Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

LOGO'S OMROEPEN - BONT

NOS logo wit

NOS op 3 legt het nieuws aan je uit, in duidelijke taal, zodat je het nieuws beter kunt volgen.

Programmaheaders

Burgerschap, mediawijsheid, welvaart en samenleving

NOS op 3

Programmalogo's

Naar het YouTube-kanaal NOS op 3

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Klimaatmoe?
Ik ook. Sterker nog, ik denk dat ik er effe bij ga zitten. Om vanuit deze stoel wel iets heel belangrijks uit te leggen. Ga er zelf anders ook even bij zitten, want dit is best een pittige. Deze video gaat namelijk over 'climate tipping points' - klimaatkantelpunten.
Luister. Er zijn elementen in het wereldwijde klimaat die wanneer ze een beslissend zetje krijgen, door zullen blijven gaan met een complete verandering, of zeg gerust: aftakeling. Zelfs als wij zouden stoppen het verder opwarmen van de planeet. Met plotselinge, onomkeerbare en in een aantal gevallen ook zeer gevaarlijke gevolgen. Dus: blijf kijken!

Deze explainer gaat voor de klimaatverandering, niet zozeer over hoe de mens het klimaat beïnvloedt met alle gevolgen van dien voor de planeet, maar over hoe de planeet, als-ie maar ver genoeg door ons gepusht wordt, zichzélf nóg verder zal veranderen met alle gevolgen van dien voor de mens en dier.
In een nieuwe studie beschrijven wetenschappers zestien van zulke klimaatkantelpunten. En dit is misschien best ff schrikken: met de huidige opwarming van 1,1 graden zijn we déze onomkeerbare kantelpunten mogelijk zelfs al voorbij. In deze video krijg je ze alle vijf. Oh en trouwens... vanaf 1,5 graad mogelijk ook nog eens deze vijf. Bonus. Ok, mógelijk...  is dus geen zekerheidje. Zoals altijd, 't is ingewikkeld. Vandaar deze stoel, deze dominostenen en deze blokkentoren. Want klimaatmoe of niet, dit wil... Nee, wacht, dit moet je ff weten over climate tipping points.
Kantelpunten, tipping points: ik gebruik ze door elkaar, maar ze betekenen dus hetzelfde. Dan weet je dat.

Dit belangrijke rapport staat centraal in deze video. Het is een analyse van 200 eerdere wetenschappelijke studies. Eén van de auteurs is een Nederlander. Mijn naam is Arie Staal. - Daar zal je 'm hebben. - En ik ben universitair docent Milieuwetenschappen aan de Universiteit van Utrecht. Ik heb meegeschreven aan dit rapport. Mijn rol was vooral overzicht maken van de stand van zaken rond het tipping point in de Amazone. Onze precieze definitie van tipping points is nogal technisch, maar het komt erop neer dat het een bepaalde waarde van de opwarming van de aarde is waarbij een klein beetje extra opwarming zorgt voor een substantiële verandering in een systeem. Ook moet het gaan om een groot gebied waar die veranderingen plaatsvinden, dat wil zeggen minstens 1 miljoen vierkante kilometer.

Duidelijk? Mooi. Maar om het nóg duidelijker te maken, heb ik dus toch even die stoel nodig. Die staat met vier poten stevig op de grond. Een beetje duwen en trekken en de boel verschuift wat, maar: stabiel. Nu wip ik een beetje. Ik zit nog, maar op nog maar twee poten. Een stuk minder steady. Je ziet het: wat eerst heel stabiel was, is dus uiteindelijk met een heel klein zetje omver te krijgen.

