tulp, staand snijdend, Rembrandt creëert een soort piramide in een donkere grot als het ware met dat hele lichte lijk. En die lichte boorden en die lichte voorhoofden, waarbij er een enorme dieptewerking ontstaat. Dus wij hebben het gevoel alsof we door een soort camera mee kijken, een soort spleet in de muur en wij zien iets wat heel interessant is, maar eigenlijk een beetje geheim is. En dan is de levensgetrouwheid door de diepte, het camera obscuur, is zo fenomenaal, dat je schrok je waarschijnlijk een beetje rot. Je dacht echt dat er een lijk lag.”
“En dit is een jonge Rembrandt, maar in alles qua karakteristieken een echte Rembrandt?”
“Ja, je ziet nog een soort student, want hij is nog in zijn 20er jaren, die gewoon een durfal is. Ik wil niet zeggen, dat hij bluft, want het resultaat is fantastisch. Maar het is wel, ja, een beetje alles of niets. En dat komt ook echt naar voren. Dit brak met alle beeldtradities. Dus het kon heel goed gaan of het kon niet zo goed gaan. En het ging echt bijzonder goed, want vanaf dat moment werd Rembrandt dé grote ster van Amsterdam oftewel in de wereld.”
“Een kunsthandelaar zeg je is dus belangrijk voor de carrière van een kunstenaar, maar hoe beslissend is die rol?”
“Wat mij betreft vrij beslissend, want een goede kunstenaar is natuurlijk continu bezig. En als je schildert, heb je natuurlijk veel minder tijd om te verkopen, om jezelf te promoten. Dus dat had Rembrandt ook wel door.”

De handelaar maakt de kunstenaar. Dankzij Hendrik Uilenburg kreeg Rembrandt in Amsterdam vele portretopdrachten. En zo werd hij in korte tijd van een getalenteerd kunstenaar een vermogend man. Na het succes van zijn werk wilde Rembrandt niet langer afhankelijk zijn van handelaar Uilenburg. Hij begon zijn eigen handel, met eigen leerlingen.

“Dit is het huis wat Rembrandt in 1639 kocht voor 13.000 gulden wat een enorm bedrag was voor een kunstenaar, dat is eigenlijk ongekend, we kennen geen kunstenaar uit die periode die zoveel geld voor een huis neerzette. En zoals je ziet is het een prachtig koopmanshuis, dubbel breed ook nog eens een keertje. En ja, het is een uitdrukking in 1639 eigenlijk van, ja, zijn status.”
“Hoe oud was hij toen?”
“Hij is dan 33.”
“33 en alles aan hem zegt “I’m the man!”?”
“Ja, je zegt het, ja.”

“En deze ruimte was zijn winkel?”
“Ja, zo kan je het inderdaad benoemen. Het was een winkel, het ziet er wat anders uit dan dat we dat tegenwoordig zien, maar eigenlijk moet je het een beetje zien als dit was de etalage van Rembrandt, maar er hingen ook werken van zijn leerlingen, net als bijvoorbeeld daar hangt een kopie vermoedelijk, hè, het wordt toegeschreven aan Ferdinand Bol en dat is een onderwerp wat Rembrandt eigenlijk precies zo heeft geschilderd.
 
“Dus dat is een jonge Ferdinand Bol nog voordat hij de grote Ferdinand Bol werd?”
“Ja, Rembrandt was zo gevraagd dat wilde je het maken in Amsterdam, dan moest je bij Rembrandt in de leer gaan en als je dat kon betalen, want hij was heel duur, 100 gulden per jaar vroeg hij om bij hem in de leer te mogen komen, ja, dan was het de bedoeling dat je in zijn stijl ging schilderen en zijn onderwerpen ook schilderde, en dat werd ook op de markt gebracht. Dus dat werd gewoon verkocht.”

“Dit was Rembrandt’s atelier?”
“Ja, dit was het schildersatelier, dus zoals je ziet: prachtig op het Noorden gelegen, dus het mooie licht…”
“Echt Noorderlicht?”
“Het echte Noorderlicht wat ze hier hebben en waar hij dus ook met meerdere leerlingen tegelijk aan het werk kon zijn.”

In dit atelier maakte Rembrandt niet veel portretten meer. Hij had genoeg van werk in opdracht en nam de vrijheid om te experimenteren met wat hij zelf interessant vond zoals Bijbelse taferelen. Zijn zogenaamde historische stukken.

