Klas 4/5/6

Examenvideo's bij geschiedenis (havo/vwo) over tijdvak 8: Burgers en stoommachines (1800 – 1900) / industrialisatietijd (19e eeuw).


Groep 6/7/8

Klas 1/2/3

In 1839 rijdt de allereerste stoomtrein in Nederland. Voor die tijd ging het vervoer heel anders en veel langzamer. Per paard en wagen of lopend. De nieuwe trein brengt de industrie en de urbanisatie in een stroomversnelling. Mensen beginnen de rest van het land te ontdekken en Nederland ontwikkelt zich in een hoog tempo tot industrieland. 

Quiz over de industriële revolutie

Wat weet jij over de eerste spoorlijn?

Aardrijkskunde examenquiz

Test of jij goed bent voorbereid op je examen aardrijkskunde! Wat weet je van platentektoniek, de koolstofkringloop en oceanische circulatie? Klik op de afbeelding om te beginnen.

Examenquiz bij aardrijkskunde voor vwo

Wat weet jij over de aarde als natuurlijk systeem?

Waarom zijn bananen krom? Hoe werkt je geheugen? Uiteenlopende vragen die Clipphanger met een grappige animatie op een verrassende manier beantwoordt.

Clipphanger header

Clipphanger logo

Clipphanger 

Clipphanger op Youtube

In de 18e eeuw begint in Europa de Verlichting. Door de ontwikkeling van de wetenschap veranderen onze ideeën over de maatschappij. Weet jij wat de Verlichting precies inhoudt? Test je kennis in de quiz. 

Quiz over denkers en ideeën

Wat weet jij over de Verlichting?

De negentiende eeuw wordt ook wel de ijzeren eeuw genoemd. Er worden bruggen gebouwd en industrieën opgezet. Een eeuw die de basis legt voor het moderne Nederland. Presentatie: Hans Goedkoop. 

Programmaheaders

De IJzeren Eeuw in de klas

NPO Geschiedenis

In de 19e eeuw begint in Nederland de industriële revolutie, ook wel bekend als de ijzeren eeuw. In deze tijdlijn word je meegenomen in belangrijke momenten voor de ijzeren eeuw.

Tijdlijn over de 19e eeuw

De industriele revolutie in Nederland

Napoleon Bonaparte wordt in 1769 geboren op het Franse Corsica. En Nappie blijkt een strijdlustig mannetje. Als-ie 9 is wil-ie al naar de militaire school en op zijn 16de gaat-ie het leger in. En garde!

Niet veel later breekt de Franse revolutie uit, en daar sluit Napoleon zich bij aan. Hij maakt carrière in het leger en werkt zich op tot generaal. Na succesvolle veldtochten in Italië en Egypte, komt Napoleon terug in Parijs. Maar wat-ie daar ziet, dat bevalt hem niet. Dus besluit hij de macht zelf maar te grijpen - en met succes. in 1804 kroont hij zichzelf tot keizer, en zijn vrouw Joséphine tot keizerine.

Nappie voert allerlei nieuwe wetten in, zoals de ‘code civil’, waar wij nog steeds onze burgerlijke stand aan te danken hebben. Daarnaast komt hij met de kilo, de meter, en kilometers lange wegen in Europa. Die komen goed van pas op de veldtochten die Napoleon voert. Hij trekt zelfs op naar Moskou, maar daar komt hij van een erg koude kermis thuis. Uiteindelijk wordt bij Waterloo het leger van Napoleon in de pan gehakt. Hij wordt verbannen naar het afgelegen eiland Sint Helena, waar-ie een beetje verpietert in zijn moestuintje. Op zijn 51ste is Napoleon wel zo'n beetje uitgezaaid en legt-ie het loodje.


Clipphanger

Napoleon Bonaparte was de keizer van de Fransen. Hij was altijd wel in voor een potje knokken, maar zorgde ook voor bestuurlijke hervormingen die we in Nederland nog altijd gebruiken.

Wie was Napoleon?

Voor Napoleon Bonaparte is snelheid een belangrijk wapen. Hij wil als eerst op het slagveld zijn om strategische posities in te kunnen nemen.Het vervoer van wagens met voedselvoorraden kost veel tijd en houdt juist een snelle opmars tegen. Napoleon besluit ze niet langer mee te nemen.Soldaten moeten nu onderweg maar aan eten zien te komen. Dat doen ze door op grote schaal te plunderen.Napoleon weet met deze tactiek grote successen te behalen. Noord-Italië en Oostenrijk worden uitgeschakeld, Nederland wordt bezet.Napoleon is zo machtig geworden dat hij zichzelf tot keizer van Frankrijk kroont.Dan maakt Napoleon zich op voor een strijd tegen de Russen en wat er van Oostenrijkse leger over is. In Austerlitz vindt de slag plaats.Napoleon behaalt een grote overwinning. De tsaar van Rusland en de keizer van Oostenrijk tekenen een wapenstilstand. Napoleon is nu de baas in Europa.

Keizer van Frankrijk

Napoleon Bonaparte en zijn leger behalen grote overwinningen. Napoleon is nu zo machtig, dat hij zichzelf tot keizer van Frankrijk kroont.

Napoleon Bonaparte

In 1795 wordt Nederland bezet door Frankrijk. Napoleon Bonaparte stuurt zijn broer Lodewijk Napoleon in 1806 naar ons land om koning te worden. De ambities van Lodewijk Napoleon zijn groot. Hij wil van Nederland een eenheid maken en vooral een goede koning voor zijn onderdanen zijn. Vanuit zijn verlichtingsideeën richt hij een nationaal museum op, komen er bibliotheken en culturele instellingen. Allemaal om het gevoel van eenheid te bevorderen en het volk te verheffen. Zijn broer Napoleon is minder enthousiast. Hij ziet Nederland meer als een wingebied en vindt al die inspanning niet nodig. Uiteindelijk haalt hij zijn broer terug naar Frankrijk.