Leuk zo'n stoel, maar hoe vertaalt dit zich naar de planeet? Het gaat daarbij over elementen in het klimaat die onomkeerbaar veranderen van de ene in een andere staat. Voorbeeldje van één van die zestien tipping points: het Amazoneregenwoud. Wat een regenwoud een regenwoud maakt, en da's eigenlijk best wel vet, is dat het voor een deel zijn eigen regen produceert. Water verdampt uit de jungle en valt daarna weer als neerslag terug naar beneden. Maar als het Amazoneregenwoud door de opwarming van de aarde een punt bereikt, een kantelpunt, waarin het te droog wordt, dus dat er niet meer genoeg water is om zichzelf te onderhouden, dan verdwijnt er stukje bij beetje meer regenwoud en verandert het op die plekken in een soort savanne.
Van jungle naar gras dus. Nog los van eh,ja, dit.

Nog een voorbeeld: West-Antarctica, het smelten van de 'doomsday gletsjer'. Dat is de bijnaam, maar met een reden. De Thwaites-gletsjer, zoals-ie eigenlijk heet, is zo'n heel duidelijk kantelpunt. De punt van deze gletsjer drijft namelijk op het water in een baai waar tig andere gletsjers ook op uitkomen, en werkt als een soort kurk op een fles. Dus stel, jij bent de warme oceaan, ik ben de West-Antarctische ijskap en dít is de Thwaites-gletsjer. Als deze muur van ijs wegsmelt, stroom jij met je warme water hier zo de baai binnen. Enne, hou mij dan nog maar eens tegen. Ik sta niet binnen een dag al voor je deur, maar geleidelijk glij ik zo het water in. Na dit kantelpunt volgt namelijk een onomkeerbare kettingreactie van smeltende gletsjers. Mocht de hele West-Antarctische ijskap smelten, is dat goed voor drie meter zeespiegelstijging. Of zeg gerust, Breda aan Zee. Heb je een beeld? Maar zoals ik al zei: het is ingewikkeld. Het ene kantelpunt is het andere niet.

Kijk even mee naar deze grafiek. Hier zie je die zestien tipping points. En hoe en wanneer ze getriggerd worden. Ik loods je er ff doorheen. Hier links van mijn zie je die zestien plekken op de wereld waar kantel-elementen zitten in het klimaat. Op deze as van links naar rechts zie je de gemiddelde temperatuurstijging. Dit is waar we nú staan: 1,1 graden opwarming sinds de industriële revolutie. En dit is de 1,5 tot 2 graden, dat zijn de doelen van Parijs. Maar deze grafiek kijkt voor de zekerheid ook alvast even iets verder. Nu die tipping points. Hier zie je welk element bij welke temperatuur 'mogelijk' tot 'zeer waarschijnlijk' een kantelpunt bereikt. En deze stippen zijn de best mogelijke schattingen van dat beslissende laatste duwtje. Neem dat Amazoneregenwoud. Vanaf de 2 graden opwarming treedt dat zichzelf in stand houdende proces mogelijk al in werking. Bij 6 graden wordt dat wel heel waarschijnlijk. Da's een flinke marge tussen mogelijk en waarschijnlijk.
Arie?
Waar dat precies ligt, daar is nog veel onzekerheid over en we weten ook niet precies om hoe groot en welk gebied het dan zal gaan. We snappen de mechanismes wel, zoals het recirculeren van het water, maar ecosystemen zijn heel complex. Er zijn heel veel processen die op elkaar inwerken. Er zijn verschillende soorten die verschillend reageren. En de omstandigheden zijn niet overal hetzelfde. Dus het is heel moeilijk om zo'n tipping point precies te bepalen.

Ok, even die vijf die dus mogelijk al in gang zijn gezet. Gaat om deze vijf tipping elementen, het instorten van de Groenlandse en de West-Antarctische ijskappen, de massasterfte van tropische koralen, het dooien van de permafrost en het tot stilstand komen van de Labrador-zeestroom. En als we dan kijken naar die grafiek zie je dus inderdaad dat voorbij de 1 graden deze vijf tipping points mogelijk al voorbij hun point-of-no-return zijn. In dat rijtje zit dus ook die 'doomsday gletsjer' waar ik het net over had. Ja, dat is er echt een om in de gaten te houden. De verwachting is dat die ijs-kurk ergens in de komende jaren al barst en breekt. West-Antarctica zou je kunnen vergelijken met deze blokkentoren. En die Thwaites-gletsjer is dit beslissende blokje dat het hele systeem laat instorten.