“Je kan het schilderij van Rembrandt als je daar voor staat, dan zou je je kunnen voorstellen dat je erin stapt, alsof je als het ware in de voorstelling zou kunnen lopen en dan tussen de mensen door zou kunnen lopen. Nou, die driedimensionaliteit, ja, daar was hij erg uniek zou je kunnen zeggen in. En dat was een absolute andere stijl dan die, zeker in de midden jaren ’40, in de mode zou raken en, ja, dat is de gladde stijl, omdat daarin gingen zijn leerlingen Govert Flink, Ferdinand Bol, die gingen, ja, daartoe over en ja, die streefden hun meester met die nieuwe stijl in populariteit uiteindelijk voorbij.”
“En dan zou hij ook de nieuwe mode kunnen volgen?”
“Ja.”
“Maar hij denkt “stik!”?”
“Ja, hij zei “ik niet”.”
““Ik niet”?”
“Ja. Ja, nee, dat toont het karakter zou je kunnen zeggen van Rembrandt, dat hij zijn eigen keuzes maakte.”

Rembrandt van Rijn

Rembrandt van Rijn wordt beschouwd als de belangrijkste Hollandse meester van de Gouden Eeuw. Zijn schilderijen worden in zijn tijd al op waarde geschat en zijn nu miljoenen waard.

Hollands grootste meester

Moet je eens kijken. Dit is het meest beroemde schilderij van Nederland en misschien wel van de wereld. Het is geschilderd door Rembrandt van Rijn en hij werd geboren in 1606, het begin van de Gouden Eeuw. Ongeveer 350 jaar geleden, 1642, schildert hij dit. De Nachtwacht. Een schuttertsportret. 

Schutters zijn burgers die de stad bewaken. Elke wijk van Amsterdam had een  eigen schutterij. Als burger had je rechten en plichten. En dit was er één van. Orde handhaven in Amsterdam. Omdat Amsterdam zo hard groeit door de toenemende welvaart door de handel ontstaan er allemaal nieuwe wijken. Een van die wijken was bijvoorbeeld de grachtengordel. Dat was zo’n beetje de nieuwbouwwijk van de zeventiende eeuw. Het groeit explosief. Er is meer behoefte aan ordehandhavers in de stad. Een beetje zoals nu. Alleen, de burgerwacht uit de Gouden Eeuw die zag er zo uit. Dat ware de rijke, machtige mannen van de stad. Zij lieten zich vereeuwigen op schilderijen, op schuttersportretten zoals de Nachtwacht. 
Maar waarom is de Nachtwacht zo bijzonder? Het is sowieso een groot schilderij. Het is bijna 3,5 bij 4,5 meter. Het hangt in het kloppende hart, de centrale plek van het belangrijkste museum van Nederland, het Rijksmuseum.  

De mannen hier op De Nachtwacht kwamen uit Wijk II van Amsterdam, de allerduurste buurt. In het midden zien we  Frans Banning Cocq in het zwart, de kapitein, en naast hem zijn luitenant Willem van Ruytenburgh, omringd door zijn mannen.  We kunnen het niet helemaal goed zien, maar helemaal bovenin, op het schild zien we de namen van alle mannen die hadden betaald om op het schilderij te komen. 

Rembrandt schildert de Nachtwacht vol beweging en actie, heel anders dan zijn tijdgenoten. We kunnen dat zien en misschien ook wel horen. Maar laten we eerst dichterbij gaan kijken. We zien een trommel die hard slaat, een hond die blaft, alle mensen zijn aan het lopen, praten, er worden geweren geladen. Het is een en al dynamiek. 
Wat is nou zo bijzonder aan De Nachtwacht? Rembrandt schildert het in 3D. Het lijkt net of deze mensen echt leven. Ze stappen zo bijna uit het schilderij, de kapitein steekt nog even zijn hand uit, Ze komen op ons af, net een snapshot eigenlijk. 
Naast De Nachtwacht hangt dit schilderij, een kopietje waar veel meer op te zien is. We zien hier nog een stukje brug, een stukje gracht en aan de bovenkant en aan de andere kant ook iets meer schilderij. Ze hebben De Nachtwacht gewoon afgesneden! Dat gebeurde ongeveer 70 jaar na dato en waarom? Omdat het niet paste. Het paste niet op de nieuwe plek waar De Nachtwacht kwam te hangen: het stadhuis van Amsterdam. 

Hier zien we een ander schuttersportret, geschilderd door Bartholomeus van der Helst in 1639. Hij was eigenlijk de grootste concurrent van Rembrandt. Als we goed kijken zien we dat Bartholomeus van der Helst heel anders schilderde dan Rembrandt. Bij Rembrandt is alles beweeglijk en dynamisch en hier staat iedereen stil. Op een rijtje, vol in het licht en eigenlijk een beetje geposeerd. Lekker belangrijk! 

