Name: De opbouw van de aarde
Uploaded: 2006-02-08T00:59:00+01:00
Duration: 2 min 40 s
Description: Heel vroeger dachten mensen dat het middelpunt van de aarde de hel was. Een vlammende oven waar duivels in wonen. Maar de mensen hadden het mis. Er wonen géén duivels in het midden van de aarde. Wél is het er enorm heet: ruim 5000 graden!

Groep 6/7/8

Klas 1/2/3

Vroeger dachten mensen dat het middelpunt van de aarde de hel was. Ze dachten dat het één groot vuur was, bewoond door duivels. Maar de mensen hadden het mis. In het midden van de aarde wonen geen duivels. Wél is het er enorm heet: ruim 5000 graden! 
De binnenkern van de aarde is een massieve bal van ijzer en nikkel. De druk in die kern is zó groot dat 'ie - ondanks de enorme hitte - niet smelt. In de buitenkern is de druk minder groot, daar is de massa wél gesmolten. Om de aardkern heen zit een dikke laag gesteente die ook heel heet is. Dit is de mantel van de aarde: een stroperige massa van 3000 kilometer dik. 
Aan de buitenkant is de aarde hard en stevig. Daar zit de aardkorst. Die aardkorst lijkt dik, maar is het niet. Want als je de aarde vergelijkt met een perzik, dan is de aardkorst maar zo dik als het schilletje! De aardkorst is niet één geheel, maar bestaat uit verschillende stukken die als een puzzel in elkaar passen. Die stukken aardkorst heten "platen". Er zijn 2 soorten platen. Continentale platen liggen onder alles wat land is. Het zijn dikke lagen aardkorst vol lichte mineralen, zoals graniet. Maar je hebt ook de Oceanische platen. Dat zijn de stukken aardkorst die onder de oceanen liggen. 
De Oceanische korst is veel dunner dan de continentale, maar wel zwaarder - doordat er gesteente als basalt in zit. De aardplaten drijven op de stroperige massa van de mantel. Doordat het binnenste van de aarde zo ontzettend heet is, zitten er stromingen in die massa die de platen langzaam laten bewegen. Sommige platen drijven van elkaar af...en sommige naar elkaar toe. Andere platen glijden alleen maar langs elkaar heen. Doordat de platen bewegen, ontstaan er gebergten, aardbevingen en vulkanen.

Het rommelt diep onder onze voeten! Iedere dag komt er wel ergens op de wereld een aardbeving voor. Als een aardbeving op de zeebodem plaatsvindt, kunnen tsunami's, reuzegolven, de kust overspoelen. En dan zijn er nog de vulkanen, vurige bergen, die met een hoop kabaal kunnen uitbarsten. Hoe ontstaan deze indrukwekkende en gevaarlijke natuurverschijnselen en waar vinden ze plaats?

Overzichtsillustratie aardbevingen en vulkanen

Het rommelt diep onder onze voeten! Iedere dag komt er wel ergens op de wereld een aardbeving voor. Als een aardbeving op de zeebodem plaatsvindt kunnen tsunami's, reuzegolven, de kust overspoelen. En dan zijn er nog de  vulkanen, vurige bergen, die met een hoop kabaal kunnen uitbarsten. Hoe ontstaan deze indrukwekkende en gevaarlijke natuurverschijnselen en waar vinden ze plaats?

Hoe ontstaan aardbevingen, vulkanen en tsunami's?

Aardbevingen en vulkanen

De aarde is geen grote versteende planeet. In de aardkern is het heel erg heet en de aardkorst drijft op magma in de langzaam stromende aardmantel. De aardkorst is wel hard, maar bestaat uit platen die voortdurend in beweging zijn en naar elkaar toe drijven (convergentie) of van elkaar af drijven (divergentie). Bij de breuken tussen de aardplaten komen vaak aardbevingen voor en vind je vulkanen. Bekijk deze interactieve schoolplaat over de opbouw van de aarde. Zoom in en bekijk de verschillende video's!

Interactieve schoolplaat over aardlagen

Opbouw van de aarde

Een vulkaanuitbarsting kan er spectaculair uitzien, maar ook heel gevaarlijk zijn. In dit scrollverhaal lees je alles over verschillende vulkaantypes, lavastromen en aswolken. 

Scrollverhaal over het natuurgeweld van vulkanen

Hoe ontstaat een vulkaanuitbarsting?

De opbouw van de aarde

Werkblad Opbouw van de aarde

Heel vroeger dachten mensen dat het middelpunt van de aarde de hel was. Een vlammende oven waar duivels in wonen. Maar de mensen hadden het mis. Er wonen géén duivels in het midden van de aarde. Wél is het er enorm heet: ruim 5000 graden!

Aarde, zon en maan

Een vloeibare bol met een dun korstje

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Klas 4/5/6

Examenvideo's bij aardrijkskunde (havo/vwo) over de aarde. Eindtermen: aardbeving, klimaatverandering, vulkanen.

Ecosystemen schoolplaat

Aan de hand van het gebied de Veluwe leer je hoe ecosystemen functioneren en welke verschillende ecosystemen er te vinden zijn. De Veluwe is één van de grootste natuurgebieden in Nederland. Verken de heide, het bos en de beek. Ontdek welke invloed dieren onderling op elkaar hebben door middel van voedselwebben. Leer wat het belang is van een dood dier voor de natuur en wat de terugkeer van de wolf betekent voor de Veluwe. 

Klik op de afbeelding om te beginnen.

Interactieve schoolplaat over de Veluwe

Ecosystemen

Je hoort veel over klimaatverandering en het broeikaseffect. Maar hoe zit het nu precies? Test hoeveel jij weet over de gevolgen van het versterkte broeikaseffect.

Quiz over de gevolgen van het versterkte broeikaseffect

Wat weet jij over het broeikaseffect?