Dan de Groenlandse ijskap. Net ff anders. Daar zit een wat minder makkelijk aanwijsbaar 'kantelpunt', want Groenland is al zo lek als een mandje. Zie je op deze animatie van NASA. Uit barsten, scheuren, smeltwaterrivieren en glijdende gletsjers lekt het smeltwater weg. Om in de metaforen te blijven, Groenland is eigenlijk meer een soort dominospel waarbij het systeem steentje voor steentje instort, maar wel met een point-of-no-return waarna de boel zichzelf versneld afsmelt. Vermoedelijk neemt het vanaf 1,5 graad opwarming echt een vaart. 

Zelfde geldt voor het verdwijnen van tropische koralen en het dooien van die permafrost in het Arctisch gebied. Maar ook beide nú al aan de hand: vernietigende hittegolven in de oceaan die al een heel koraalkerkhof achterlaten. Mocht koraal helemaal verdwijnen, dan is dat voorgoed. En die permafrost - permanent bevroren bodem - is aan het dooien. Een rottingsproces van duizenden tot miljoenen jaren oude organische resten van dode planten en dieren in die bodem. En daar zit CO2 en methaan in. Meer opwarming. Dus meer dooi, meer uitstoot, meer opwarming. Dat houdt zichzelf dus in stand. Een kantelpunt.

En de laatste van de vijf: het instorten van de Labrador-zeestroom. Een koude stroom van de Arctische naar de Atlantische Oceaan. Die staat bekend om de reusachtige voorbijdrijvende ijsschotsen elke lente en zomer en heeft een verkoelend effect op de regio. Als de stroom tot stilstand komt dan zal dat een groot verschil maken in de temperaturen en het weer op die plek. En misschien dat het je al was opgevallen op de kaart, Groenland ligt naast die zeestromen. Al dat smeltwater van Groenland kan eraan bijdragen dat die Labrador-stroom en ook de veel grotere Atlantische Golfstroom afzwakken. Zo kan het ene kantelpunt dus bijdragen om het volgende kantelpunt te triggeren.
Hoe zit dat, Arie?
Bijvoorbeeld als een deel van het Amazoneregenwoud afsterft, dan komt er meer CO2 in de atmosfeer, wat nu ligt opgeslagen in de bossen. Dat zou bijvoorbeeld kunnen leiden tot het verdere dooien van de permafrost. Zo zijn er van die dwarsverbanden mogelijk, waardoor tipping points elkaar mogelijk kunnen versterken. Belangrijk: of en hoe die tipping points elkaar zouden kunnen ontketenen of versterken is nog geen onderdeel van deze studie, daar is meer wetenschappelijk onderzoek voor nodig.