Afl. 7 Koning Lodewijk Napoleon

Eind 1700 is Nederland nog geen koninkrijk, maar een republiek. En één die in diepe crisis zit. De belangrijkste man van ons land, Stadhouder Willem V van Oranje, is te zwak om ‘m op te lossen. Hij is weliswaar geen koning, maar hij gedraagt zich er wel naar volgens sommigen. Hij heeft teveel macht. De burgers willen meer te zeggen hebben. Ze komen zelfs in opstand. Net als in Frankrijk waar de bevolking de Revolutie heeft uitgeroepen en de Koning heeft afgezet. De stadhouder wil zijn macht niet afstaan, maar zijn positie wordt onhoudbaar wanneer in 1795 een Frans Leger ons land binnentrekt. Dat steunt de Nederlandse opstandelingen.
Stadhouder Willem V vreest voor zijn leven en vlucht met zijn gezin naar Engeland. Tot grote frustratie van zijn zoon Willem.
God, alles zijn we kwijt. Allemaal door uw slappe knieën.
De burgers in Nederland zijn blij, ze denken dat er nu meer vrijheid komt. Maar het wordt alleen maar slechter onder de Fransen. Dus als het Franse Leger na 19 jaar bezetting ons land eindelijk verlaat, willen de burgers toch weer een Oranje aan de macht.
De stadhouder is overleden. Misschien wil zijn zoon Willem ons land regeren. Niet als stadhouder, maar als vorst, iemand die boven de partijen staat en de mensen kan samenbinden. Willem heeft er zin in.
In 1813 komt Willem vanuit Engeland aan op het strand van Scheveningen. Hij wordt enthousiast onthaald.
Oranje Boven!
Oranje Boven!
Hier in de Nieuwe Kerk in Amsterdam wordt Willem ingehuldigd als soeverein vorst. Nederland is vanaf nu een monarchie.
Ik zweer dat ik de onafhankelijkheid en het grondgebied van het Koninkrijk met al mijn vermogen zal verdedigen en bewaren, zowaar helpe mij God almachtig.
Het gaat nog bijna mis, want niemand heeft aan een kroon gedacht. Dus krijgt Willem een houten kroon met goud beschilderd. Het eerst dat Willem doet is een grondwet laten schrijven. Hierin staan de belangrijkste rechten van de burgers. Maar er staat ook in hoe de macht in Nederland wordt geregeld, bijvoorbeeld de macht van de koning. En Willem heeft veel macht.
In 1815 wordt Willem ook koning van de Zuidelijke Nederlanden. Europa is namelijk bang dat Frankrijk nog een keer oorlog voert. Om dat te voorkomen heeft Frankrijk sterke buurlanden nodig en dus wordt Nederland uitgebreid met België en Luxemburg.
Zo staat er een sterk Verenigd Koninkrijk der Nederlanden tegenover Frankrijk. Den Haag en Brussel worden afwisselend hoofdstad.
 

Koning Willem I

In 1813 verandert Nederland van republiek in een koninkrijk. Na de bezetting door de Fransen wordt Willem VI tot koning van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden gekroond. 

Willem VI wordt eerste koning van Verenigd Koninkrijk der Nederlanden 

Welkom in de 19e eeuw, de ijzeren eeuw. De eeuw waarin Nederland de sprong maakt naar de moderne tijd. Alles verandert tussen 1800 en 1900. De industrie bloeit op, nieuwe technieken doen hun intrede. Werk verandert. Nederland gaat er anders uit zien. Het alledaagse leven van Nederlanders maakt een enorme omwenteling door. De eerste moderne winkelstraten verschijnen, de eerste treinden. De kolonien zorgen voor veel geld. Zo wordt de basis gelegd voor het moderne Nederland. Amsterdam en Rotterdam ontwikkelen zich stormachtig. 
De rivier is voor Rotterdam de snelweg te water. Het gaat over 'kom ik van Europa naar zee en andersom'. Daar gaat het over. Dat is het kapitaal van de stad.
Bruggen, sporen, wegen en kanalen worden aangelegd. Grote industrieën verrijzen met moderne machines.
Hier stond je de hele dag in?
Er wordt geld verdiend. Groot geld waardoor hij kon uitbreiden, stoommachines kon kopen en toen kon hij los.
Kunst en wetenschap ontwikkelen zich razendsnel. Ook het denken over de mens wordt anders.
Volgens hem is dit de ontbrekende schakel tussen mensaap en mens. Dat was zijn conclusie.
Mag je dit aanraken?
Ja, want dit is een kopie, niet het origineel.
De overzeese handel bloeit op en brengt welvaart voor de Nederlanders. Het is ook de tijd waarin arbeiders, katholieken en vrouwen zich emanciperen. Ze vechten voor hun rechten en beginnen die strijd te winnen. 
En dan zeiden we 'fiets je al?'. Na die tijd zeiden we 'heb je nog geen fiets?'. Dan bleef je achter.
Hoe moet het geweest zijn voor vrouwen om voor het eerst te kunnen fietsen?
1 Woord: bevrijdend. Ronduit bevrijdend. Maar vooral, de vrouw ontdekte dat ze een lichaam had en de vrouw ontdekte dat ze benen had waar ze wat mee kon doen. Het stuur in eigen handen nemen. Letterlijk.
Nederland bloeit in de 19e eeuw op. Niet iedereen kan daarvan profiteren. Er is ook veel armoede en landloperij. Een groeiend leger aan kanslozen.
Dat was Fransiscus Hendrikus, de oudere broer van mijn grootvader. Landloper.
1 Man wil ze verheffen. Volgens mij had hij ook dat idee, als je de mensen maar het goede geeft, begeleidt, dan kun je met die mensen ver komen. Tegelijkertijd wil Nederland zijn macht en invloed als militaire natie behouden. Koloniën als Nederlands-Indië dienen beschermd te worden. IJzervreters als generaal van Heutsz worden nationale helden.
Een zeer energieke man die voor niemand bang was, een zeer nurks mens.
Maar de tegenstander valt niet te onderschatten. Even briljant en even wreed.
Je werd gewoon aangevallen, op je rug gesprongen. Het ging er heel erg hard aan toe.
Opzienbarende uitvindingen, spectaculaire ontdekkingen. Vooruitstrevende mensen zorgen ervoor dat Nederland een enorme ontwikkeling doormaakt in de 19e eeuw. Daarvan zien we nog dagelijks de resultaten om ons heen maar toen is het begonnen, de 19e eeuw. Welkom in de ijzeren eeuw.