Klimaatverandering is een groot probleem waar de hele wereld mee te maken heeft. De poolkappen smelten, de temperatuur stijgt en er is steeds vaker extreem weer. In dit scrollverhaal van NPO Kennis lees je alles over de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering. 

Scrollverhaal over de opwarming van de aarde

Wat is klimaatverandering?

Om te koken, je huis warm te houden en een warme douche te krijgen, zijn brandstoffen nodig. Lang worden hout en turf gebruikt om vuur mee te maken. In de 19e eeuw wordt dit grotendeels vervangen door steenkool en in 1959 komt daar aardgas bij. Dit zijn allemaal fossiele brandstoffen. Brandstoffen die erg vervuilend blijken voor het milieu. 

Quiz over fossiele brandstoffen

Wat weet jij over kolen en gas?

Het ontstaan van een vulkaan heeft te maken met onze aardplaten. Die zijn heel langzaam maar zeker in beweging. Als twee aardplaten uit elkaar bewegen kan een spleet ontstaan waar vloeibaar magma naar boven borrelt.  Zo’n spleetvulkaan zie je op IJsland. Die kan je bijna gebruiken om een visje boven te grillen.

Maar aardplaten die op elkaar botsen doen dat met wat meer geweld. De platen worden de aardbol in gedrukt en het lichte materiaal zoekt een weg terug naar het oppervlak. Hier ontstaan stratovulkanen. Als zo’n vulkaan slaapt, lijkt er niks aan het handje. Maar van binnen, in de magmakamer, borrelt het. Er komt steeds meer magma en gassen bij, de druk wordt hoger en hoger, totdat de vulkaan met een geweldige knal uitbarst. kijk eens aan, een echte vulkaan!

Vrijwel elke week is er ergens op aarde wel een vulkaanuitbarsting. Die zijn niet zonder gevaar, en daarom is het maar goed dat we allerlei kundige vulkanologen hebben. Zij meten de trillingen rond vulkanen, analyseren de vrijkomende gassen en houden zelfs vanuit de ruimte met radar onze vulkanen in de gaten. En als er een afwijking wordt gesignaleerd… Dan is het pas echt CODE ROOD.

Clipphanger

Waarom zijn bananen krom? Hoe werkt je geheugen? Uiteenlopende vragen die Clipphanger met een grappige animatie op een verrassende manier beantwoordt.

Clipphanger header

Clipphanger logo

Clipphanger 

Clipphanger op Youtube

Op aarde zijn honderden vulkanen. Elke week barst er wel eentje uit. Gelukkig worden onze vulkanen goed in de gaten gehouden. Maar hoe ontstaat een vulkaan en waarom besluit ie soms ineens om uit te barsten?

Waarom barst een vulkaan uit?

Zoals je wel kunt zien op de wereldbol passen de Oostkust van Noord- en Zuid-Amerika precies op de Westkust van Europa en Afrika. Waarschijnlijk weet je wel waardoor dat komt: zo’n 200 miljoen jaar geleden was er geen Atlantische Oceaan, want de continenten zaten toen nog aan elkaar vast. Door bewegingen van tektonische platen zijn de continenten uiteindelijk verder uit elkaar komen liggen. Zoals je hier goed kunt zien.
De convectiestromen in de mantel van de aarde brengen de lithosfeer in beweging. Middenin de Atlantische Oceaan is er een divergente plaatgrens: hier bewegen tektonische platen uit elkaar. Het magma dat omhoog komt vormt een enorme oceanische rug. De hoogste toppen komen als eilanden boven de zeespiegel uit. De grootste daarvan is IJsland.


Hoe ontstaan vulkanen?

Hoe gaan wij om met onze rijkdom aan water? We moeten ons ertegen beschermen en hebben het tegelijk heel hard nodig.


Programmaheaders

Aardrijkskunde voor de tweede fase

Bij een divergente breuk bewegen de aardplaten uit elkaar. In het gat dat dan ontstaat, komt magma omhoog en er ontstaat een vulkaan.

Aardplaten bewegen uit elkaar

Galapagos in de klas

Op de Galapagoseilanden in de Stille Oceaan komen veel bijzondere diersoorten voor. De Engelse bioloog David Attenborough neemt je mee naar het eiland.

Galapagos

Vak: aardrijkskunde. De Galapagoseilanden liggen in de Stille Oceaan ter hoogte van de evenaar aan de kust van Zuid-Amerika. Ze bestaan uit een aantal grote en kleinere eilanden. De eilanden zijn ongeveer 4 miljoen jaar geleden ontstaan door vulkanische activiteit. De bron van de vulkanen is een enorme zuil hete, gesmolten rots die zich omhoog beweegt onder het aardoppervlak. De eilanden zijn na verloop van tijd ook onderhevig aan erosie en verval. Doordat ze wegdrijven van de actieve vulkanische bron, zakken ze langzaam weg en verdwijnen ze uiteindelijk weer onder het wateroppervlak.

Geboorte van een eiland

De kortste dag van het jaar is bij ons 21 december. Op die dag hebben we minder dan 8 uur daglicht. Daarna worden de dagen weer langer, elke dag zo’n 3 minuten. Tot 21 juni, want dat is de langste dag met maar liefst 16 en een half uur daglicht, een zwoele midzomeravond, en daarna een hele korte nacht.
Dit komt allemaal door de stand van de aarde. Als je een satéprikker door de polen heen steekt, dan zie je goed, dat ons bolletje een beetje schuin hangt. Hierdoor is het Noordelijk Halfrond in onze winter wat meer van de zon afgekeerd. En zo vangen we dus gewoon minder licht. Het Zuidelijk Halfrond ligt dan juist vol in de zon en daarom is het daar volop zomer, in onze winter. Zo kun je in de kerstvakantie nog eens lekker naar het strand. Maar zonder sneeuwpop.
Ondertussen gaat de aarde rustig verder in haar baan om de zon en een half jaar later hebben wij onze langste dag weer. En als je daar nog niet genoeg aan hebt, dan kun je op zomervakantie naar de Noordpool. Daar gaat de zon in de zomer helemaal niet onder. Dat is dus 24 uur lang bakken geblazen, en de enige schaduw, die komt van die grote sateprikker.