Dan het volgende. Dat we die 1,5 graad gaan aantikken, is zo goed als zeker. Waarschijnlijk al ergens rond 2040. En dan moeten we déze vijf kantel-elementen even specifiek benoemen. Het verdwijnen van het ijs op de Barentszee, het verdwijnen van de gletsjers in de bergen wereldwijd, het instorten van de Atlantische Golfstroom die ik net al even noemde, de massasterfte van noordelijke bossen en het opschuiven van de groeigrens van diezelfde bossen verder naar het noorden. En als je dat op de grafiek bekijkt, zie je dus dat deze vijf inderdaad vanaf de 1,5 graad mogelijk al in gang worden gezet.
Die laatste drie worden pas waarschijnlijk vanaf 4 graden opwarming. Dus dat is gelukkig nog ver weg. Wat ik al zei, het ene kantelpunt is het andere niet. Alleen al de marges van temperatuur en de mate van waarschijnlijkheid verschillen enorm. Ook de potentiële gevaren. Zo is het afsterven van koralen rampzalig voor regionale ecosystemen of de lokale visserij bijvoorbeeld, maar niet zozeer voor de planeet als geheel. En, ander kantelpunt: het opschuiven van de groeigrens van de noordelijke bossen, dat biedt zelfs een kans voor nieuwe bossen.
Maar neem dat Amazoneregenwoud, die Thwaites-gletsjer of de permafrost, dat gaat de hele wereld merken. Soms kan zoiets heel snel gaan. Bijvoorbeeld afzwakkende zeestromen, zoals de voor ons zo belangrijke Golfstroom in de Atlantische Oceaan. Als die verdwijnt krijgen we hier in Europa zonder de toevoer van warm water uit de tropen zelfs een kleine ijstijd, geen grap. Terwijl de aarde ondertussen gemiddeld wel verder blijft opwarmen.
Effe checken hoor, dat staat in ieder geval voorlopig niet te gebeuren en al helemaal niet van de een op de andere dag. Dus vergeet Hollywood alsjeblieft. Maar voor de zekerheid toch maar even checken in de grafiek. Vanaf 4 graden wordt dit pas waarschijnlijk. En de zeespiegelstijging en dooiende permafrost, dat gaat natuurlijk ook niet zo, maar millimeter voor millimeter en stukje voor stukje uitgesmeerd over soms tientallen, soms honderden of soms zelfs duizenden jaren.

Ieder tipping point heeft een ander mechanisme. Gletsjers bijvoorbeeld, het smelten daarvan kan zorgen voor lokale opwarming, wat weer voor meer smelten zorgt. Maar bij regenwouden gaat het meer om veranderende regenpatronen. Oceaanstroming, weer een heel ander verhaal. Maar wat ze gemeen hebben is dat er een bepaald punt is in de opwarming van de aarde die die veranderingen in gang zet. Nou zijn er wel grote onzekerheden. In sommige gevallen hangt het er ook maar net vanaf hoe snel de opwarming plaatsvindt... En we kunnen voor verrassingen komen te staan. Bijvoorbeeld als een verandering in de Golfstroom zorgt voor extra afkoeling.

Hoe trek je hier nou een conclusie uit? Tja, met zo veel onzekerheden nog is dat lastig. Ik ga dit verder niet sugarcoaten, want eerlijk: die kantelpunten spellen onheil. Máár... mógelijk is nog niet waarschijnlijk, en waarschijnlijk is nog niet zeker. In de woorden van hoofdonderzoeker David McKay:
Deze signalen kunnen ons niet precies vertellen hoe dicht we tegen die tipping points aan zitten, maar wel dat de ontwrichting onderweg is en zulke kantelpunten dichterbij komen. Waar we ook zeker van kunnen zijn is dat elke fractie van verdere opwarming bijdraagt aan die ontwrichting van deze kantel-elementen en de kans vergroot dat ze zichzelf blijvend zullen veranderen.
Da's duidelijk. Maar, Arie?
Waar we geen bewijs voor hebben gevonden, is dat er een planetair tipping point op handen is. Dat betekent heel concreet dat er niet een punt is waarop de aarde zichzelf zo ongecontroleerd blijft opwarmen dat het niet meer te stoppen is. Dus dat betekent dat alle beetjes altijd zullen blijven helpen.

Wat zijn kantelpunten in het klimaat?

Kantelpunten of tipping points zijn gebeurtenissen die, als ze gebeuren, een nog grotere en onomkeerbare invloed hebben op het opwarmen van de aarde. Vijf kantelpunten die mogelijk al in gang zijn gezet, zijn het instorten van de Groenlandse en de West-Antarctische ijskappen, de massasterfte van tropische koralen, het dooien van de permafrost en het tot stilstand komen van de Labrador-zeestroom.

Het domino-effect in klimaatverandering

Pssst.
Misschien een beetje gekke timing, maar ik wil het met je hebben over het kindeke Jezus. Het Kerstkind. Born on Christmas Day.

Ok, stop maar. Deze video gaat niet over dát kindeke Jezus. En ook niet over Bethlehem. Voor deze video moeten we zelfs diametraal de hele planeet oversteken. Naar precies de andere kant van de aarde. Hier zo, midden in de Stille Oceaan.