De mannen poseren eigenlijk heel statisch, net zoals op een klassenfoto of groepsfoto. En als je zo op een schilderij wilde staan, ten voeten uit, vol in het licht, goed zichtbaar, daar ging het allemaal om, moest je 100 gulden betalen, ongeveer de helft van een jaarsalaris. Bij van der Helst staat iedereen in het licht. Rembrandt doet dat heel anders. Hij gebruikt licht-/donkereffecten. We noemen dat clair obscur. Als je een keertje in het museum komt en je knijpt je ogen halfdicht en je tuurt een beetje naar het schilderij, kun je dat nog veel beter zien. We zien dan dat de kaptein in het licht staat, de luitenant, de trommelaar en we zien een paar verlichte gezichten. Wie staat er het meest in het licht? Het meisje hier. Wie is dat meisje eigenlijk? We weten het niet. Is het de dochter van de kapitein? Een engel? Sommigen beweren zelfs ze lijkt op de vrouw van Rembrandt. Kijk maar eens goed naar haar gezicht. Ze ziet er best een beetje oud uit. Waarom doet Rembrandt dat nou? Dat licht/donker? Het schilderij wordt dramatischer, meer levensecht en ook spannend: Rembrandt bepaalt namelijk waar wij naar moeten kijken. Alle belangrijke mensen staan in het licht. Heb je wel een beetje pech als je in het donker staat en wel hebt betaald. Rembrandt schilderde hier de schutterij die bijna op weg gaat. Maar heeft hij ze zo echt gezien? Nee. Hij oefende eindeloos. Allerlei mensen in verschillende houdingen en allerlei gezichtsuitdrukkingen. Door dat vele oefenen en Rembrandts enorme talent kon hij deze groep mannen zonder ze zo ooit gezien te hebben in het atelier vrij snel en uit zijn hoofd op het doek zetten. 
 
Rembrandt is de meester van het licht en donker en beweging. Maar er is nog een speciaal kenmerk en dat is zijn schilderstijl. Dat kunnen we hier heel mooi zien, bij het schilderij Het joodse bruidje. Hier bij de mouw bijvoorbeeld. Ontzettend dikke klodders verf en een hele losse penseeltoets. Het was eigenlijk de mode om zo glad mogelijk te schilderen. Maar Rembrandt deed dat niet. Tot aan zijn laatste snik bleef hij trouw aan zijn eigen stijl. 
De Nachtwacht. Het meest beroemde schilderij van Nederland geschilderd door de meester van de Gouden Eeuw, Rembrandt van Rijn, trekt nu meer dan 2 miljoen bezoekers per jaar naar het Rijksmuseum. Wel begrijpelijk toch?

De Nachtwacht is een wereldberoemd schilderij van Rembrandt. Het hangt in het Rijksmuseum in Amsterdam. Het is een schuttersportret met een heleboel belangrijke en rijke mensen. Het is om meerdere redenen een bijzonder schilderij. En wist je dat het vroeger eigenlijk een nog groter schilderij is geweest?

De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn

Rembrandt is dé verhalenverteller van de 17e eeuw. Zelfs in de Nachtwacht, een groepsportret, vertelt hij een verhaal. 
Rembrandt toont hoe deze mannen staan voor de veiligheid van Amsterdam. Een schutter vult zijn geweer. 
Vervolgens wordt geschoten. 
En uiteindelijk zien we hier hoe meer het kruit van het geweer wordt afgeblazen. 
En ook met een herhalend patroon van lijnen leidt Rembrandt ons oog naar het centrum van de compositie. Rembrandt leidt onze ogen het schilderij in zo naar dit meisje in het licht, tussen twee donkere figuren. En precies datzelfde principe herhaalt ie ook aan deze kant en op die manier weet Rembrandt ons mee te nemen naar het centrum waar het absoluut omgaat. De hand die het marcheren van de troepen aangeeft.

Welk verhaal vertelt de Nachtwacht van Rembrandt?

De Nachtwacht is een groepsportret waarmee Rembrandt een verhaal vertelt. Hij trekt onze aandacht naar belangrijke details, zoals het handgebaar van de kapitein en het kleine meisje op de achtergrond.