In de zomer duren de dagen lekker lang. En het is nog lekker weer ook. Dat komt door de stand van de zon. Die zorgt er trouwens ook voor dat de dagen in de winter koud en donker zijn.

Waarom is het ‘s zomers langer licht?

De energie die uiteindelijk de thermosfeer, rand van onze atmosfeer bereikt is ongeveer tienduizend keer zoveel als de huidige wereldwijde energieconsumptie.
Van deze kortgolvige straling wordt bijna 1/3 direct gereflecteerd door wolken, water, sneeuw en ijs en andere relatief spiegelende plekken op het aardoppervlak. Het deel van de straling wat direct weerkaatst wordt noemen we het Albedo.
Van de resterende 70% wordt 25% opgenomen en verstrooid in de troposfeer door waterdamp en wolken. Uiteindelijk wordt ongeveer 45% door het aardoppervlak geabsorbeerd. Het aardoppervlak absorbeert de zonnestraling en kaatst deze straling terug in de vorm van infrarode langgolvige straling. Dit is uiteindelijke de warmtebron van de aardse atmosfeer.
Een deel verdwijnt weliswaar als stralingsverlies de ruimte in, maar een groot gedeelte wordt geabsorbeerd door gassen in de atmosfeer en naar alle kanten weer uitgestraald, dus ook richting het aardoppervlak. Dit is het broeikaseffect. De belangrijkste broeikasgassen zijn waterdamp (H2O) en koolstofdioxide (CO2).
Uiteindelijk verlaat alle straling weer de atmosfeer waardoor de straling haar balans bereikt. De gemiddelde temperatuur op het aardoppervlak is tot zo’n 15 graden °C opgelopen.

De stralingsbalans van de aarde

De stralingsbalans van de aarde is een evenwicht tussen inkomende zonnestraling en uitgaande aardse straling.

Hoe wordt onze aarde verwarmd?

Alle gassen om ons heen, noemen we samen: de lucht. Een  gemiddeld hapje lucht bestaat voor meer dan driekwart uit stikstof. Stikstof is ooit zo genoemd, omdat proefdieren in een ruimte met pure stikstof vrij snel het loodje leggen. Dat komt echter niet door de aanwezigheid van stikstof, maar door de afwezigheid van zuurstof. Gelukkig is dat in onze lucht wel aanwezig. Wij ademen die zuurstof in om onze energie te verbranden. En hoog in de lucht wordt zuurstof omgezet in ozon, dat houdt de uv-straling van de zon tegen en zorgt ervoor dat wij hier beneden niet zo snel verbranden. Tenzij je in slaap valt op je luchtbed.

Water dat verdampt zorgt voor, jawel, waterdamp. Dat zit dus ook in de lucht. Dat spul is heel licht, stijgt op, en condenseert dan weer tot wolken. En verder bevat onze lucht nog het edelgas argon en allerlei gasjes zoals koolstofdioxide. Al deze gassen samen vormen een soort schil om de aarde van zo’n 100 kilometer dik. Dat is de atmosfeer, onze levenscapsule die de temperatuur op peil houdt. Zonder die schil van lucht zou het op aarde gemiddeld min 18 graden zijn. En zo zorgt de atmosfeer voor een hele fijne sfeer. Lang leve de lucht!

Mensen hebben zuurstof nodig om te ademen. Maar in de lucht om ons heen zitten nog veel meer gassen. Al die gassen vormen samen de atmosfeer, en die zorgt hier op aarde voor een fijne sfeer!

Wat is lucht?

Onder de stijgende luchtbeweging ontstaat een tekort aan luchtdeeltjes. De druk is hier dus lager dan gemiddeld. We vinden hier dus een lagedrukgebied.
Dit vrijwel permanente lagedrukgebied wordt de inter-tropische convergentiezone of afgekort ITC genoemd. Bovenin de troposfeer is er sprake van een toenemende luchtdruk. Die als het ware langs de grens met de stratosfeer wordt weggedrukt naar hogere breedte.
Rond 30 graden breedte zakt de afgekoelde lucht weer naar beneden. De kolom lucht is hier zwaarder dan gemiddeld. Aan het aardoppervlak is hier dan sprake van een hogedrukgebied. en daar wordt de druk weggevoerd naar plekken waar de luchtdruk lager is. 
Dat is onder andere het geval rond de tropen. Hierdoor ontstaat er een vrijwel constante wind tussen 30 graden en 0 graden breedte. Dit zijn de passaatwinden. De windstromen in deze regio maken de algemene luchtcirculatie echter nog niet compleet.
Rond de polen is het koud. De lucht is er zwaar en drukt op het aardoppervlak. Er heerst hier een permanent hogedrukgebied. Het teveel aan lucht wordt langs het aardoppervlak weggeduwd richting 60 graden lage breedte. Juist op die plek wordt vanuit lagere breedte ook warme lucht aangevoerd.
Deze sterk in temperatuur verschillende windstromen komen met elkaar in botsing Hier  wordt de warme luchtstroom over de koude luchtstroom heen gedrukt en stijgt de lucht op. Deze stijgende lucht condenseert en er ontstaat er in die gebieden vaak neerslag…..zoals in ons land.

De algemene luchtcirculatie

Warme lucht bij de tropen stijgt op. Deze beweging zet de algemene luchtcirculatie in werking.

Hoe waaien de winden op aarde?