Ik heb het over El Niño, Spaans voor Kerstkind. Naast deze El Niño is er namelijk nog een El Niño.
Een heel bijzonder en gigantisch weerfenomeen met dezelfde naam. El Niño. Maar laat je niet foppen.
Er is niks kleins en onschuldigs aan deze El Niño. En de hele wereld zal het weten. Op de ene plek meer dan de ander. Maar 't wordt sowieso wereldwijd een stukkie heter.
Goede kans zelfs dat we tijdens de komende El Niño al over die heiligverklaarde 1,5 graad heen gaan.

Ok, paar vragen. Wat is El Niño precies? Wie gaat het merken en hoe? En wat heeft deze El Niño met deze te maken? Leg ik je allemaal uit.
Want El Niño slaapt nu misschien nog... Hij wordt elk moment wakker. 

Het begint dus in die Stille Oceaan. Ook wel de Grote Oceaan en hier zie je waarom. Vanuit deze hoek lijkt het wel alsof de hele aarde uit water bestaat. Gigantisch dus. En altijd doormidden gehakt op al die
Eurocentrische tweedimensionale wereldkaarten waarmee wij zijn opgegroeid. Maar op deze kaart niet, Australië en Azië zijn hier het westen en de Amerika's het oosten. Centraal staat de Stille Oceaan. Of ja, stil... door allerlei natuurkrachten is die juist voortdurend in beweging.

Neem de zon, die de bovenste laag van het oceaanwater opwarmt. En de passaatwinden boven de oceaan, dat zijn tropische luchtstromen die vanuit het noorden en zuiden afbuigen naar de evenaar, van oost naar west.
En kijken we even onder water, dan zie je dat die passaatwinden dat bovenste door de zon opgewarmde laagje water naar het westen duwen. Van onderen wordt de oceaan in het oosten weer aangevuld met koud water uit de diepe oceaan. Opwelling heet dat. In de atmosfeer zorgt het warme water in het westen voor warme stijgende lucht. Die ook weer daalt, oostwaarts keert en vanuit daar weer nieuwe passaatwinden vormt. Het werkt als een soort lopende band.
Dit zijn 'normale' omstandigheden. Het oosten van Azië is daardoor natter. En het westen van de Amerika's juist droger. Maar nu komt het. Wetenschappers weten nog niet precies hoe en wat, maar om de paar jaar is er een complex samenspel tussen oceaan en atmosfeer dat de oceaan opwarmt. Die passaatwinden zwakken af en er welt minder koud water op in het oosten. Dat warme water wordt dus verdeeld over de hele oceaanbreedte rond de evenaar en overall wordt die een stuk warmer. Dát is El Niño. Maar die blijft niet in de oceaan. Kom ik op terug.

Eerst, de tegenhanger van het jongetje, het meisje. La Niña. Want het tegenovergestelde komt ook voor. Soms zijn die passaatwinden namelijk juist veel krachtiger dan normaal, waardoor het westelijke deel van de oceaan nog verder opwarmt, terwijl het oostelijke deel nog verder afkoelt.