De Amsterdamse schutterij in actie

Het tekenen en schilderen van mensen is een van de moeilijkste opgaven uit de schilderkunst. Dat komt omdat wij als mens de vorm van andere mensen zo goed kennen.
Een foutje is daardoor al snel storend. Juist het feit dat ieder mens er anders uitziet maakt de mens tot een interessant object om vast te leggen. Toch is er een aantal basisregels die goed zijn om te weten. Om het menselijk lichaam goed te tekenen of schilderen is kennis van de verhoudingen essentieel. Al eeuwenlang gebruiken kunstenaars studies om het lichaam zo overtuigend mogelijk in beeld te brengen. Ook in de Rembrandts tijd waren er boeken die precies aangaven welke verhoudingen een kunstenaar diende te hanteren. Een ideaal lichaam, zo staat beschreven was negen keer de lengte van een hoofd. Dat is dus negen keer herhaald van kruin tot aan de voetzolen. Rembrandts kennis van deze proportieleer blijkt bijvoorbeeld uit zijn portretten van Marten en Oopjen. Die precies op deze manier zijn opgebouwd. In de 17e werd iedere kunstenaar getraind in het kopiëren naar deze prentvoorbeelden. En vervolgens tekende je naar gipsmodellen of naar beelden. Maar het uiteindelijk doel was het overtuigend in beeld brengen van een echt menselijk lichaam. En daar is Rembrandt een meester. Hij tekent niet zomaar mensen, maar altijd mensen in actie en beweging. Rembrandt kon als geen ander basisvormen benadrukken in een model. Waardoor zijn tekeningen krachtige composities werden. Het tekenen van naaktmodellen maakt al eeuwenlang deel uit van de opleiding van kunstenaars. Ook Rembrandt maakte talloze tekeningen van het vrouwelijk naakt. In enkele rake lijnen wist hij z'n modellen vast te leggen. Rembrandt tekent wat hij ziet. Hij verbetert en idealiseert nooit. Ook in z'n prenten speelt Rembrandt met contrasten. Hij kiest ervoor z'n naakt tegen 'n donkere achtergrond te plaatsen. Vol in het licht. Nietsverhullend. Hij tekent de mensen gewoon zoals ze zijn.

Hoe teken je het menselijk lichaam?

Als je het menselijk lichaam gaat tekenen of schilderen moet je weten hoe verhoudingen werken. In studies uit Rembrandts tijd staat dat het ideale lichaam negen keer de lengte van het hoofd moet zijn. Rembrandt tekent op die manier een heleboel mensen, zonder ze mooier te maken dan ze zijn. Zoals Marten en Oopjen.

Verhoudingen en basisvormen

Bij een stilleven is het belangrijk dat de objecten er levensecht uitzien en daar waren Rembrandt en zijn tijdgenoten erg goed in. Voor een schilder was een stilleven de ultieme kans om te laten zien dat die oppervlakte, materialen in beeld kon brengen. 
De kopers van stillevens konden laten zien dat ze midden in de wereld stonden, ze kennis hadden van Chinees porselein, tapijten uit het Midden-Oosten of peper uit Indonesië. 
Talloze stillevens zijn er in de 17e eeuw gemaakt. Rembrandt maakte er één. Maar hij doet het totaal anders dan zijn tijdgenoten. Hij vertelt een verhaal. Hij geeft echt leven aan een schilderij. 
Hij plaatste in een venster en zet in de achtergrond een meisje dat toekijkt en daarmee worden wij een soort van voorbijgangers. 
De Nederlandse schilders uit de 17e eeuw waren meesters in de weergave van verschillende materialen. Dat lijkt heel makkelijk, maar was buitengewoon lastig want je wil leven geven, wil proberen om die objecten tastbaar te maken en daar is bijzonder veel techniek voor nodig. 
Rembrandt beheerst die techniek perfect. Door de omgeving hier minder uitgewerk te laten leidt hij ons oog naar het centrum van zijn voorstelling: de treurende Jeremia te midden van verschillende objecten. En ieder object werkt hij op zijn eigen manier uit: zilver, een tapijt, een mantel en de baardhaartjes tot in een minuscule details.

Hoe schilder je een stilleven?

In de 17e eeuw is een stilleven dé manier om te laten zien welke technieken je als schilder in huis hebt. Tijdgenoten van Rembrandt leven zich uit met taferelen met exotische dieren, vruchten en materialen. Rembrandt schildert in zijn leven maar een stilleven, maar niet zomaar eentje.