De snelste en de meest veranderlijke stromingen die we op aarde kennen, die vinden boven ons hoofd plaats, in de lucht. Meteoroloog Helga van Leur kan me er alles over vertellen. Helga, er stroomt van alles op onze planeet, maar datgene wat misschien het makkelijkst stroomt is de lucht. Hoe zit het met die luchtstromen? Nou, dat is die wind en bovenin waait het. Dat kun je dit geval zien aan die sirre-strepen. Dat is helemaal verwaaierd, letterlijk en figuurlijk. Bovenin waait het heel hard. Onderin waait het wat minder hard en eigenlijk ontstaat die wind omdat er warme lucht gaat stijgen. En dan krijg je een soort mini-lagedrukgebied. Ergens anders gaat ie naar beneden, krijg je een mini-hogedrukgebied en waar een teveel is gaat naar een gebied waar tekort is en zo ontstaat uiteindelijk wind. Waar komt die warme lucht dan vandaan? Nou, dat begint met die zon. Die zon die stuurt stralen naar de aarde. Ja. Die stralen verwarmen het oppervlak waarbij zand, droog zand, heter wordt dan gras. Dat wordt nog heter dan water, blijft relatief koel en dat wordt dan omgezet in warmte. En die warmte gaat stijgen. Warme lucht wil omhoog, maar als iets omhoog gaat moet het ook ergens anders weer naar beneden toe. Dus hier zou het bij het zand omhoog kunnen gaan op kleine schaal en bij het water naar beneden, wat je langs de kust ook hebt. Op een mooie zomerdag gaat het op het strand wordt het lekker heet gaat het stijgen, de lucht. Boven zee daalt het en dan wordt het een gesloten circulatie. Dus dan krijg je een zeewind. Dus dan lig je op het strand en dan krijg je hele koude zeewind en landinwaarts hebben ze dan de stapelwolken. En precies datzelfde effect zie je ook op veel grotere schaal: luchtstromen die zich over de hele aarde uitbreiden. De evenaar is relatief warm en de polen zijn relatief koud. En wat gebeurt, dus die warme stroom, die wil eigenlijk naar de Noordpool rechtstreeks, maar dat kan niet. Dat is een te lange weg. Dus op een gegeven moment dan zakt de lucht naar beneden toe, een soort mini-hogedrukgebied en dan krijg je woestijngordel met dalende, uitdrogende lucht. Dus daar valt geen regen. Dat kun je planetair heel mooi zien. Weer noord daarvan op het noordelijk halfrond krijg je de strijd tussen of warme lucht uit het zuiden of koude lucht uit het noorden. Dan krijg je die fronten en die liggen nooit op dezelfde plaats. Dat maakt dat het een soort dans, en dat komt omdat die aarde draait. Hij wordt gewoon iedere keer weggeduwd door die aarde en dan krijg je uiteindelijk een rotatie die afwijkt. Maar dan is het dus geen toeval dat de woestijnen zoals de Sahara en de Gobi daar ten noorden van de evenaar liggen en dan Australië en Chili ten zuiden van de evenaar. Exact, dat zit op dezelfde afstand ongeveer van de evenaar. Maar dat betekent dus eigenlijk dat het uiterlijk van onze planeet bepaald wordt door luchtstromingen. Als je geen luchtstromingen hebt, dan heb je eigenlijk geen leven, want dan kan er geen bewolking ontstaan. Dan kan er geen regen ontstaan. Dan krijgen de gewassen geen vocht, dus dan houdt het op. Dus ook de stromingen in de dampkring zijn heel belangrijk voor het leven op aarde. Oké, qua massa stelt het misschien niet zoveel voor, maar de kracht is enorm en de gevolgen kunnen rampzalig zijn.

Wat is de invloed van luchtstromen op het weer?

Hoe is de aarde ontstaan? Hoe werken plaattektoniek, continentverschuiving, gebergtevorming en vulkanisme? Govert Schilling gaat op zoek naar antwoorden.

Govert naar de kern van de aarde header

Govert naar de kern van de aarde in de klas

Ga naar NPO Kennis

Zonder luchtstromingen zou er geen leven zijn op aarde. Hoe ontstaan die luchtstromen en wat is hun invloed op het weer en klimaat op aarde? Govert vraagt het aan meteoroloog Helga van Leur.

Bewolking zorgt voor regen

Als jij een keer in Azië gaat backpacken, let dan ook eens op het weer. Begin juni loop je in India nog lekker in de zon, maar dan begint het opeens te regenen. En niet zomaar een buitje, maar met bakken. Dit is… de moesson.

Voor de oorsprong van de moesson, moeton we even uitzoomon. In de zomer warmt het Indiase land sneller op dan de zee. De lucht boven land stijgt op, en zuigt vochtige zeelucht aan. Als die met water gevulde lucht boven land aankomt, stijgt-ie ook op, en in India komt-ie ook nog eens de Himalaya tegen. De stijgende lucht koelt af en condenseert. De hemelsluizen gaan open, en ‘t is tijd om de plu te pakken. Of het vliegtuig, want de komende maanden blijft het behoorlijk buiig.

Elk half jaar draait de wind, en wordt de natte moesson een droge. Tijdens ‘onze wintermaanden’ wordt het dan zomer bezuiden de evenaar, en krijgen ze in Afrika en Indonesië met de moesson te maken. Dan weet je nu waar je heen moet, voor een vakantie met 100% moessongarantie.

In Zuidoost-Azië heerst een lekker tropisch klimaatje. Maar in juni, juli en augustus valt er in India net zoveel regen als bij ons in een heel jaar. De wind voert dan vochtige zeelucht aan en ja, die moet een keer naar beneden. Hallo moesson!

Wat is de moesson?