De IJzeren Eeuw 

De negentiende eeuw is de eeuw dat Nederland zich heeft ontwikkeld tot een industriële natie. Deze industriële revolutie staat ook wel bekend als de ijzeren eeuw.

Afl. 1 De industriële revolutie in Nederland

De arbeiders die in de fabrieken werken hadden het zwaar. Ze werken wel 14 uur per dag. Ook op zaterdag.De fabriekshallen zijn donker en de lucht is er ongezond. Dikke wolken stof dwarrelen om hun hoofden. En dan hebben we het nog niet eens over al het lawaai in de fabriek.En dat allemaal voor een heel mager loontje. Lang niet genoeg om een gezin van te kunnen onderhouden. Daarom moeten ook de vrouwen van de arbeiders werken. En zelfs kinderen moeten werken in de fabriek, wel 12 uur per dag.Daar kijkt niemand van op. Naar school gaan. Daar is geen tijd voor.Het werk in de fabriek is niet erg veilig. Er gebeuren veel ongelukken bij de grote bewegende machines. En als je ziek wordt of invalide. Dan heb je pech. Geen werk, geen geld.De arbeiders gingen dicht bij hun werk wonen. Ze hadden geen fiets en auto’s bestonden er in die tijd nog niet. En zo ontstonden er dus in de buurt van de fabrieken dit soort arbeiderswijken met kleine eenvoudige huisjes die dicht op elkaar stonden onder de rook van de fabrieksschoorsteen.De huisjes hadden vaak maar één kamer. Daar moest het hele gezin leven. Hier, in deze ruimte, werd dus gekookt, gegeten en geslapen. Riolering had je nog niet en afval werd niet zoals nu één keer per week door de vuilniswagen opgehaald. Nee, dat gooide je gewoon zo hup op straat. Maar daar kwamen dan wel weer ratten, muizen en andere ongedierte op af. In die verspreidden ziektes onder de arbeidersgezinnen. Bovendien aten de mensen ook niet goed in die tijd. Gezond en gevarieerd eten was te duur dus de meeste mensen werden niet echt oud.Maar… niet iedereen had het zo slecht in die tijd. De bazen van de fabriek woonden in grote huizen met bedienden. Ze zorgen goed voor zichzelf. Zij willen zo veel mogelijk geld verdienen. Zij hebben het goed. En toch geven ze de arbeiders maar weinig loon.Die durven niet te klagen. Als je wordt ontslagen heb je helemaal niets. Dan is er geen eten op tafel.Maar samen sta je wel sterk. De arbeiders beginnen te morren. Als ze samen in opstand komen dan moet de fabrieksbaas wel luisteren. Ze verenigen zich in vakbonden. De vakbonden komen op voor betere werkomstandigheden, een hoger salaris en een werkdag van hooguit 8 uur.Ook sommige mensen uit de politiek trekken zich het lot van de arbeiders aan. Ze horen de verhalen over het zware werk.De regering stelt een onderzoek in.Nu staat vast hoe slecht de arbeiders het hebben.Er worden wetten gemaakt die het leven van de arbeiders moeten verbeteren. Zo mogen kinderen onder de twaalf jaar niet langer in de fabrieken werken. Ze moeten naar school.Maar daar blijft het niet bij. Er komen ook afspraken over wat de arbeiders minimaal moeten verdienen. En hoe lang ze maximaal mogen werken.

Fabrieksarbeiders

De arbeiders in de fabrieken hebben het zwaar tijdens de Industriële Revolutie. Ze krijgen weinig betaald en het werk is saai en onveilig.

Dikke wolkenstof en onveilige machines

Het energielandschap van de twintigste eeuw ontwikkelt zich op veel gebieden in een razendsnel tempo.
Door de industriële revolutie halverwege de negentiende eeuw komt er steeds meer behoefte aan fossiele brandstoffen. Steenkool zit hier bijvoorbeeld in Limburg in de grond. Vanaf de middeleeuwen wordt het al aan de oppervlakte gewonnen, maar vanaf 1899 begint men pas echt serieus met het winnen van steenkool in dit gebied.
Er wordt een spoorlijn aangelegd om de kolen te transporteren en er worden meerdere mijnen geopend. Het landschap verandert aanzienlijk. Om de mijngangen te stutten is hout nodig en er worden op diverse plekken in ons land bossen van snelgroeiende grove dennen aangeplant. Ook zie je rond 1900 steeds meer van dit soort palen langs de weg met draden die elektriciteit overbrengen. Rond 1913 heeft ons land al zo'n zestig elektriciteitscentrales. De masten worden steeds groter en in 1929 worden de eerste hoogspanningsmasten in gebruik genomen. Hiermee kan de stroom over grote afstanden worden vervoerd. Het opwekken van de elektriciteit gebeurt in thermische centrales die in het begin vooral met kolen worden gestookt.
Dan wordt in 1943 aardolie gevonden. Hier in het Drentse dorpje Schoonebeek en dat wordt met dit soort jaknikkers omhoog gehaald. Maar deze staat hier eigenlijk alleen nog maar voor de sier want in 1996 wordt de oliewinning hier gestopt.
Het oppompen van de stroperige olie is onrendabel geworden. Bovendien heeft Nederland een nieuwe bron van energie gevonden. Aardgas. De eerste kleine gasvelden worden gevonden bij Coevorden. Maar in 1959 vindt de NAM bij het Groningse Slochteren een van de grootste gasvelden ter wereld.
Heel Nederland wordt aangesloten op het gasnet. Het winnen van gas dat gebeurt zo'n 3000 meter onder de grond en je ziet er niet heel veel meer van dan hier en daar een installatie met leidingen. Het heeft dus niet zo'n hele grote impact op het landschap, zou je zeggen. Maar niets is minder waar.
Door het weghalen van het gas uit de bodem is de druk in de zandsteen lagen waar het gas is opgeslagen gezakt van 350 bar in 1960 naar zo'n 70 bar nu. Daardoor daalt de bodem en beginnen er vanaf 19 91 kleine aardbevingen plaats te vinden. De bevingen worden steeds heftiger. Dan begint schade te ontstaan aan de huizen in Groningen. De overheid besluit om zo snel mogelijk te stoppen met het winnen van aardgas. Als alternatief wordt er in het begin nog gedacht aan kernenergie. Daarmee is Nederland in 1969 al begonnen met de centrale in Dodewaard en later in Borssele. Maar de problemen die het radioactief afval met zich meebrengt zijn te groot om hier serieus mee verder te gaan. 1997 wordt de centrale in Dodewaard zelfs alweer gesloten. En ook de kerncentrale in Borssele zal eind 2033 worden gesloten. 
Zou het die centrales net zo vergaan als de mijnen in Zuid-Limburg? Daarvan zijn na de sluiting in 1970 zo goed als alle gebouwen gesloopt en de liftschachten die zijn vol gegoten met beton. Alleen hier is nog wat over van het steenkool verleden. Het is de schacht van de Oranje Nassau mijn in Heerlen. Het is nu een museum waar je kan zien hoe het er vroeger aan toeging.