El Niño en La Niña wisselen elkaar om de paar jaar af. Met tussendoor neutrale fases. Dat zijn die normale omstandigheden waar ik het over had. Dít gebied is bepalend: is het water in dit vak minstens een halve graad koeler dan normaal, dan spreken we van La Niña. En vanaf een halve graad warmer, El Niño. Grofweg kun je zeggen dat La Niña er zo uit ziet. En El Niño zo. En dus 'om de zoveel jaar'. Klinkt een beetje vaag, en dat is het ook. Want het kan variëren van twee tot wel zeven jaar.
Ik neem je even mee in deze grafiek. Let op. Horizontaal vind je de tijdlijn vanaf 1950. En op de verticale as zie je of de oceaan warmer of juist kouder was. In al deze periodes was het warmer dan normaal. In al deze periodes juist koeler. En dít is die grens van een halve graad. Zie hier: dít waren allemaal El Niños en dit La Niñas. Valt je iets op? Juist ja, de afgelopen drie jaar was het meisje de baas. En ook dat was te merken. Met grote invloed op wereldwijde weerpatronen. In de winter merken deze gebieden verdeeld over vijf continenten het meest van La Niña. Op de ene plek is het flink kouder, op de ander veel warmer. Hier droger, daar weer natter. En in de zomer gaat La Niña weer op andere plekken tekeer. Hoeft niet slecht te zijn. Zo zijn moessonregens in India door La Niña een cadeautje voor de landbouw, de industrie... Of wat dacht je van de koele wateren voor de westkust van Zuid-Amerika, topomstandigheden voor een rijk zeeleven. En dus ook geweldige tijden voor Peruaanse vissers.
Maar ja, elk voordeel... In het noorden van Australië betekent La Niña dit. Net als in delen van Zuid-Oost-Azië.

En... nog iets. Koeler water in de Stille Oceaan creëert de ideale omstandigheden voor orkanen boven de Atlantische Oceaan. Met ook het recordbrekende orkaanseizoen van 2020. En meer nog. Allemaal het werk van La Niña. Lief meisje. Maar onder de streep van de som van al die effecten op het weer heeft La Niña een verkoelend effect op de aarde als geheel. Als een soort wereldwijde airco. Maar ze is officieel voorbij.

Zie hier. Dit was La Niña afgelopen jaar week voor week. Je ziet het, die blauwe vlek lost op, en dit is nu. Vooral bij Peru begint het water al aardig warm te worden. Toch stijgt de oceaantemperatuur nu al tot recordhoogte en dat betekent vrijwel zeker het startschot voor een nieuwe El Niño. Bovendien, sinds 1950 zaten we nooit langer dan vier jaar zonder. 

Ik heb je net verteld wat La Niña doet, wat heeft El Niño voor ons in petto? Positief beginnen: het betekent minder orkanen boven de Atlantische Oceaan. Ook worden bijvoorbeeld Noord-Amerikaanse winters minder streng. Da's fijn, maar over het algemeen haalt 'het jongetje' veel meer kattenkwaad uit dan 'het meisje'. Op de kaart ziet het er zo uit. El Niño maakt in de zomer veel plekken vooral droger. Van India tot Australië. En warmer - vooral in Latijns-Amerika. Maar laat zich vooral in de winter gelden. Al deze plekken zijn dan veel warmer en droger dan normaal zoals in grote delen van Azië en Zuid-Amerika en ook Zuid-Australië. Een paar plekken worden juist kouder en natter, zoals het zuiden van de VS. Ook hier weer maar liefst vijf continenten die de klappen vangen. En dit keer juist slecht nieuws voor diezelfde Peruaanse vissers.
Dit was tijdens de super-El Niño van eind jaren 90, deze enorme piek hier. Maar het gaat wel ff iets verder dan alleen een slechte vangst. Het klimaatverschijnsel El Niño heeft in anderhalf jaar meer dan 60 landen getroffen. Recordregens en overstromingen ten oosten van de Stille Oceaan in bijvoorbeeld Mexico, Ecuador en California. Modderlawines in de Andes. Aan de andere kant van de oceaan juist een recorddroogte en bosbranden in Indonesië. Indonesië kreeg eerder al met El Niño te maken. Mede door de droogte die El Niño daar veroorzaakte, breidden de bosbranden zich steeds verder uit. En zelfs aan de andere kant van de planeet liet El Niño zich voelen. De Afrikaanse staat Kenia zakt steeds dieper weg in de problemen. Het land wordt geteisterd door overstromingen en epidemieën en het einde is nog niet in zicht. Allemaal El Niño eind jaren 90.
Iets recenter dan: De El Niño van halverwege de jaren 10. In Afrika dreigen 60 miljoen mensen in grote problemen te komen door El Niño. Op dezelfde plaatsen soortgelijke gevolgen. Maar wat in 2015-16 heel erg opviel: massasterfte van koralen. En waar La Niña Atlantische orkanen voedt, zorgde El Niño voor een recordaantal van hun Pacifische tegenhangers: cyclonen. Ook in het zuiden van India gaat het mis. Oogsten mislukken.

