Complottheorieën zijn van alle tijden. Maar nu zijn ze zichtbaarder dan ooit. Over de oorsprong van het virus, wat uit een lab komt. 5G is radiatieziekte, dat is exact hetzelfde als wat het coronavirus is. Toch is de grens tussen kritische denkers en complotdenkers soms dun. Die kan het ook vanaf de andere kant bekijken. Wat klopt er niet aan wat de media ons vertellen? Vanavond kijken we naar wat we kunnen leren van complotdenkers. Hiervoor spreek ik met Jelle van Buuren. Toen Jelle van Buuren jong was, wilde hij niets liever dan journalist worden. Maar het liep anders, hij werd veiligheidsdeskundige. En hij geeft les op de Universiteit Leiden. Voor zijn promotie specialiseerde hij zich op complotdenkers. Voor zijn promotie specialiseerde hij zich in complotdenkers.] Die hij ook nu nog zorgvuldig in de gaten houdt. Welkom, Jelle. Dank je wel. Voordat we gaan praten over wat we zouden kunnen leren van complotdenkers... eerst kijken wie het zijn en hoe groot die groep is. Wat kun je daarover vertellen? Het is heel moeilijk aan te geven hoe groot de groep precies is. Het hangt een beetje af van naar welke complottheorieën kijkt. Soms is het 5% van de Nederlandse bevolking die er geloof aan hecht. Soms 20%. Maar die aantallen zeggen niet alles. Je hebt complotdenkers in allerlei soorten en maten. Sommigen geloven er heel erg in. Anderen kijken er een keer naar of geloven een beetje. Dus die aantallen alleen zeggen niet alles. Dat geldt ook voor het profiel van de complotdenker. Dat is er niet. Het gaat om een grote verscheidenheid van mensen in alle lagen van de bevolking. Het is geen marginaal verschijnsel. Geen marginaal verschijnsel. Je kan er niet een strak cijfer op plakken. En tegelijkertijd zeg jij: corona is een ideale omstandigheid voor complotdenkers om in complotten te denken. Ja, corona is een ontzettend ingrijpende gebeurtenis. We zien vaak dat een ingrijpende gebeurtenis allemaal onzekerheden en wantrouwen losmaakt. Complotverhalen geven daar antwoorden op. Het is een ongelooflijke situatie waarin we ons bevinden. Alles wat normaal en zeker was, is ons ontnomen. Dat gevoel is er heel erg. Er is een avondklok, je kunt niet meer naar de kroeg. Studenten kunnen niet meer naar collegezalen. Een ontzettend onzekere situatie. En dan steeds de vraag: klopt al die informatie wel? Wat is toch die Britse variant? In dat soort gevallen gaan mensen op zoek naar alternatieve verklaringen. Naar andere informatie. In de hoop dat dat houvast geeft en grip op het leven. Dan kun je zeggen: je kunt die mensen wegzetten. Maar jij zegt: je moet er ook van leren, het is een symptoom. Als je kijkt naar waar zij op aanslaan, wat hun grieven zijn, wat hun emoties zijn. Dus als je de al te overspannen verhalen eruit haalt dan hier dat het vaak gaat om mensen die betrokken zijn bij de maatschappij. Die zich druk maken over onrecht, onrechtvaardigheid. Die kritisch zijn naar instituties, regering, media, wetenschap. Dat zijn in principe positieve eigenschappen. Een samenleving heeft kritische mensen nodig. Soms is het ongemakkelijk, maar dat hoort erbij. Maar soms gaat het ook heel ver. Ja. Soms schiet het echt uit de rails. Maar we moeten ons daar niet op blind staren. Dan kom je bij in het verhaal terecht dat het allemaal gevaarlijke gekkies zijn. Daarmee doe je ze onrecht. Daaronder zitten betrokken mensen die kritische vragen stellen naar de macht. En naar wie eigenlijk bepaalt wat waarheid is. Daar moet een overheid wat mee, zeg jij. Complotten zijn van alle tijden, jij hebt er een aantal