Rembrandt maakte er maar één

Dankzij de wereldhandel kwamen in de vroege 17e eeuw echt wilde dieren naar Nederland. Rembrandt legde deze dieren vast. In zijn tekeningen laat Rembrandt zien hoe goed hij kan observeren, zoals in dit bijna portret van een leeuw. Met minuscule donkere penlijnen heeft hij de kop van de leeuw weergegeven en het lichaam verder geeft hij weer in penseel. Hij maakte tekeningen van leeuwen, maar hij portretteerde ook een hele bijzondere olifant, Hanske. Een soort rondreizend spektakel door Europa. Geen andere kunstenaar weet in de 17e eeuw zo’n levensecht portret van een olifant te tekenen als Rembrandt doet. In enkele krijtstreken weet Rembrandt de olifant op het papier te vangen. Hij moet zich voegen naar het dier, dat elk moment kan weglopen.

De wilde dieren van Rembrandt

Rembrandt schildert niet alleen portretten van mensen, maar ook van dieren. In de 17e zijn wilde dieren zoals olifanten erg exotisch en bijzonder in de westerse wereld. Rembrandt tekent ze zoals ze echt zijn.

Levensechte leeuwen en olifanten

Felle heldere kleuren, superrealistisch. Een bos bloemen in volle bloei. Dat is de Gouden Eeuw. En waarom kun je zo’n bos bloemen zien als een symbool voor de Gouden eeuw? Om dat te kunnen begrijpen nemen je eerst mee naar een schilderij van voor de Gouden eeuw. De Gouden Eeuw is namelijk de eeuw van verandering in de kunst. Tot voor werden alleen dit soort schilderijen gemaakt. Een schoolvoorbeeld. Een schilderij over het verhaal van Adam en Eva, een bijbels verhaal. Gemaakt in opdracht van de kerk. Die was de grootste opdrachtgever van kunst. 
Maar dat ging veranderen. 

Heren in peperdure kleren. Gemaakt in opdracht van rijke burgers, dat was niet eerder gedaan. Een heel nieuwe ontwikkeling. Maar wat was de oorzaak deze ommekeer? 
Die ommekeer kwam op gang door de nieuwe rijkdom. Op gang gebracht door ons Hollands talent voor de handel, waarbij een belangrijke speler de handelscompagnie de VOC was. De nieuwe welvaart veroorzaakte een opkomst van de rijke burgerij: de nieuwe en zelfbewuste, opdrachtgevers voor schilderijen. Kunst werd vanaf nu ook voor de sier gemaakt, én om te pronken met je rijkdom.
  
De Nachtwacht, het beroemdste Nederlandse 
schilderij uit deze periode. Rembrandt schilderde het in 1642 voor burgers, namelijk een schuttersvereniging. 
Het schilderij is erg vernieuwend. Niet alleen het gebruik van licht en donker maar ook de compositie was ongekend. Het lijkt alsof ieder personage zomaar ergens is gaan staan en iedereen is voor zichzelf bezig met schutteren of het gereed maken van zijn geweer. 

De Nachtwacht hangt in het Rijksmuseum. Een museum dat maar een klein deel bezit van de 4 miljoen schilderijen uit deze tijd van de republiek. Een enorme opbrengst van deze eeuw met wereldberoemde schilderijen als resultaat van de welvaart van deze eeuw: stillevens, portretten, schilderijen naar het leven.

Kortom, dit schilderij laat niet alleen bloemen zien kunt er ook naar kijken als een symbool van de bloei van de schilderkunst in de Gouden Eeuw.

Schilderkunst in de Gouden Eeuw

Voor het begin van de Gouden Eeuw was de kerk de grootste opdrachtgever voor de kunst. Maar daar komt verandering in als de welvaart toeneemt. Kunst wordt steeds meer gemaakt in opdracht van rijke burgers. De vruchtbare handel van de VOC zorgt voor een rijke burgerij, die geld genoeg heeft voor kunst. Kunst is nu ook voor de sier, en je mag ermee pronken. Gemaakt door: Simone Smolders, Zoë Mesman, Daan Ferwerda en Suzanne Smits.

Wat was er zo vernieuwend aan?

Schilderkunst in de 17e eeuw

Compositie. Het is lastig omdat je niet alleen rekening moet houden met vlakverdeling en vorm, maar ook licht en kleur. Een kloppende compositie is de basis van ieder doek. Je leidt hiermee het oog van de kijker over je doek.
In deze ets laat Rembrandt zien hoe hij werkt met compositie. Hij leidt ons oog diagonaal van links de voorstelling in. En plaatst op de brug twee figuurtjes die als een soort van stop voor ons oog functioneren. En vervolgens zet hij aan de linkerkant twee bomen, die hij rechts heel mooi een tegenhanger geeft met een schip. Waardoor je een soort ultieme balans krijgt. Rembrandt laat je echt zien dat je soms maar weinig nodig hebt om een perfect resultaat te bereiken. Als we kijken naar dit schilderij kiest Rembrandt ook hier voor een eenvoudige compositie. Maar door licht en kleur toe te voegen weet hij juist de dramatiek van de voorstelling te versterken. De magie zit in een grote lichtspot die hier door de wolken komt. Waardoor dit deel nog dramatischer wordt.

