Kantelpunten of tipping points zijn gebeurtenissen die, als ze gebeuren, een nog grotere en onomkeerbare invloed hebben op het opwarmen van de aarde. Vijf kantelpunten die mogelijk al in gang zijn gezet, zijn het instorten van de Groenlandse en de West-Antarctische ijskappen, de massasterfte van tropische koralen, het dooien van de permafrost en het tot stilstand komen van de Labrador-zeestroom.
Klimaatmoe?
Ik ook. Sterker nog, ik denk dat ik er effe bij ga zitten. Om vanuit deze stoel wel iets heel belangrijks uit te leggen. Ga er zelf anders ook even bij zitten, want dit is best een pittige. Deze video gaat namelijk over 'climate tipping points' - klimaatkantelpunten.
Luister. Er zijn elementen in het wereldwijde klimaat die wanneer ze een beslissend zetje krijgen, door zullen blijven gaan met een complete verandering, of zeg gerust: aftakeling. Zelfs als wij zouden stoppen het verder opwarmen van de planeet. Met plotselinge, onomkeerbare en in een aantal gevallen ook zeer gevaarlijke gevolgen. Dus: blijf kijken!
Deze explainer gaat voor de klimaatverandering, niet zozeer over hoe de mens het klimaat beïnvloedt met alle gevolgen van dien voor de planeet, maar over hoe de planeet, als-ie maar ver genoeg door ons gepusht wordt, zichzélf nóg verder zal veranderen met alle gevolgen van dien voor de mens en dier.
In een nieuwe studie beschrijven wetenschappers zestien van zulke klimaatkantelpunten. En dit is misschien best ff schrikken: met de huidige opwarming van 1,1 graden zijn we déze onomkeerbare kantelpunten mogelijk zelfs al voorbij. In deze video krijg je ze alle vijf. Oh en trouwens... vanaf 1,5 graad mogelijk ook nog eens deze vijf. Bonus. Ok, mógelijk... is dus geen zekerheidje. Zoals altijd, 't is ingewikkeld. Vandaar deze stoel, deze dominostenen en deze blokkentoren. Want klimaatmoe of niet, dit wil... Nee, wacht, dit moet je ff weten over climate tipping points.
Kantelpunten, tipping points: ik gebruik ze door elkaar, maar ze betekenen dus hetzelfde. Dan weet je dat.
Dit belangrijke rapport staat centraal in deze video. Het is een analyse van 200 eerdere wetenschappelijke studies. Eén van de auteurs is een Nederlander. Mijn naam is Arie Staal. - Daar zal je 'm hebben. - En ik ben universitair docent Milieuwetenschappen aan de Universiteit van Utrecht. Ik heb meegeschreven aan dit rapport. Mijn rol was vooral overzicht maken van de stand van zaken rond het tipping point in de Amazone. Onze precieze definitie van tipping points is nogal technisch, maar het komt erop neer dat het een bepaalde waarde van de opwarming van de aarde is waarbij een klein beetje extra opwarming zorgt voor een substantiële verandering in een systeem. Ook moet het gaan om een groot gebied waar die veranderingen plaatsvinden, dat wil zeggen minstens 1 miljoen vierkante kilometer.
Duidelijk? Mooi. Maar om het nóg duidelijker te maken, heb ik dus toch even die stoel nodig. Die staat met vier poten stevig op de grond. Een beetje duwen en trekken en de boel verschuift wat, maar: stabiel. Nu wip ik een beetje. Ik zit nog, maar op nog maar twee poten. Een stuk minder steady. Je ziet het: wat eerst heel stabiel was, is dus uiteindelijk met een heel klein zetje omver te krijgen.
Leuk zo'n stoel, maar hoe vertaalt dit zich naar de planeet? Het gaat daarbij over elementen in het klimaat die onomkeerbaar veranderen van de ene in een andere staat. Voorbeeldje van één van die zestien tipping points: het Amazoneregenwoud. Wat een regenwoud een regenwoud maakt, en da's eigenlijk best wel vet, is dat het voor een deel zijn eigen regen produceert. Water verdampt uit de jungle en valt daarna weer als neerslag terug naar beneden. Maar als het Amazoneregenwoud door de opwarming van de aarde een punt bereikt, een kantelpunt, waarin het te droog wordt, dus dat er niet meer genoeg water is om zichzelf te onderhouden, dan verdwijnt er stukje bij beetje meer regenwoud en verandert het op die plekken in een soort savanne.
Van jungle naar gras dus. Nog los van eh,ja, dit.