onderzocht. Welke elementen zie je terugkomen in complotten van nu die je vroeger ook al zag? EEN ding wat je nu ook duidelijk ziet is het thema kindermisbruik. Ik zag dat indertijd. Toen ging het heel erg rond een topambtenaar van het ministerie van Justitie. Joris Demmink. Die werd beschuldigd van pedofiele praktijken. In vrij korte tijd werd dat een steeds groter complot. Inclusief het Koninklijk Huis, rechters, advocaten, journalisten. De hoogste mensen van de samenleving, de elite. Ook daar was het thema satanische rituelen al aanwezig. Wat we ook nu weer terug zien. Dat is precies wat we nu zien bij QAnon terug zien. Precies hetzelfde verhaal, maar net in een ander jasje. En net met andere schuldigen en slachtoffers. Maar kindermisbruik is iets waar we allemaal heel gevoelig voor zijn. Waar we allemaal op aanslaan. Het kind is het symbool van de onschuld en zuiverheid. Wie kinderen iett aandoet, die zijn het laagste van het laagste. Dus als je je tegenstander of je vijand dat in de schoenen schuift maak je meteen duidelijk dat je strijdt voor het goede en tegen een heel kwaadaardige vijand. Tegelijkertijd is het ongemakkelijk. Want kindermisbruik bestaat. Georganiseerd kindermisbruik bestaat ook. Het is een reëel probleem. Het idee dat dit soort dingen gebeuren, kun je nooit zomaar van tafel vegen. Omgekeerd betekent het niet dat dus alle complotten kloppen. We hebben een fragment uit de Tweede Kamer waarde Thierry Baudet zien. Het punt van de immigratie, Wolfgang Scheuble in de krant FAZ heeft gezegd: als wij niet ons vermengen als Europeanen vallen we ten prooi aan incest. Dat heeft hij letterlijk gezegd. Dat is een citaat. Ze zeggen het, ze willen het. Dat is het doel! Het doel is multiculturalisme. Het verzwakken van de Europese traditionele identiteit. Dat is de officiële ideologie van de EU. Hier zie je heel duidelijk terug dat er wordt gesproken over doelbewust plan. Het doel is het verzwakken van de samenleving. Van de oorspronkelijke bevolking. Er is kritiek mogelijk op migratiebeleid. Kritiek mogelijk op de multiculturele samenleving. Er zijn mensen die maken zich zorgen en de samenlevingen verkleuren. Dat klopt allemaal, dat is geen verzinsel. Maar op het moment dat je tot het doelbewuste plan maakt, de opzet om hier de oorspronkelijke bevolking te decimeren of tot tweederangs burger te maken, dan kom je toch echt op het terrein van complotdenkbeelden. Hoe erg is dat als dat in Kamer wordt gedebiteerd? Op dat moment krijgt zo'n idee veel meer gewicht. Meer legitimiteit. Dan dat het alleen door iemand op een sociaal mediaplatform wordt geroepen. Maar de elementen waar jij over spreekt, die zie je steeds terugkomen. En nieuw element is de sociaal media. Utrecht Dataschool doet daar onderzoek naar. Hier weten ze bij de Utrecht Data School alles van. Mirko, jij hebt onderzoek gedaan naar de rol van social media bij het verspreiden van complottheorieën. Dat heb je ook gedaan bij corona. Hoe heb je dat gedaan? Het onderzoek was van de Utrecht Data School. Die hebben gekeken: kunnen wij iets zinnigs zeggen over de verspreiding van complottheorieen? En hoe zouden we die kunnen onderzoeken? Daarvoor hebben we een sample gehaald van Twitter. We hebben gezocht naar alle tweets die '5G' en 'corona' bevatten. Gecombineerd in EEN tweet? Ja. Dan zien we inderdaad dat ergens in januari de eerste tweets beginnen op te duiken in Nederland die een samenhang stellen tussen 5G en corona. En als we naar de animatie kijken, dan zie je…Alle rode puntjes, dat zijn tweets die te maken