Het ontstaan en de inrichting van Nederland

Vanaf het begin van de 19e eeuw, wanneer de industriële revolutie begint, heeft Nederland behoefte aan veel energie. Die wordt gevonden in fossiele brandstoffen die bij verbranding de hitte leveren om die energie op te wekken. In eerste instantie gebruikt men steenkool uit de mijnen van Zuid-Limburg, maar later ook aardolie uit Drenthe en aardgas uit Groningen.

Industrieel erfgoed van de 19e eeuw

Het ontstaan en de inrichting van Nederland 

Hier wordt een vuur gemaakt van hout of steenkool. En dat vuur dat verwarmt het water wat in de ketel er omheen zit. Daar ontstaat stoom en die stoom die wil eruit –net zoals in een fluitketel- en dat gaat dan via die witten buizen daar. En vervolgens gaat het dan hier de stoommachine in.Wat daar in die machine gebeurt kan ik mooi laten zien aan de hand van dit schaalmodel. Dit buisje hier stelt even die witte buis voor waardoor die stoom dus naar binnen wordt gedrukt. En die stoom die gaat dan via dit kanaaltje en drukt dan hier -deze zuiger zoals je dat noemt- naar voren. Nou je ziet dan gaat dit kanaaltje dicht en deze open en dan gaat de stoom vervolgens via deze kant tegen deze zuiger aan drukken en die gaat dan die kant op en zo gaat die zuiger voordurend heen en weer. En daar door wordt deze staaf in beweging gebracht. Zie, die zie je hier in het groot ook gaan. En die staaf die zorgt er op zijn beurt weer voor dat het wiel gaat draaien.De stoommachine deed voortaan het zware werk en stopte nooit. Hij moest wel ontzettend stevig zijn, want in die ketel werd het bloedheet en bloedheet. Daarom was alles aan zo’n apparaat gemaakt van ijzer en van staal. Want ja zo’n ding zou maar ontploffen.Zoals deze. Moet je kijken hij is echt volledig ingedeukt en toen hij ontplofte schoot hij driehonderd meter de lucht in.Toch was de stoommachine een groot succes. Steeds meer fabrieksbazen wilden zo’n hypermodern in hun fabriek hebben. Er werden veel nieuwe machines gemaakt en daarvoor was ijzer nodig en om ze te kunnen laten draaien had je steenkool nodig uit de mijnen.Alle fabrieken die met stoommachines werken worden in de buurt van mijnen gebouwd. Dan hoef je niet zo’n eind te sjouwen met de grondstoffen. Maar ja… ook verder van de mijnen worden fabrieken gebouwd. De kolen en het ijzer moeten daar heen worden gebracht. Bijvoorbeeld over het water.Met schepen kun je een heel eind komen en je kunt er een hoop mee vervoeren. Maar je kunt er niet overal mee komen en per schip gaat het niet erg snel.Het wordt geprobeerd met paardentrams. Maar ook dat is geen groot succes. Er moet toch iets zijn dat sterker is en sneller…Wat nou als we eens wielen zetten onder zo’n stoommachine bedacht toen iemand. Dan kunnen we daarmee wagons trekken. En dat was helemaal gene gek idee. De eerste stoomlocomotieven die reden 20 kilometer per uur. Een hele vooruitgang in die tijd. Toch waren veel mensen er ook een beetje bang voor.Zo’n groot ijzeren monster dat met veel lawaai over de rails denderden. Dat kon niet goed gaan. Want stel je voor dat hij van de rails liep, of erger nog: ontplofte.Maar de meeste mensen die waren enthousiast. De stoommachine kon wel 30 wagons tegelijk trekken. In het begin werd hij vooral ingezet voor het bevoorraden van fabrieken.

Op stoom

De stoommachine bracht de machines in de fabrieken in beweging en stopte nooit. Voor de stoommachines waren steenkool en ijzererts nodig. Met de uitvinding van de stoomlocomotief konden die snel en goedkoop naar de fabrieken worden gebracht.