Nog een voorbeeld: West-Antarctica, het smelten van de 'doomsday gletsjer'. Dat is de bijnaam, maar met een reden. De Thwaites-gletsjer, zoals-ie eigenlijk heet, is zo'n heel duidelijk kantelpunt. De punt van deze gletsjer drijft namelijk op het water in een baai waar tig andere gletsjers ook op uitkomen, en werkt als een soort kurk op een fles. Dus stel, jij bent de warme oceaan, ik ben de West-Antarctische ijskap en dít is de Thwaites-gletsjer. Als deze muur van ijs wegsmelt, stroom jij met je warme water hier zo de baai binnen. Enne, hou mij dan nog maar eens tegen. Ik sta niet binnen een dag al voor je deur, maar geleidelijk glij ik zo het water in. Na dit kantelpunt volgt namelijk een onomkeerbare kettingreactie van smeltende gletsjers. Mocht de hele West-Antarctische ijskap smelten, is dat goed voor drie meter zeespiegelstijging. Of zeg gerust, Breda aan Zee. Heb je een beeld? Maar zoals ik al zei: het is ingewikkeld. Het ene kantelpunt is het andere niet.
Kijk even mee naar deze grafiek. Hier zie je die zestien tipping points. En hoe en wanneer ze getriggerd worden. Ik loods je er ff doorheen. Hier links van mijn zie je die zestien plekken op de wereld waar kantel-elementen zitten in het klimaat. Op deze as van links naar rechts zie je de gemiddelde temperatuurstijging. Dit is waar we nú staan: 1,1 graden opwarming sinds de industriële revolutie. En dit is de 1,5 tot 2 graden, dat zijn de doelen van Parijs. Maar deze grafiek kijkt voor de zekerheid ook alvast even iets verder. Nu die tipping points. Hier zie je welk element bij welke temperatuur 'mogelijk' tot 'zeer waarschijnlijk' een kantelpunt bereikt. En deze stippen zijn de best mogelijke schattingen van dat beslissende laatste duwtje. Neem dat Amazoneregenwoud. Vanaf de 2 graden opwarming treedt dat zichzelf in stand houdende proces mogelijk al in werking. Bij 6 graden wordt dat wel heel waarschijnlijk. Da's een flinke marge tussen mogelijk en waarschijnlijk.
Arie?
Waar dat precies ligt, daar is nog veel onzekerheid over en we weten ook niet precies om hoe groot en welk gebied het dan zal gaan. We snappen de mechanismes wel, zoals het recirculeren van het water, maar ecosystemen zijn heel complex. Er zijn heel veel processen die op elkaar inwerken. Er zijn verschillende soorten die verschillend reageren. En de omstandigheden zijn niet overal hetzelfde. Dus het is heel moeilijk om zo'n tipping point precies te bepalen.
Ok, even die vijf die dus mogelijk al in gang zijn gezet. Gaat om deze vijf tipping elementen, het instorten van de Groenlandse en de West-Antarctische ijskappen, de massasterfte van tropische koralen, het dooien van de permafrost en het tot stilstand komen van de Labrador-zeestroom. En als we dan kijken naar die grafiek zie je dus inderdaad dat voorbij de 1 graden deze vijf tipping points mogelijk al voorbij hun point-of-no-return zijn. In dat rijtje zit dus ook die 'doomsday gletsjer' waar ik het net over had. Ja, dat is er echt een om in de gaten te houden. De verwachting is dat die ijs-kurk ergens in de komende jaren al barst en breekt. West-Antarctica zou je kunnen vergelijken met deze blokkentoren. En die Thwaites-gletsjer is dit beslissende blokje dat het hele systeem laat instorten.
Dan de Groenlandse ijskap. Net ff anders. Daar zit een wat minder makkelijk aanwijsbaar 'kantelpunt', want Groenland is al zo lek als een mandje. Zie je op deze animatie van NASA. Uit barsten, scheuren, smeltwaterrivieren en glijdende gletsjers lekt het smeltwater weg. Om in de metaforen te blijven, Groenland is eigenlijk meer een soort dominospel waarbij het systeem steentje voor steentje instort, maar wel met een point-of-no-return waarna de boel zichzelf versneld afsmelt. Vermoedelijk neemt het vanaf 1,5 graad opwarming echt een vaart.
Zelfde geldt voor het verdwijnen van tropische koralen en het dooien van die permafrost in het Arctisch gebied. Maar ook beide nú al aan de hand: vernietigende hittegolven in de oceaan die al een heel koraalkerkhof achterlaten. Mocht koraal helemaal verdwijnen, dan is dat voorgoed. En die permafrost - permanent bevroren bodem - is aan het dooien. Een rottingsproces van duizenden tot miljoenen jaren oude organische resten van dode planten en dieren in die bodem. En daar zit CO2 en methaan in. Meer opwarming. Dus meer dooi, meer uitstoot, meer opwarming. Dat houdt zichzelf dus in stand. Een kantelpunt.
En de laatste van de vijf: het instorten van de Labrador-zeestroom. Een koude stroom van de Arctische naar de Atlantische Oceaan. Die staat bekend om de reusachtige voorbijdrijvende ijsschotsen elke lente en zomer en heeft een verkoelend effect op de regio. Als de stroom tot stilstand komt dan zal dat een groot verschil maken in de temperaturen en het weer op die plek. En misschien dat het je al was opgevallen op de kaart, Groenland ligt naast die zeestromen. Al dat smeltwater van Groenland kan eraan bijdragen dat die Labrador-stroom en ook de veel grotere Atlantische Golfstroom afzwakken. Zo kan het ene kantelpunt dus bijdragen om het volgende kantelpunt te triggeren.