hebben met corona en 5G. Die dus stellen: er is een samenhang tussen corona en 5G. We zien dat die zich het eerst verspreiden in de conservatieve, nationalistische hoek van Twitter. En dan gaan ze door naar 't centrum, naar de politieke mainstream op Twitter. Je ziet dat wij sommige tweets groen gekleurd hebben. Groen betekent dat je het niet eens bent met de complottheorie. Dat je er een kritische noot aan toevoegt, het anders interpreteert. En rood betekent dat je deze complottheorie juist ondersteunt. En dat je die actief verspreidt. Dus je zou kunnen zeggen dat rood hier een marginale opinie is. En hier bovenaan is het de dominante opinie. En kun je zien waar de superspreaders zitten hierin? Ja, wij hebben bij Instagram gekeken. Daar kun je ook het publiek in verschillende clusters indelen. Paarse clusters voor hiphop bijvoorbeeld. En dan hebben we influencers van YouTube. En we zien hier ook een paar grote accounts. Die hebben veel meer volgers en krijgen meer aandacht. We zien soms dat grote accounts soms echt aandacht geven aan een complottheorie die van een veel kleiner account komt. Zo treedt die eigenlijk als vermenigvuldiger op. Dat geeft zo veel meer aandacht en veel meer publiek aan de mening van het marginale account. Ja Jelle, nog even terugkijken naar deze wolk die we zien. Want wat zien we hier nou precies? In zo'n wolk laat men eigenlijk zien hoe iedereen zich verspreiden door de sociale media. En of je nou ook nog kunt aangeven dat sommige accounts want het zit gekoppeld aan personen of organisaties daar een grotere rol in spelen dan andere accounts. Nou, deze wolk laat dan bijvoorbeeld zien dat de account van Doutzen Kroes echt een belangrijk knooppunt is in het doorzetten van allerlei ideeën over corona. Omdat heel veel mensen het account volgen en haar een zekere autoriteit toedichten en dus haar informatie weer verder verspreiden. En dan hebben we het over de influencer. We zagen net Thierry Baudet in de Kamer. Wanneer wordt complotdenken gevaarlijk? Complotdenken kan risico's in zich dragen. Maar dat zie je eigenlijk als er meer extremistische elementen in terecht komen. Dan gaat het bijvoorbeeld over een ontzettend sterk uitvergroot wij/zij-denken waar eigenlijk geen tussenpositie meer mogelijk is. Je opponent is eigenlijk geen opponent meer maar de vijand in hoofdletters met echte kwaadwillende intenties, soms de duivel in persoon. Dan zie je dat er een soort dehumanisering kan optreden van de tegenstander. Dat zijn allemaal signalen die we ook weten uit een ander onderzoek naar bijvoorbeeld extremisme dat je dan extra moet opletten omdat er dan toch een soort gewelddadigheid insluipt. Zeker als je ook noties als existentiële bedreiging en einde der tijden er in krijgt. Dan wordt het allemaal erg apocalyptisch. En dat kan risicovol zijn. En dan moet je het heel serieus gaan nemen. En tegelijkertijd zeg jij dus ook van: zet mensen niet weg, leer er ook van. Wat kan de politiek leren van bijvoorbeeld onderzoek wat jij hebt gedaan? In ieder geval om de groep niet weg te zetten als een stel gekken of alleen maar gevaarlijk. Dat is niet zo. Je moet serieus luisteren naar wat er onder zit. En dan kan de politiek zichzelf ook nog wel eens een opdracht geven. Het gaat namelijk over je eigen betrouwbaarheid, je eigen transparantie. We hebben de toeslagenaffaire gehad. Dan kun je niet met droge ogen volhouden dat het allemaal keurig geregeld is In dit land. Dus veeg ook je eigen stal schoon. Dat moet de democratische opdracht blijven. Dank je wel, Jelle van Buuren.