Koolstof zit in gasvorm, CO2,  in onze atmosfeer. Maar ook in gesteente in bodem… Bij verwering van  gesteenten wordt CO2 omgezet naar waterstofcarbonaat wat met de rivieren naar de oceanen stroomt. In de oceanen wordt door plankton dit waterstofcarbonaat door plankton omgezet in kalk dat op de zeebodem wordt opgeslagen in sedimenten. Door geologische krachten als subductie wordt het sedimentgesteente verhit. De koolstof uit de sedimenten wordt dan door vuilkanen weer aan de atmosfeer afgestaan en is zo de cirkel weer rond. 
Maar CO2 wordt ook door allerlei organismen omgezet naar organisch materiaal en dit kan in gesteente worden opgeslagen. Hier komen de  zogenaamde fossiele brandstoffen vandaan, zoals olie, gas en steenkool. Bij de verbranding hiervan door de mens komt de CO2 weer in de atmosfeer. Eigenlijk dus veel sneller dan de natuur zelf!

De koolstofkringloop

Koolstof zit in gasvorm in de atmosfeer, maar zit ook in gesteente in de grond.

Koolstof is overal

CO2 is een gas en is overal om ons heen. Het is namelijk een vast bestanddeel van de atmosfeer. Toen de aarde nog niet zo lang bestond, was er veel meer CO2 in de atmosfeer dan nu. Al het groen dat op aarde is gaan groeien zoals planten, algen en ook bomen hebben heel veel CO2 opgenomen en opgeslagen. De bomen gebruiken de energie uit de CO2 om te groeien. Als de bomen worden gekapt en verbrand komt al die vastgelegde CO2 weer vrij in de atmosfeer. Samen met andere gassen, zoals waterdamp en methaan, zorgt CO2 ervoor dat de warmte van de zon op aarde goed wordt vastgehouden en het niet te koud wordt. Het maakt van onze aarde  eigenlijk een grote broeikas. Maar door het vrijkomen van steeds meer CO2 door verbranding wordt het broeikaseffect steeds meer versterkt. Daardoor stijgt de temperatuur op aarde, smelt het poolijs en stijgt de zeespiegel.

CO2 en het broeikaseffect

De Keuringsdienst van waarde vertelt het verhaal achter doodgewone producten uit de supermarkt, van banaan tot leverworst (KRO-NCRV).

Keuringsdienst 2024

Programmalogo's

Keuringsdienst van waarde in de klas

Keuringsdienst van waarde

CO2 zorgt ervoor dat het op aarde niet te koud is. Dat noem je het broeikaseffect. Maar door ontbossing komt er te veel CO2 in de atmosfeer. Hoe zit dat precies?

Broeikasgassen zorgen voor klimaatverandering

Pssst.
Misschien een beetje gekke timing, maar ik wil het met je hebben over het kindeke Jezus. Het Kerstkind. Born on Christmas Day.

Ok, stop maar. Deze video gaat niet over dát kindeke Jezus. En ook niet over Bethlehem. Voor deze video moeten we zelfs diametraal de hele planeet oversteken. Naar precies de andere kant van de aarde. Hier zo, midden in de Stille Oceaan.

Ik heb het over El Niño, Spaans voor Kerstkind. Naast deze El Niño is er namelijk nog een El Niño.
Een heel bijzonder en gigantisch weerfenomeen met dezelfde naam. El Niño. Maar laat je niet foppen.
Er is niks kleins en onschuldigs aan deze El Niño. En de hele wereld zal het weten. Op de ene plek meer dan de ander. Maar 't wordt sowieso wereldwijd een stukkie heter.
Goede kans zelfs dat we tijdens de komende El Niño al over die heiligverklaarde 1,5 graad heen gaan.

Ok, paar vragen. Wat is El Niño precies? Wie gaat het merken en hoe? En wat heeft deze El Niño met deze te maken? Leg ik je allemaal uit.
Want El Niño slaapt nu misschien nog... Hij wordt elk moment wakker. 

Het begint dus in die Stille Oceaan. Ook wel de Grote Oceaan en hier zie je waarom. Vanuit deze hoek lijkt het wel alsof de hele aarde uit water bestaat. Gigantisch dus. En altijd doormidden gehakt op al die
Eurocentrische tweedimensionale wereldkaarten waarmee wij zijn opgegroeid. Maar op deze kaart niet, Australië en Azië zijn hier het westen en de Amerika's het oosten. Centraal staat de Stille Oceaan. Of ja, stil... door allerlei natuurkrachten is die juist voortdurend in beweging.

Neem de zon, die de bovenste laag van het oceaanwater opwarmt. En de passaatwinden boven de oceaan, dat zijn tropische luchtstromen die vanuit het noorden en zuiden afbuigen naar de evenaar, van oost naar west.
En kijken we even onder water, dan zie je dat die passaatwinden dat bovenste door de zon opgewarmde laagje water naar het westen duwen. Van onderen wordt de oceaan in het oosten weer aangevuld met koud water uit de diepe oceaan. Opwelling heet dat. In de atmosfeer zorgt het warme water in het westen voor warme stijgende lucht. Die ook weer daalt, oostwaarts keert en vanuit daar weer nieuwe passaatwinden vormt. Het werkt als een soort lopende band.
Dit zijn 'normale' omstandigheden. Het oosten van Azië is daardoor natter. En het westen van de Amerika's juist droger. Maar nu komt het. Wetenschappers weten nog niet precies hoe en wat, maar om de paar jaar is er een complex samenspel tussen oceaan en atmosfeer dat de oceaan opwarmt. Die passaatwinden zwakken af en er welt minder koud water op in het oosten. Dat warme water wordt dus verdeeld over de hele oceaanbreedte rond de evenaar en overall wordt die een stuk warmer. Dát is El Niño. Maar die blijft niet in de oceaan. Kom ik op terug.

Eerst, de tegenhanger van het jongetje, het meisje. La Niña. Want het tegenovergestelde komt ook voor. Soms zijn die passaatwinden namelijk juist veel krachtiger dan normaal, waardoor het westelijke deel van de oceaan nog verder opwarmt, terwijl het oostelijke deel nog verder afkoelt.