Wat is compositie?

Voordat je aan een schilderij begint, moet je nadenken over waar je de figuren neerzet. Met een goede compositie trek je de aandacht van de kijker naar wat belangrijk is. Rembrandt kon dat als de beste.

Een goede compositie leidt je oog naar wat belangrijk is

Rembrandt wordt door veel kunstenaars gezien als de allerbeste ooit. Al eeuwen lang is hij de inspiratiebron voor schilders. Hij kon echt alles. Hij schilderde, tekende, etste. Hij ving de werkelijkheid zoals hij is. Rembrandt wordt gezien als tegendraads. Hij komt met oplossingen waar anderen nog nooit aan gedacht hebben. Zijn technische experiment, zijn innovatie, de manier waarop hij speelt met licht en donker...dun en dik naast elkaar geschilderd...ja dat maakt Rembrandt tot de ultieme schilder. Van Gogh was een groot bewonderaar van Rembrandt. En dat zien we bijvoorbeeld in dit schilderij. Ogenschijnlijk een typische Van Gogh, maar als je goed kijkt blijkt dat hij zich baseert op een ets van Rembrandt. En niet zomaar. Hij kiest een detail uit de grote prent die Rembrandt 250 jaar eerder heeft gemaakt. We moeten echt goed kijken om te zien dat het dit detail is dat Van Gogh uit die grote prent van Rembrandt kiest om vervolgens dit schilderij van te maken. En het grappige is, als je de details bekijkt, ja, dan herkennen we Van Gogh bijna, met z'n rode baardje. En die engel die hier aan het graf staat is gebaseerd op een mevrouw die hij in Zuid-Frankrijk zelf moet hebben gekend. Van Gogh kopieert niet, Van Gogh imiteert niet, maar Van Gogh maakt Rembrandt hier volledig zichzelf eigen.

Wat kon Vincent van Gogh leren van Rembrandt?

Rembrandt is nog steeds een grote inspiratiebron voor schilders over de hele wereld. Ook Vincent van Gogh heeft zich door Rembrandt laten inspireren. Sterker nog, in het Van Gogh Museum hangt een schilderij dat gebaseerd is op een ets van Rembrandt.

Geen tijdgenoten, allebei Hollandse meesters

Menselijke verhoudingen. Al eeuwenlang maken kunstenaars daarom studies van het lichaam. Een staande persoon is met behulp van een aantal vuistregels goed te vangen. Maar op het moment dat een model een andere positie inneemt veranderen de verhoudingen. Het vraagt veel van een kunstenaar om die dan geloofwaardig over te brengen.

Rembrandt was 25 jaar toen hij zijn Anatomische les van dr. Tulp schilderde. Hij plaatste 't lichaam in de voorgrond iets in verkorting diagonaal weergegeven. En door de figuren ook in verkorting over het lichaam heen te laten buigen vergrootte Rembrandt de vertellingskracht en ook de overtuiging van het schilderij. Maar Rembrandt blijft zichzelf verbeteren. 25 jaar later schildert hij De anatomische les van dr. Jan Deijman. Dit schilderij is in de 18e eeuw grotendeels door brand verwoest. Maar het kerndeel is bewaard gebleven. Rembrandt plaatst het lichaam van de overleden man volledig in verkorting voor ons. We kijken tegen de donkere zwarte voeten aan. En dan maakt Rembrandt het zichzelf makkelijk door een laken te plaatsen op de positie van de benen. En wij geloven dat ons oog zich over die benen heen laten rijzen tot aan een holte in de buik. En daarachter, waar eigenlijk het gezicht van de man niet zichtbaar zou moeten zijn plaatst hij toch dat hoofd centraal door het voorover te klappen. En de actie wordt centraal in de voorstelling geplaatst. Rembrandt laat ons geloven dat we kijken naar een werkelijk bestaand lichaam in volle verkorting.

Hoe teken je menselijke verhoudingen?