De stoommachine en de stoomtrein

Dat ik de vrijheid en de rechten van alle Nederlanders en alle ingezetenen zal beschermen.
Koning Willem II wil net als zijn vader alle macht houden.
…alle middelen zal aanwenden welke de wetten mij ter beschikking stellen.
Maar een aantal kamerleden onder leiding van Johan Rudolph Thorbecke wil niet langer dat de Koning bijna alles voor het zeggen heeft. Ze willen meer macht bij het Parlement en minder bij de koning, en daarvoor moet de Grondwet gewijzigd worden. Koning Willem wil hier niets van weten.
Toegeven op zijn tijd is niet slecht Majesteit. De koning van Frankrijk kon dat niet en zie wat er gebeurde: het volk zette hem af. En uw vader verloor België omdat hij niet luisterde.
Het is inderdaad een roerige tijd. Overal in Europa komen burgers in opstand tegen vorsten en eisen meer macht op. Wanneer ook in Amsterdam en Den Haag rellen uitbreken, geeft Koning Willem II toe. Hij laat minister Thorbecke een nieuwe grondwet schrijven.
In die Grondwet van 1848 krijgt de koning duidelijk minder macht. Hij mag nu niets meer in zijn eentje beslissen. De ministers besturen het land. Zij zijn verantwoordelijk voor wat de koning doet en zegt.
Als ik teken, blijf ik dan koning?
Alleen dan Majesteit.
Ik heb vannacht nagedacht en overwogen. De grondwetswijziging zoals die door de commissie onder leiding van de heer Thorbecke is voorgesteld zal ik aanvaarden. Met heel mijn hart zie ik de onvermijdelijkheid van dit besluit onder ogen. Ik feliciteer dan ook ons geliefd Nederland met de geboorte van een nieuwe constitutie. 
En wij noemen haar de “Constitutionele Monarchie”.
Parlementaire Democratie, Majesteit.
Koning Willem schenkt de Eerste Kamer een portret. Hij mag de leden van de Eerste Kamer weliswaar niet meer benoemen, “maar” zegt hij, “dan ben ik nog altijd bij u”.
Nee, nee, nee, nee.
Ja, nee, en dus?
De ministers hoeven dus geen rekening meer te houden met de koning. Voortaan regeren ze met goedkeuring van De Eerste en Tweede Kamer: de Volksvertegenwoordiging. De politieke rol van de koning beperkt zich tot het ondertekenen van wetten en het uitspreken van de jaarlijkse Troonrede.


De grondwet van Thorbecke

Omdat er rellen uitbreken, schrijft Johan Rudolph Thorbecke in 1848 de nieuwe grondwet. Vanaf dat moment heeft de koning minder en hebben de burgers juist meer macht.

Meer macht naar de burger

Karl Marx reist veel door Europa. Hij ziet een continent waar de spanningen hoog oplopen. Revolutionaire groeperingen eisen politieke hervormingen in landen die nog steeds autoritair worden bestuurd. En door de Industriële Revolutie ontstaat een nieuwe klasse: de fabrieksarbeider, een mens die is gereduceerd tot een productie-eenheid. De arbeider produceert tegen een laag loon meer goederen dan ooit tevoren. De winst daarvan verdwijnt in de zakken van fabriekseigenaren. 
Marx beschrijft hoe de arbeider onontkoombaar meewerkt aan zijn eigen ondergang. Door technische innovaties en efficiënte arbeidsdeling levert zijn arbeid steeds meer winst op voor de eigenaren. Marx noemt dat meerwaarde. Daardoor wordt het verschil in kapitaal tussen arbeider en eigenaar steeds groter, waardoor die arbeider zelf relatief steeds armer wordt. 
In zijn Parijse Manuscripten en zijn hoofdwerk Het Kapitaal beschrijft Marx de schrijnende reductie van mens tot productie-eenheid. Voor Marx is de mens een sociaal wezen, en arbeid speelt in sociale relaties een cruciale rol. Maar in het kapitalisme is arbeid ondergeschikt aan winst. Arbeid is niet langer een wezenlijk aspect van de mens, maar de belangrijkste reden van zijn ellende. Marx spreekt van vervreemding. 
Als radertje in de machine, vervreemdt de mens zich van zijn werk. Maar hij vervreemdt zich ook van zijn medemensen, die niets meer zijn dan andere radertjes. Uiteindelijk herkent de mens ook zichzelf niet meer. Hij is volledig ontmenselijkt. Charles Chaplin verbeeldt het later in de film Modern Times, waarin een arbeider door een machine wordt opgeslokt. 
Nu met de financiële crisis is Marx weer actueel. Vandaag zou hij uitleggen hoe de financiële sector de samenleving kannibaliseert, terwijl een alternatief onmogelijk schijnt. Economie bepaalt immers het bewustzijn van de mensen; ze is de onzichtbare hand achter politieke en morele opvattingen. Het lijkt alsof we niet anders kunnen. 
Toch voorzag Marx in zijn tijd dat de uitbuiting niet is vol te houden. Mensen komen in opstand, een revolutie is onvermijdelijk. Dat is ten dele ook gebeurd, maar het door Marx geïnspireerde communisme liep uit op wrede onderdrukking. Is er een rechtvaardig alternatief? 


Karl Marx (1818-1883)

Marx was een Duitse denker die veel invloed heeft gehad op de filosofie en economie. Hij vindt het een slechte zaak dat de fabrieksarbeider die is voortgekomen uit de industriële revolutie, is gereduceerd tot een productie-eenheid. Hij bedenkt een filosofie waarin iedereen gelijk is: het communisme.  