El Niño en La Niña wisselen elkaar om de paar jaar af. Met tussendoor neutrale fases. Dat zijn die normale omstandigheden waar ik het over had. Dít gebied is bepalend: is het water in dit vak minstens een halve graad koeler dan normaal, dan spreken we van La Niña. En vanaf een halve graad warmer, El Niño. Grofweg kun je zeggen dat La Niña er zo uit ziet. En El Niño zo. En dus 'om de zoveel jaar'. Klinkt een beetje vaag, en dat is het ook. Want het kan variëren van twee tot wel zeven jaar.
Ik neem je even mee in deze grafiek. Let op. Horizontaal vind je de tijdlijn vanaf 1950. En op de verticale as zie je of de oceaan warmer of juist kouder was. In al deze periodes was het warmer dan normaal. In al deze periodes juist koeler. En dít is die grens van een halve graad. Zie hier: dít waren allemaal El Niños en dit La Niñas. Valt je iets op? Juist ja, de afgelopen drie jaar was het meisje de baas. En ook dat was te merken. Met grote invloed op wereldwijde weerpatronen. In de winter merken deze gebieden verdeeld over vijf continenten het meest van La Niña. Op de ene plek is het flink kouder, op de ander veel warmer. Hier droger, daar weer natter. En in de zomer gaat La Niña weer op andere plekken tekeer. Hoeft niet slecht te zijn. Zo zijn moessonregens in India door La Niña een cadeautje voor de landbouw, de industrie... Of wat dacht je van de koele wateren voor de westkust van Zuid-Amerika, topomstandigheden voor een rijk zeeleven. En dus ook geweldige tijden voor Peruaanse vissers.
Maar ja, elk voordeel... In het noorden van Australië betekent La Niña dit. Net als in delen van Zuid-Oost-Azië.

En... nog iets. Koeler water in de Stille Oceaan creëert de ideale omstandigheden voor orkanen boven de Atlantische Oceaan. Met ook het recordbrekende orkaanseizoen van 2020. En meer nog. Allemaal het werk van La Niña. Lief meisje. Maar onder de streep van de som van al die effecten op het weer heeft La Niña een verkoelend effect op de aarde als geheel. Als een soort wereldwijde airco. Maar ze is officieel voorbij.

Zie hier. Dit was La Niña afgelopen jaar week voor week. Je ziet het, die blauwe vlek lost op, en dit is nu. Vooral bij Peru begint het water al aardig warm te worden. Toch stijgt de oceaantemperatuur nu al tot recordhoogte en dat betekent vrijwel zeker het startschot voor een nieuwe El Niño. Bovendien, sinds 1950 zaten we nooit langer dan vier jaar zonder. 

Ik heb je net verteld wat La Niña doet, wat heeft El Niño voor ons in petto? Positief beginnen: het betekent minder orkanen boven de Atlantische Oceaan. Ook worden bijvoorbeeld Noord-Amerikaanse winters minder streng. Da's fijn, maar over het algemeen haalt 'het jongetje' veel meer kattenkwaad uit dan 'het meisje'. Op de kaart ziet het er zo uit. El Niño maakt in de zomer veel plekken vooral droger. Van India tot Australië. En warmer - vooral in Latijns-Amerika. Maar laat zich vooral in de winter gelden. Al deze plekken zijn dan veel warmer en droger dan normaal zoals in grote delen van Azië en Zuid-Amerika en ook Zuid-Australië. Een paar plekken worden juist kouder en natter, zoals het zuiden van de VS. Ook hier weer maar liefst vijf continenten die de klappen vangen. En dit keer juist slecht nieuws voor diezelfde Peruaanse vissers.
Dit was tijdens de super-El Niño van eind jaren 90, deze enorme piek hier. Maar het gaat wel ff iets verder dan alleen een slechte vangst. Het klimaatverschijnsel El Niño heeft in anderhalf jaar meer dan 60 landen getroffen. Recordregens en overstromingen ten oosten van de Stille Oceaan in bijvoorbeeld Mexico, Ecuador en California. Modderlawines in de Andes. Aan de andere kant van de oceaan juist een recorddroogte en bosbranden in Indonesië. Indonesië kreeg eerder al met El Niño te maken. Mede door de droogte die El Niño daar veroorzaakte, breidden de bosbranden zich steeds verder uit. En zelfs aan de andere kant van de planeet liet El Niño zich voelen. De Afrikaanse staat Kenia zakt steeds dieper weg in de problemen. Het land wordt geteisterd door overstromingen en epidemieën en het einde is nog niet in zicht. Allemaal El Niño eind jaren 90.
Iets recenter dan: De El Niño van halverwege de jaren 10. In Afrika dreigen 60 miljoen mensen in grote problemen te komen door El Niño. Op dezelfde plaatsen soortgelijke gevolgen. Maar wat in 2015-16 heel erg opviel: massasterfte van koralen. En waar La Niña Atlantische orkanen voedt, zorgde El Niño voor een recordaantal van hun Pacifische tegenhangers: cyclonen. Ook in het zuiden van India gaat het mis. Oogsten mislukken.

Tot slot nog even de laatste El Niño. Deze hier in 2019, hij was vrij mild. Maar niet in Australië. Dat land ligt altijd in de frontlinie. Extreem nat tijdens La Niña. Extreem droog tijdens El Niño. Weet je nog, drie jaar geleden? En zo laat El Niño nog veel meer sporen na. Op wel vijf continenten dus. Bijna de hele wereld.
Bijna... mag ik nog heel even die kaart terug? Ja, je ziet het. In Europa blijven wij opvallend buiten schot. Ja, wij boffen maar. Wij krijgen hier wel de staartjes hoor, maar El Niño-natuurrampen, nee. Wel kan Zuid-Europa bijvoorbeeld een iets nattere winter verwachten, terwijl we hier in Noord-Europa juist een wat koudere drogere winter krijgen.