Een menselijk lichaam is ongeveer acht keer zo groot als een hoofd. En zo zijn er nog meer trucjes om te zorgen dat de verhoudingen in je tekening of schilderij kloppen. Maar als je een lichaam van voren of van de zijkant ziet, veranderen de verhoudingen. Hoe geef je dat weer?

Afhankelijk van het perspectief

Rembrandt heeft talloze naakten getekend en geëtst. En als we ons realiseren dat hij ooit een modern kunstenaar was is het aardig om ons te bedenken hoe Rembrandts werkt er nu, vandaag de dag uitgezien zou hebben. Hij zou zeker gebruik hebben gemaakt van de mogelijkheden die fotografie en film een kunstenaar bieden. In die zin is het opvallend dat ook vandaag de dag nog altijd veel fotografen en filmmakers kijken naar het werk van Rembrandt als inspiratiebron. Een van die grote fotografen in Nederland is Erwin Olaf. Zowel Rembrandt als Erwin Olaf kiest modellen die we niet direct associëren met de cover van modemagazines. Ze geven mensen weer in al hun perfecties en imperfecties. Een van die hele mooie details, bijvoorbeeld is hoe Rembrandt hier weergeeft dat de kous van deze dame een indruk heeft achtergelaten in het onderbeen. Hetzelfde zien we bij Erwin Olaf. Ook hij kiest voor bijna landschappelijkheid in de weergave van de huid. Nergens helemaal strak en egaal. Maar hoogtes en dieptes wisselen elkaar af. Het perfecte speelterrein voor licht.

De naakten van Rembrandt en Erwin Olaf

Rembrandt tekent naakte lichamen met al hun vetrollen, putjes en littekens. Ook fotograaf Erwin Olaf fotografeert modellen die niet per se voldoen aan het hedendaagse schoonheidsideaal. En juist dat maakt ze interessant.

Imperfecties maken het interessant

Wanneer we door musea lopen, vergeten we vaak dat deze schilderijen echt al honderden jaren leven achter de rug hebben. En dat het leven door de geschiedenis heen ook betekent dat sommige schilderijen hun oorspronkelijke kleuren hebben verloren. Onder licht, luchtvochtigheid en chemische reacties. Zelfs in het werk van Johannes Vermeer, toch de meester van de kleur uit de 17e eeuw, zien we soms veranderingen in de kleur in zijn schilderijen optreden. Zoals bijvoorbeeld hier in Het meisje met de parel. Voor ons lijkt dit een zwarte achtergrond. Maar oorspronkelijk bedoelde Vermeer hier een groen gordijn. Maar over het algemeen valt het mee bij Vermeer. Vermeer kiest kostbare kleuren, is daar kritisch op. Het blauw dat hij gebruikt voor het hoofddoekje ontleent hij aan lapis lazuli. Een halfedelsteen die op dat moment in de 17e eeuw alleen gewonnen kon worden in Afghanistan. En dan dat typische rood daar op de lippen van haar mond. Gemaakt van Cochenille dat ontleend werd aan insecten die enkel op cactussen leefden, voornamelijk in Mexico. Waar Vermeer koos voor kostbare materialen maakte Rembrandt gebruik van veel goedkopere pigmenten. Voor zijn blauwtinten koos Rembrandt voor smalt. Een glaspigment dat veel goedkoper was en ook snel van kleur verschoot. Zoals in zijn Homerus. Dat tegenwoordig een bruin uiterlijk heeft. Maar oorspronkelijk veel meer detail en rijkdom in kleur gehad moet hebben. Rembrandt zal zich nooit hebben gerealiseerd dat wij 350 jaar later nog altijd naar zijn schilderijen kijken. In die zin zijn ze veel minder duurzaam dan het werk van Vermeer. Maar wat weg is, is weg en krijg je nooit meer terug.

De kleuren van Rembrandt en Vermeer

Toen Rembrandt zijn schilderijen maakte, stond hij er vast niet bij stil dat we er honderden jaren later nog steeds naar zouden kijken. Onder invloed van licht en zuurstof kan de kwaliteit van schilderijen steeds verder achteruitgaan.