Grote geesten

In 1849 volgt kroonprins Willem zijn vader op als koning Willem III. Onder het bewind van zijn vader is de grondwet ingrijpend gewijzigd. De koning heeft veel macht moeten afstaan aan het parlement. Maar Willem III heeft grote moeite die instructie te accepteren. Hij wil de macht weer naar zich toe trekken. Hierdoor komt hij regelmatig in botsing met de Tweede Kamer. Ontbindt die als de Kamer op zijn strepen blijft staan en soms weigert hij de besluiten van het kabinet te ondertekenen. Maar de parlementaire democratie heeft inmiddels wortel geschoten in Nederland. 
De koning kan dat niet meer terugdraaien. Politieke partijen zijn er nog niet. Er zijn wel liberale, katholieke, protestantse en conservatieve kamerleden, maar die werken op zichzelf. Zij discussiëren vanuit hun eigen overtuiging en principes, maar hun meningsverschillen zijn nooit heel erg groot. Want bijna allemaal zijn ze afkomstig uit de gegoede laag van de bevolking. Het zijn mannen van statuur. Kiesrecht is er immers alleen voor het welgestelde deel van de bevolking, Het censuskiesrecht zorgt daarvoor. Dat betekent dat alleen mannen die een bepaalde belastingssom betalen mogen kiezen of gekozen worden. 
Daardoor is de Kamer absoluut geen afspiegeling van de hele samenleving en daarom eigenlijk ook niet echt democratisch. Maar dat verandert. Eind 19e eeuw industrialiseert Nederland. Veel ongeschoolde mannen trekken van het platteland naar de steden om daar in de fabrieken te gaan werken. Het is geen vetpot voor de fabrieksarbeiders. Ze maken lange werkdagen en de lonen zijn laag, hun leefsituatie is armoedig. En zonder kiesrecht zijn ze voor de verandering van hun ellendige situatie afhankelijk van anderen. De liberalen vinden dat vanzelfsprekend. Voor hen is het hebben van bezit bepalend. 
"Zonder bezit is een man niet zelfstandig en kan hij ook geen zelfstandige beslissingen nemen"
Maar niet alle kamerleden zijn het daar mee een. Een groep socialisten komt op voor de arbeiders. Ze richten een partij op. De Sociaal Democratische Arbeiders Partij, de SDAP. Ze willen de slechte leefomstandigheden van de arbeiders verbeteren. Ook protestanten en katholieken richten partijen op ze willen het kiesrecht versoepelen. De liberalen verliezen terrein. De censusbepaling voor het kiesrecht wordt verder versoepeld. In 1887 krijgen meer mannen kiesrecht. Het kamerlid Samuel van Houten zorgt er een paar jaar later voor dat er weer een nieuwe kieswet wordt aangenomen waarin nog meer mannen kiesrecht krijgen. Maar voor de SDAP is dat niet genoeg. De partij wilt algemeen kiesrecht.
Haar aanhang groeit en wordt steeds mondiger. De invloed van de arbeiders neemt toe. In 1917 is de Nederlandse samenleving rijp voor algemeen mannen kiesrecht, maar van een volwaardige democratie is nog steeds geen sprake. Ook vrouwen gaan de straat op en demonstreren. Ook zij willen kiesrecht. Dat leidt in 1919 tot een grondwetswijziging. Ook vrouwen krijgen nu kiesrecht. Ruim 70 jaar na de grondwetswijziging van Thorbecke is Nederland een echte en volwaardige democratische staat geworden.

Kiesrecht

In de 19e eeuw worden de eerste politieke partijen opgericht. Maar bij de verkiezingen mag lang niet iedereen meedoen: alleen rijke mannen mogen stemmen. In 1917 krijgen alle mannen kiesrecht, in 1919 ook vrouwen.

Kiesrecht voor man en vrouw

Aletta Jacobs was het eerste meisje in Nederland dat mocht studeren aan een universiteit. Ze slaagde voor haar artsexamen en werd dokter in Amsterdam. Aletta deed veel goede dingen voor arme mensen en voor vrouwen. 
In de wijk waar Aletta dokter was, woonden veel arme arbeidersgezinnen. Die hadden geen geld om de dokter te betalen. Daarom hield zij op dinsdag en donderdag een gratis spreekuur. Want ze vond dat iedereen recht had op hulp van een dokter. 
De arbeidersgezinnen telden soms wel twaalf, dertien of nog meer kinderen. Aletta zag dat het krijgen van zoveel kinderen de moeders vermoeide. Ze praatte daar met de moeders over, om ze na te laten denken: wil ik er nog een kind bij of niet? Als ze het niet wilden, kon dokter Jacobs hen wel helpen. Daarin was Aletta haar tijd ver vooruit. 
Ze heeft zich er ook sterk voor gemaakt dat vrouwen mochten stemmen bij verkiezingen. In die tijd mochten alleen mannen stemmen. In 1894 werd de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht opgericht en Aletta Jacobs kreeg hier de leiding over. De vrouwen van deze vereniging eisten kiesrecht voor alle vrouwen. De regering praatte erover. 
De ministers, allemaal mannen, vonden het maar niks. Maar de vrouwen kregen na een tijd toch hun zin. In 1922 mochten alle vrouwen in Nederland voor het eerst naar de stembus. Aletta Jacobs was inmiddels heel beroemd geworden. Een vrouw die veel in Nederland heeft veranderd.

Aletta Jacobs

Aletta Jacobs was het eerste meisje in Nederland dat mocht studeren aan een universiteit. Ze studeerde voor arts en werd na haar examen dokter in Amsterdam. Door haar is er veel veranderd in Nederland.

Strijdster voor rechten voor vrouwen

Begin 20e eeuw ontwikkelt de democratie zich in sneltreinvaart. Het kiesrecht wordt in 1919 algemeen. Iedere volwassen Nederlander kan kiezen of gekozen worden. Protestanten, katholieken, socialisten en liberalen hebben verenigingen, vakbonden en politieke partijen opgericht. 
Daardoor wordt de Nederlandse samenleving is opgedeeld in "hokjes". De verzuiling is begonnen. Katholieken in Nederland gaan nauwelijks om met protestanten. Ze lezen hun eigen ‘volkskrant’ en hebben hun eigen vakbond, het NKV en natuurlijk stemmen ze op een katholieke partij, de RKSP.
De protestanten hebben hun ook hun eigen verenigingen, hun eigen dagblad, "de standaard". En als protestant stem je natuurlijk op een protestantse partij, de ARP of de CHU.
Ook de socialisten leven in hun eigen wereld, die stemmen SDAP. Sociaal Democratisch Arbeiderspartij. Nederland is verzuild geraakt. De mensen gaan alleen maar om met mensen van hun eigen zuil. Dat bepaalt naar welke winkel je gaat, in welke buurt je woont, en dat je zoon of dochter met iemand van de andere zuil trouwt is onbespreekbaar. "2 geloven op één kussen, daar slaapt de duivel tussen".
Het leven van de gewone mensen speelt zich af in hun eigen zuil. Een wereld op zich. Er is eigenlijk geen contact met anderen. Maar op hoog politiek niveau is dat er wel. Dat moet ook wel. Om de meerderheid in de kamer te kunnen krijgen en een regering te kunnen vormen moeten de verzuilde partijen toch samenwerken en coalities vormen... De leden van deze partijen accepteren deze coalities noodgedwongen, maar zelf blijven ze onderling ver bij elkaar uit de buurt. De protestanten en katholieken vormen vaak zo'n coalitie.
De liberalen mogen af en toe ook meedoen, maar de socialisten worden overal van buitengesloten. Sinds "Troelstra’s vergissing" wordt de SDAP niet meer vertrouwd.
De democratie in Nederland heeft een stevige basis. Als in de jaren ’30 de wereldwijde economische crisis in Nederland toeslaat, krijgt de democratie het moeilijk. Fabrieken moeten sluiten, scheepswerven liggen stil. Voor velen is er geen werk meer. En geen werk, geen inkomen. De armoede is schrijnend. Wie is ’s lands stuurman? Hendrikus Colijn is de grote man in die tijd. Hij is minister president van maar liefst vijf kabinetten. Hij is streng en autoritair. Zijn kabinetten blijven ook in deze moeilijke tijd bezuinigen. Dat is de enige oplossing om de crisis te bezweren, Uitkeringen zijn minimaal. De onvrede is groot bij het groeiende aantal werklozen.
Maar Colijn die geeft geen krimp. Er zijn ook Nederlanders die hebben daar best bewondering voor. Hij is de stuurman die Nederland varende houdt tijdens dit zware weer.
Maar niet iedereen denkt daar zo over. Die parlementaire democratie werkt niet. Kijk naar de communisten in de Sovjet-Unie, naar Hitler en de nazi’s in Duitsland, daar gaat het beter. Daar hebben ze de democratie gewoon afgeschaft. In Nederland krijgen communisten en nationaal socialisten steeds meer aanhang, maar voordat die een rol van betekenis kunnen gaan spelen zet de Tweede Wereldoorlog alles op zijn kop. De democratie in Nederland wordt in één klap uitgeschakeld. De Tweede Kamer wordt gesloten en politieke partijen worden verboden, behalve de Nationaal Socialistische NSB.