Dus deze rode vlek aan deze kant van de planeet bepaalt mede of jij helemaal aan de overkant straks kunt schaatsen rond de Kerst. Maar voor de hele wereld geldt, anders dan 'de airco' La Niña, werkt El Niño juist als een wereldwijde 'kachel'. Niet voor niets is 2016 de laatste super-El Niño nog altijd het warmste jaar ooit gemeten.
Enneh... Valt je verder iets op aan dit lijstje? De acht warmste jaren ooit waren de afgelopen acht jaren. Ok. Hier zie je de opwarming van de aarde met de gemiddelde wereldtemperatuur elk jaar. Je ziet duidelijk het verkoelende effect van La Niña en de opwarming door El Niño. Wat dit betekent: de aarde warmt zó snel op dat zelfs de afgelopen koude La Niña-jaren al tot de warmste ooit behoren. En dat de komende El Niño-jaren dus nóg heter zullen zijn. Het is zelfs goed denkbaar dat 2024 het heetste jaar ooit wordt en het record van 2016 verpulvert. En mogelijk tikken we dan dus zelfs ook al die 1,5 graad opwarming aan. Weliswaar door een tijdelijke El Niño-piek, maar eh... de trend is duidelijk.

Los Niños en Las Niñas komen en gaan, los van de opwarming van de aarde. Tot nu toe lijkt het erop dat klimaatverandering geen invloed heeft op die lopende band boven de Stille Oceaan. Wel staat vast dat de opwarming van de aarde de effecten van een El Niño vergroot. Door extra verdamping in de atmosfeer worden droge periodes nog droger en natte periodes nog natter. El Niño legt klimaatverandering dus onder een soort vergrootglas.

En tot slot, als we dan toch El Niño onder de loep nemen... Je hebt nog één antwoord tegoed. Wat hebben déze El Niño en déze El Niño nou eigenlijk met elkaar te maken? Nou, die steeds terugkerende Peruaanse vissers in deze video... Dat was geen random gekozen voorbeeldje. Nog ver voordat de wetenschap er weet van had, voelden zij al aan hun water dat de oceaan af en toe warmer werd. En meestal gebeurde dat rond één specifieke tijd van het jaar. Surprise! Rond de Kerst. En daarom noemden die vissers het: El Niño. Weet je dat ook weer. Hoe je dan verder dít fenomeen rijmt met dít fenomeen is mij ook een raadsel. Je weet nu in ieder geval hoe het zit. Want je gaat er de komende tijd nog veel van horen. Het ventje slaapt nu weliswaar nog, maar wordt elk moment wakker.

Wat is El Niño?

NOS op 3 legt het nieuws aan je uit, in duidelijke taal, zodat je het nieuws beter kunt volgen.

NOS op 3

Naar het YouTube-kanaal NOS op 3

Om de paar jaar is er een complex samenspel tussen oceaan en atmosfeer dat de Stille Oceaan opwarmt. De passaatwinden zwakken af en er welt minder koud water op in het oosten. Het warme water wordt verdeeld over de hele oceaanbreedte rond de evenaar. Dat is El Niño. De invloed hiervan reikt tot in India, Australië, Zuid-Amerika en beïnvloedt de temperatuur van de hele wereld.