Het ene blauw is het andere niet

Tijdens zijn loopbaan maakte Rembrandt honderden etsen. Echt een hele moeilijke techniek. En dat het zelfs bij de allergrootste meesters soms fout kon gaan laat dit voorbeeld zien. Alles gaat mis wat mis kan gaan. In het opzetten van de compositie, het werken met licht en donker en het uiteindelijke drukproces. Rembrandt zou Rembrandt niet zijn als hij zichzelf niet zou herpakken. Hij gaat terug naar de plaat, werkt hem opnieuw op, zet een sterk contrast tussen licht en donker en creëert zo een van de absolute hoogtepunten in z'n oeuvre als twintiger. Maar dat Rembrandt beter kan zien we in deze ets. Die hij ongeveer 15 jaar later maakt. Het mooie is, als we het werk van Rembrandt vergelijken met dat van een tijdgenoot. Waar Schelte A. Bolswert gebruikmaakt van kleine lijntjes die hij naast elkaar zet en daardoor wat vlak blijft valt op dat Rembrandt diepte weet te creëren. Hij weet eigenlijk een soort fluweelachtige zachtheid in z'n voorstelling te leggen. En dat maakt Rembrandt tot op de dag van vandaag ongeëvenaard de beste.

De etsen van Rembrandt

Etsen is een techniek waarbij je met een naald een voorstelling krast in een koperen plaat. Rembrandt was er een meester in, al ging het bij hem ook niet altijd goed.

Gekraste kunstwerken van hoog niveau

Het werk met licht en donker ontwikkelt zich door Rembrandts loopbaan heen als een van zijn absolute kernkwaliteiten. Maar als we kijken naar zijn vroegste werk valt op dat Rembrandt moeite moet doen om gebruik te maken van zijn lichtbronnen. In dit schilderij zet Rembrandt weliswaar een soort van spotlight in op zijn voorstelling maar het lukt hem niet om eenheid te krijgen binnen de figuren. Rond 1600 werd de Italiaanse schilder Caravaggio gezien als de allergrootste schilder van het licht, echt een superster. Kunstenaars vanuit heel Europa reisden naar Rome om zijn werk daar met eigen ogen te kunnen bekijken. Maar Rembrandt niet. Rembrandt bleef in Nederland en keek hier naar werk van tijdgenoten die wel naar het zuiden waren afgereisd. Via het werk van de Utrechtse caravaggisten raakt Rembrandt geïnspireerd door Caravaggio. Maar hij brengt het nog een stap verder. In deze voorstelling van een lezende vrouw plaatst hij de lichtbron van achteren over de schouder van de dame op het doek. Waardoor het gezicht in de schaduw verdwijnt. Maar het allerspannendst is dat Rembrandt zich bewust is van de reflectie van het boek in het gelaat. Een opmerkelijk spel van licht en donker.

Hoe werd Rembrandt de meester van licht en donker?

Rembrandt wordt wel eens de meester van licht en donker genoemd. Maar in zijn beginjaren als schilder heeft Rembrandt nog best veel moeite met het schilderen van licht en donker. Hij leert het door te kijken naar kunstenaars die naar Rome zijn geweest om de kunst af te kijken bij de grote schilder Caravaggio.

Geïnspireerd door Caravaggio

Het is misschien wel de grootste uitdaging voor een schilder: Emotie leggen in een werk. Helemaal als het gaat om portretten. Want een emotieloos portret is niets anders dan een plaatje van de buitenkant. Een goede portrettist is in staat om gezichten te laten spreken en persoonlijkheden te vangen. Al eeuwenlang maken schilders studies van gezichtsuitdrukkingen om emoties overtuigend te kunnen neerzetten. Rembrandt experimenteerde hiervoor ook veel met zijn eigen gezicht. Bij het overbrengen van een emotie draait het lang niet altijd om gezichtsuitdrukkingen. Lichaamstaal kan minstens zo belangrijk zijn. Schilders gebruiken emoties om hun verhalen nog rijker te maken. En om hun boodschap nog meer kracht bij te zetten. Zoals bij Jan Steen, een van de allergrootste verhalenvertellers uit zijn tijd. In zijn Sint-Nicolaasfeest probeert hij te spelen met tegengestelde emoties. Vol verwachting zingen kinderen bij de haard. Deze twee kinderen hebben juist hun cadeaus al ontvangen. En zijn vol met lachen en blijdschap. Maar uiteindelijk ligt de sleutel van het schilderij bij dit jongetje. Dat huilend zijn schoen met roe in ontvangst neemt. En als je dan eindelijk denkt: Oh, wat zielig wat daar gebeurt schuift ons oog richting zijn grootmoeder. Wenkt naar de bedstee, want Sinterklaas slaat niemand over.

Hoe schilder je emoties?

Een goed portret is meer dan een gelijkend schilderij. Juist met emoties kun je een verhaal vertellen. Jan Steen doet dat bijvoorbeeld in zijn schilderij Het Sint Nicolaasfeest.

Lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen vertellen een verhaal

Rembrandt (VO)

Oranje

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.