Nederland verzuild

Aan het begin van de 20e eeuw schieten in Nederland de politieke partijen als paddestoelen uit de grond. Ze vormen zuilen, met een eigen krant, winkel en woonwijk. Maar dat verandert als de Duitsers het land invallen en de Tweede Kamer afschaffen.

Nederland was verdeeld in zuilen

Lorentz en Dubois zijn twee wereldberoemde Nederlandse wetenschappers die een bepalende rol hebben gespeeld in de negentiende eeuw. De formules van de natuurkundige en Nobelprijswinnaar Lorentz vormen de basis van de theorieën van Einstein. Geïnspireerd door Darwin gaat Eugene Dubois op zoek naar de missing link, de schakel tussen aap en mens. Hij vindt in Indië een schedel en botten van de zogenaamde Java-mens. Maar in zijn tijd ondervindt hij veel weerstand, de evolutietheorie is in de negentiende eeuw een controversieel onderwerp.

Afl. 6 Een nieuwe wereld

Charles Darwin wordt in 1809 in Engeland geboren. De slimme tiener gaat geneeskunde en later theologie studeren. Maar liever dan in de kerk, zit ie met zijn nieuwsgierige neus tussen de plantjes en beestjes in de natuur.
Als hij 22 is wordt hij uitgenodigd voor een expeditie op het onderzoeksschip de Beagle. Het schip gaat de hele wereld rond, en Darwin heeft ‘the time of his life’. Hij ontdekt planten en dieren die hij nog nooit gezien heeft, en misschien ook liever niet wil zien. 
In Darwins tijd staat één ding vast; God heeft de aarde en al haar bewoners in één week helemaal goed geschapen. Maar Charles ziet dat soorten zich juist in de loop van miljoenen jaren hebben aangepast aan hun omgeving: evolutie. En dat alleen de soorten die dat het best doen overleven: survival of the fittest. 
Maar Darwin houdt die kennis voor zichzelf. Zijn evolutietheorie gaat namelijk lijnrecht in tegen de leer van de kerk en, misschien nog wel erger, tegen zijn gelovige vrouw. Pas 23 jaar na terugkeer van de Beagle durft hij het aan. In 1859 publiceert hij zijn befaamde boek: On The Origin Of Species.
Tegenwoordig is Darwins evolutietheorie verplichte kost in de biologieles. Maar, geloof ’t of niet, sommige gelovigen geloven er nog steeds niet in, geloof ik.

Charles Darwin maakte zich met zijn boek 'On the origin of species' niet echt populair bij de kerk en gelovigen. Tegenwoordig is zijn evolutietheorie verplichte kost op (de meeste) scholen. 

Wie was Darwin?

‘Ik heb veel geleden’ is de Nederlandse vertaling van Multatuli, het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker. Zijn gevoel voor rechtvaardigheid, non-conformisme en voortdurende speelschulden brengen hem vaak in problemen. Bovenal is hij de man die met Max Havelaar of de Koffijveilingen der Nederlansche Handel-Maatschappij de misstanden van de Nederlandse koloniale politiek in Nederlands-Indië krachtig aan de kaak stelt. Het boek wordt in heel Europa omarmd door emancipatiebewegingen als de vrijdenkers, socialisten en humanisten. Het fairtrademerk Max Havelaar dankt er zijn naam aan. 
Multatuli maakt de koloniale misstanden van dichtbij mee. Hij werkt 18 jaar als ambtenaar in Indië, tot hij in 1856 gedesillusioneerd naar Nederland terugkeert. Gestationeerd in Lebak op Java, ziet hij hoe een  plaatselijke Indisch hoofd zich schuldig maakt aan ernstig machtsmisbruik tegen zijn bevolking. Hij dient een aanklacht in, maar die wordt door het Nederlands-Indisch bestuur genegeerd. 
Max Havelaar is een literaire vertaling van onder meer de gebeurtenissen in Lebak. Daarnaast zet Multatuli de Hollandse kleinburgerlijkheid te kijk. Droogstoppel is de spreekwoordelijke karikatuur van de calvinistische en fantasieloze handelaar, die geen benul heeft van wat er in Nederlands-Indië gebeurt.
Multatuli is naast schrijver ook redenaar en denker. Geïnspireerd door de Verlichting, wijst hij net als Spinoza een persoonlijke God af. De mens moet zijn natuur volgen, die inherent goed is. Maar uit bekrompen geloofsijver of financieel gewin maken mensen elkaar juist het leven zuur. Multatuli schrijft: ‘de roeping van de mens is mens te zijn!’
In 1866 emigreert Multatuli naar Duitsland. Hij is inmiddels bij verstek veroordeeld tot een korte gevangenisstraf en een geldboete. De reden: hij ergert zich tijdens een theatervoorstelling aan het gedrag van enkele toeschouwers, en deelt klappen uit. Het draait uit op een rechtszaak. Multatuli verschijnt op tijd bij de rechtbank, maar omdat hij geen zin heeft te wachten tot de zaak vóór hem is afgerond, vertrekt hij. 
In 1868 wordt het vonnis vernietigd. Multatuli blijft in Duitsland wonen. Hij overlijdt in 1887, en wordt als eerste Nederlander gecremeerd.