Weerfenomeen dat voor extreem weer en natuurrampen zorgt

Er is een plek op aarde waar de aarde meer opwarmt dan waar dan ook.Tussen de zwemmende toeristenonderzoeken Nederlandse wetenschappers de gevolgen van deze opwarming. Fleur van Krimpen rijdt over de highway naar het afgelegen Tuktoyaktuk. Het dorp staat aan de rand van de oceaan en dreigt samen met de ontdooide permafrost weggespoeld te worden. We zijn in het land van de Inuit en zij laten ons toe om hier onderzoek te doen. Er wonen hier nu ongeveer 900 mensen om en nabij en in de zomer komen daar nog eens 24 onderzoekers bij. En we liggen hier pal aan de kust hier in Noord-Canada. Helemaal blootgesteld aan alle elementen wind, storm en dus ook klimaatverandering. Een daarvan is kusterosie een gevolg en een groot probleem hier voor de community. We zijn op Tuktoyaktuk eiland. Dit is eigenlijk de natuurlijke barrière die de haven beschermt en ook de binnenkant van Tuktoyaktuk. In 1950 was het eiland 150 meter breder en het erodeert ongeveer met twee meter per jaar, dus kun je hier ook langs de klif zien zometeen. En de voorspellingen zijn nu dat over twintig jaar ongeveer het eiland gebroken is, dat de permafrost helemaal gedooid is en dat de oceaan eigenlijk zo de haven in kan. We zetten nu een timelapsecamera hangen we hier eigenlijk over de klif zodat we voor deze zomer in ieder geval zolang de kust helemaal vrij is van sneeuw en ijs, dat we goed kunnen monitoren hoe snel die erosie eigenlijk gaat en wat zwakke plekken zijn.De bovenste laag, dat is soms vijftig centimeter, soms een meter. Ligt er een beetje aan, die dooit elke zomer en daar zie je ook dat heel veel wortels en de planten groeien daar in en daaronder is eigenlijk constant bevroren. Dus permafrost, de wetenschappelijke definitie van permafrost is bodem die twee jaar aaneengesloten bevroren is, dus onder 0 en de bovenlaag is dan de actieve layer omdat de actieve laag en die dooit en vriest eigenlijk weer elk seizoen. Dus hier zien we echt een mooie natte laag. Dit is allemaal vochtig ook dus hier zit normaal gezien water en ijs in en dit is al gedooid nu in de zomer. Een kwart van het noordelijk halfrond is permanent bevroren grond dus de grootste delen van Siberië, Rusland, Canada, Alaska zijn altijd bevroren, op een dun laagje na in de zomer dat ontdooit. Klimaatveranderingen in het Noordpoolgebied gaat ongeveer vier keer zo snel of soms sneller dan bij ons. Dus als het hebben over anderhalve graad of twee graden gemiddelde opwarming dan zou dat dus daar betekenen dat het ongeveer tot acht graden sneller opwarmt dan normaal. Dus het gaat veel  sneller en je hebt ook dat de zomers dus warmer worden. Het gaat om een paar graden per keer met hittegolven daar nog tussen, dus kan je gemiddeld op 4 tot 8 graden meer uitkomen. Maar dat kan dus soms gewoon vijftien graden warmer dan normaal zijn. Het Arctische gebied is een soort van petrischaaltje waarin de extremen al zoveel vooruit zijn op wat wij nu zien. We hebben nu al te maken met de problematiek en de erosie en de opwarming. Dus eigenlijk wat we hier tegenkomen kunnen wij ook verwachten. Tot op zekere hoogte. We hebben dan geen permafrost maar we zien ook dat in Nederland weer heel anders wordt.We hebben veel meer stormen, we hebben veel meer wateroverlast. Al die extremen en dat zie je hier ook. Ik ben verbaasd dat in de tijd waarin wij leven met de technologie die wij hebben en de kennis  die we hebben en die is enorm dat mensen nog steeds kunnen zeggen: nee, het valt wel mee en we hoeven ons niet zo druk te maken. Dus dit is ons sample, komt van land en dat gaat in een buisje. We hebben allerlei monsters genomen. En vervolgens gaan we de eerste stap eigenlijk doen. Dat noemen wij fractioneren en daarmee splitsen al onze samples op basis van dichtheid. Het idee is eigenlijk dat we het transportproces in de oceaan een beetje nabootsen in het laboratorium en dat we dus goed kunnen zien welke fractie waar naartoe gaat in de oceaan uiteindelijk. Er werd altijd aangenomen dat het meeste materiaal tot wel 80% op de oceaanbodem terecht zou komen en dat er maar weinig CO2 vrij zou komen. Maar wat is de realiteit? Eigenlijk is permafrost gewoon grond. Je zou het kunnen vergelijken met doperwten die je in de vriezer hebt liggen. Misschien al jaren. Die liggen daar prima zolang die vriezer dicht is. En die deur staat nu open. En omdat die deur openstaat en die doperwten warm worden  komen er allemaal bacteriën vrij en processen en is het helemaal niet meer gewoon veilig opgeslagen. Dus zolang permafrost permafrost is en koud en bevroren is is dat eigenlijk prima. De volgende dag gaat Fleur naar Peninsula Point waar de kust het snelst afbrokkelt en je dat letterlijk kunt zien gebeuren. Dit is de permafrost, dus ik heb hier een flesje neergezet. Dat water wil ik graag bemonsteren. Daar kunnen we kijken hoeveel koolstof daar dan ook weer in zit. En uiteindelijk als er dan dus nu een storm komt, dan wordt dit helemaal weggespoeld de zee in. En dan daar gaat het weer verder met de afbraak van het koolstof wat hier in zit. Je kan het ook ruiken. Permafrost heeft echt een een beetje een mestgeur eigenlijk, echt een beetje zoals onze veenlanden in Nederland, want dat is het uiteindelijk.Heel veel plantenmateriaal zit erin, heel veel wortels en mijn laars zit ook vast. Dat is dus altijd het risico van onderzoek. Eerdere berekeningen van koolstof die vrijkomt van het permafrost zijn eigenlijk enorm onderschat. Het is veel meer, erosie gaat veel sneller. De hoeveelheid koolstof die vrijkomt neemt ook toe en dat is natuurlijk een vicieuze cirkel. Dus dat warmt het klimaat weer verder op en versnelt het dooiproces ook weer. Dus we blijven een soort van eeuwig in een rondje gaan. Jaren ging de wetenschap ervanuit dat er weinig CO2 vrijkomt als de kust erodeert, maar uit het onderzoek van Fleur blijkt dat allerminst zo te zijn. En blijft soms tot wel 98% van het koolstofrijke materiaal lang in het water te liggen en daar afgebroken kan worden tot CO2. Als de temperatuur door blijft gaan en we gaan op deze manier verder dan kunnen we wel ingrijpende veranderingen zien in het klimaat. Voor Tuktoyaktuk specifiek betekent dat eigenlijk gewoon dat er misschien straks geen Tuktoyaktuk meer is. Dat is dan de realiteit. Dat is al die mensen die daar nu wonen, die daar zijn opgegroeid die daar hun land hebben, hun voorouders liggen daar begraven. Dat is er dan misschien straks gewoon niet meer. Uiteindelijk leven we allemaal op permafrost. De grond onder onze voeten is dan misschien niet bevroren, maar uiteindelijk wat er daar gebeurt in de Arctic heeft uiteindelijk ook hier effect. Uiteindelijk zijn we met z'n allen op deze aardbol en we hebben allemaal hetzelfde doel. Iedereen wil eigenlijk opgroeien in een veilige wereld en de realiteit is dat als wij zo doorgaan dat dat gewoon niet de toekomst gaat zijn. Het is wel heel moeilijk te omvatten natuurlijk dat de wereld die wij nu kennen misschien niet de wereld is van onze kinderen of kleinkinderen.

Focus in de klas

Presentator Petra Grijzen gaat op zoek naar wetenschappelijke oplossingen voor de problemen van deze tijd. 

Programma header Focus 

Logo Wetenschap

Focus op YouTube

Nergens ter wereld gaat klimaatverandering zo snel als in het hoge noorden van Canada. Stijgende temperaturen en het dooien van permafrost vormen een grote bedreiging. Nederlandse wetenschappers onderzoeken de gevolgen: is de situatie in Canada een voorproefje van wat ons in Nederland te wachten staat?

Dooiende permafrost en klimaatverandering

H/V examenvideo's bij aardrijkskunde over de geologie en aarde.

Aardrijkskunde examen: de aarde als natuurlijk systeem; samenhang en diversiteit

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

Strooigoed en pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.