Hoe zit dat, Arie?
Bijvoorbeeld als een deel van het Amazoneregenwoud afsterft, dan komt er meer CO2 in de atmosfeer, wat nu ligt opgeslagen in de bossen. Dat zou bijvoorbeeld kunnen leiden tot het verdere dooien van de permafrost. Zo zijn er van die dwarsverbanden mogelijk, waardoor tipping points elkaar mogelijk kunnen versterken. Belangrijk: of en hoe die tipping points elkaar zouden kunnen ontketenen of versterken is nog geen onderdeel van deze studie, daar is meer wetenschappelijk onderzoek voor nodig.
Dan het volgende. Dat we die 1,5 graad gaan aantikken, is zo goed als zeker. Waarschijnlijk al ergens rond 2040. En dan moeten we déze vijf kantel-elementen even specifiek benoemen. Het verdwijnen van het ijs op de Barentszee, het verdwijnen van de gletsjers in de bergen wereldwijd, het instorten van de Atlantische Golfstroom die ik net al even noemde, de massasterfte van noordelijke bossen en het opschuiven van de groeigrens van diezelfde bossen verder naar het noorden. En als je dat op de grafiek bekijkt, zie je dus dat deze vijf inderdaad vanaf de 1,5 graad mogelijk al in gang worden gezet.
Die laatste drie worden pas waarschijnlijk vanaf 4 graden opwarming. Dus dat is gelukkig nog ver weg. Wat ik al zei, het ene kantelpunt is het andere niet. Alleen al de marges van temperatuur en de mate van waarschijnlijkheid verschillen enorm. Ook de potentiële gevaren. Zo is het afsterven van koralen rampzalig voor regionale ecosystemen of de lokale visserij bijvoorbeeld, maar niet zozeer voor de planeet als geheel. En, ander kantelpunt: het opschuiven van de groeigrens van de noordelijke bossen, dat biedt zelfs een kans voor nieuwe bossen.
Maar neem dat Amazoneregenwoud, die Thwaites-gletsjer of de permafrost, dat gaat de hele wereld merken. Soms kan zoiets heel snel gaan. Bijvoorbeeld afzwakkende zeestromen, zoals de voor ons zo belangrijke Golfstroom in de Atlantische Oceaan. Als die verdwijnt krijgen we hier in Europa zonder de toevoer van warm water uit de tropen zelfs een kleine ijstijd, geen grap. Terwijl de aarde ondertussen gemiddeld wel verder blijft opwarmen.
Effe checken hoor, dat staat in ieder geval voorlopig niet te gebeuren en al helemaal niet van de een op de andere dag. Dus vergeet Hollywood alsjeblieft. Maar voor de zekerheid toch maar even checken in de grafiek. Vanaf 4 graden wordt dit pas waarschijnlijk. En de zeespiegelstijging en dooiende permafrost, dat gaat natuurlijk ook niet zo, maar millimeter voor millimeter en stukje voor stukje uitgesmeerd over soms tientallen, soms honderden of soms zelfs duizenden jaren.
Ieder tipping point heeft een ander mechanisme. Gletsjers bijvoorbeeld, het smelten daarvan kan zorgen voor lokale opwarming, wat weer voor meer smelten zorgt. Maar bij regenwouden gaat het meer om veranderende regenpatronen. Oceaanstroming, weer een heel ander verhaal. Maar wat ze gemeen hebben is dat er een bepaald punt is in de opwarming van de aarde die die veranderingen in gang zet. Nou zijn er wel grote onzekerheden. In sommige gevallen hangt het er ook maar net vanaf hoe snel de opwarming plaatsvindt... En we kunnen voor verrassingen komen te staan. Bijvoorbeeld als een verandering in de Golfstroom zorgt voor extra afkoeling.
Hoe trek je hier nou een conclusie uit? Tja, met zo veel onzekerheden nog is dat lastig. Ik ga dit verder niet sugarcoaten, want eerlijk: die kantelpunten spellen onheil. Máár... mógelijk is nog niet waarschijnlijk, en waarschijnlijk is nog niet zeker. In de woorden van hoofdonderzoeker David McKay:
Deze signalen kunnen ons niet precies vertellen hoe dicht we tegen die tipping points aan zitten, maar wel dat de ontwrichting onderweg is en zulke kantelpunten dichterbij komen. Waar we ook zeker van kunnen zijn is dat elke fractie van verdere opwarming bijdraagt aan die ontwrichting van deze kantel-elementen en de kans vergroot dat ze zichzelf blijvend zullen veranderen.
Da's duidelijk. Maar, Arie?
Waar we geen bewijs voor hebben gevonden, is dat er een planetair tipping point op handen is. Dat betekent heel concreet dat er niet een punt is waarop de aarde zichzelf zo ongecontroleerd blijft opwarmen dat het niet meer te stoppen is. Dus dat betekent dat alle beetjes altijd zullen blijven helpen.