Multatuli, Eduard Douwes Dekker (1820 – 1887)

Eduard Douwes Dekker schreef onder het pseudoniem Multatuli een van de belangrijkste boeken uit de Nederlandse literatuur: Max Havelaar of de Koffijveilingen der Nederlansche Handel-Maatschappij. Maar naast schrijver is Multatuli ook redenaar en denker, wars van geloof en god.

Van het een kwam het ander. De vliegenmepper van de dei. Dit is Hussein Ben Hassan. ‘Hallo, ik ben Hussein Ben Hassan’. Hussein was de Dei van Barbarije. De wat van de wat? Dat moet ik even uitleggen. Het gebied dat we nu kennen als Algerije heette aan het begin van de negentiende eeuw Barbarije. Barbarije maakte deel uit van het Ottomaanse Rijk. En de sultan van dit rijk liet het regeren van Barbarije over aan de dei. Alleen had de dei zorgen aan zijn kop. Om die te begrijpen moeten we een uitstapje maken naar het Frankrijk van 1789. ‘Ah oui, vive la revolution!’ De Franse monarchie had toen graan gekocht van Barbarije om haar hongerige soldaten te voeden. En dat voor een bedrag van maar liefst acht miljoen frank. Maar de Fransen waren laks in het betalen ervan. Meer dan 30 jaar en zes Franse koningen verstreken. Dit maakte de dei pissed. Hij besloot af te spreken met de Franse ambassadeur Pierre om te onderhandelen. De koppige houding van Pierre haalde het bloed onder de dei’s nagels vandaan. De dei had het helemaal gehad. Hij pakte zijn vliegenmep… Nee, die zag er toen niet zo uit. Ook niet zo. Nou, hij pakte zijn vliegenmepper in de vorm van een pauw en gaf de ambassadeur een driftige tik in zijn gezicht. De ambassadeur was ontzettend aangedaan maar niet alleen de ambassadeur. Heel Frankrijk voelde zich beledigd zoals alleen de Fransen dat kunnen. De dei kon nu wel fluiten naar zijn centen. De Franse koning, Karel X, zag maar een oplossing om de Franse trots te redden: oorlog. Met een troepenmacht van 34.000 man vielen de Fransen op 14 juni 1830 Barbarije binnen. Het werd een bloedbad met duizenden doden. De Fransen zetten de dei af, voegden het gebied bij de monarchie en introduceerden de naam: Algérie, of zoals de Fransen dat zeggen: Algérie. En zo kwam van het een het ander en leidde een flinke tik met een vliegenmepper tot een 132 jaar durende kolonisatie. Een kleine gebeurtenis had grote gevolgen. Maarja, zal je denken. Het redden van de Franse trots was toch niet de enige reden voor de kolonisatie? Europese landen hadden het idee dat zij de morele taak hadden niet-Europanen op te voeden naar hun maatstaven. Wat is eigenlijk de aandrijver van de geschiedenis? Ideeën, macht of keiharde knaken? Wat speelde er nog meer mee bij de kolonisatie van Algerije?

Van het een kwam het ander

In 1827 geeft de dei van Barbarije de Franse ambassadeur een ferme tik met zijn vliegenmepper. Dat had hij beter niet kunnen doen. Van het een kwam het ander: pats! Een kortstondige driftbui leidde tot een koloniale overheersing die 132 jaar zou duren.

De vliegenmepper van de dei

Het communisme ontstaat in de 19de eeuw mede door Karl Marx. In de fabrieken ziet Marx hoe arbeiders zichzelf bijna dood moeten werken voor een hongerloontje, terwijl de directeur nog even een grote sigaar aansteekt. Dat kan beter, volgens Marx: als de fabrieken in handen van de staat zijn, dan kan de winst eerlijker verdeeld worden. En dan kan opeens iedereen een sigaar roken. (Maar wel een kleintje.)

In 1917 breekt de Russische Revolutie uit, onder leiding van de communist Lenin. Het land wordt omgedoopt in de Sovjet-Unie, een nieuwe vlag wordt gehesen en het communisme ingevoerd. Bedrijven en landbouwgrond komen in handen van de staat, en boeren en arbeiders krijgen allemaal evenveel. Hoewel… sommige hoge heren krijgen net evenveler. Daardoor krijgt de gewone man toch weer minder. En critici hoeven hun mond al helemaal niet open te doen...

De theorie van het communisme werkt in de praktijk niet echt lekker. Dat ziet ook Michael Gorbatsjov. Hij komt uit de communistische partij, maar leidt de Sovjet-Unie langzaam maar zeker richting democratie. Vanaf de jaren ‘90 is het weer ‘gewoon’ Rusland. Het communisme is verleden tijd, de hamer en sikkel gaan terug in de gereedschapskist.


In een communistische staat is iedereen gelijk en zijn alle bedrijven en landbouwgrond van de staat. In Rusland heeft het communisme van Karl Marx zijn langste tijd gehad, maar er zijn landen die nog steeds communistisch zijn. Cuba en Noord-Korea bijvoorbeeld.

Wat is communisme?

Burgers en stoommachines

H/V examenvideo's bij geschiedenis (havo/vwo) over de industrialisatie.

Geschiedenis examen: tijdvak 8, burgers en stoommachines

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Sterretjes

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.