Tot slot nog even de laatste El Niño. Deze hier in 2019, hij was vrij mild. Maar niet in Australië. Dat land ligt altijd in de frontlinie. Extreem nat tijdens La Niña. Extreem droog tijdens El Niño. Weet je nog, drie jaar geleden? En zo laat El Niño nog veel meer sporen na. Op wel vijf continenten dus. Bijna de hele wereld.
Bijna... mag ik nog heel even die kaart terug? Ja, je ziet het. In Europa blijven wij opvallend buiten schot. Ja, wij boffen maar. Wij krijgen hier wel de staartjes hoor, maar El Niño-natuurrampen, nee. Wel kan Zuid-Europa bijvoorbeeld een iets nattere winter verwachten, terwijl we hier in Noord-Europa juist een wat koudere drogere winter krijgen.

Dus deze rode vlek aan deze kant van de planeet bepaalt mede of jij helemaal aan de overkant straks kunt schaatsen rond de Kerst. Maar voor de hele wereld geldt, anders dan 'de airco' La Niña, werkt El Niño juist als een wereldwijde 'kachel'. Niet voor niets is 2016 de laatste super-El Niño nog altijd het warmste jaar ooit gemeten.
Enneh... Valt je verder iets op aan dit lijstje? De acht warmste jaren ooit waren de afgelopen acht jaren. Ok. Hier zie je de opwarming van de aarde met de gemiddelde wereldtemperatuur elk jaar. Je ziet duidelijk het verkoelende effect van La Niña en de opwarming door El Niño. Wat dit betekent: de aarde warmt zó snel op dat zelfs de afgelopen koude La Niña-jaren al tot de warmste ooit behoren. En dat de komende El Niño-jaren dus nóg heter zullen zijn. Het is zelfs goed denkbaar dat 2024 het heetste jaar ooit wordt en het record van 2016 verpulvert. En mogelijk tikken we dan dus zelfs ook al die 1,5 graad opwarming aan. Weliswaar door een tijdelijke El Niño-piek, maar eh... de trend is duidelijk.

Los Niños en Las Niñas komen en gaan, los van de opwarming van de aarde. Tot nu toe lijkt het erop dat klimaatverandering geen invloed heeft op die lopende band boven de Stille Oceaan. Wel staat vast dat de opwarming van de aarde de effecten van een El Niño vergroot. Door extra verdamping in de atmosfeer worden droge periodes nog droger en natte periodes nog natter. El Niño legt klimaatverandering dus onder een soort vergrootglas.

En tot slot, als we dan toch El Niño onder de loep nemen... Je hebt nog één antwoord tegoed. Wat hebben déze El Niño en déze El Niño nou eigenlijk met elkaar te maken? Nou, die steeds terugkerende Peruaanse vissers in deze video... Dat was geen random gekozen voorbeeldje. Nog ver voordat de wetenschap er weet van had, voelden zij al aan hun water dat de oceaan af en toe warmer werd. En meestal gebeurde dat rond één specifieke tijd van het jaar. Surprise! Rond de Kerst. En daarom noemden die vissers het: El Niño. Weet je dat ook weer. Hoe je dan verder dít fenomeen rijmt met dít fenomeen is mij ook een raadsel. Je weet nu in ieder geval hoe het zit. Want je gaat er de komende tijd nog veel van horen. Het ventje slaapt nu weliswaar nog, maar wordt elk moment wakker.

Wat is El Niño?

Om de paar jaar is er een complex samenspel tussen oceaan en atmosfeer dat de Stille Oceaan opwarmt. De passaatwinden zwakken af en er welt minder koud water op in het oosten. Het warme water wordt verdeeld over de hele oceaanbreedte rond de evenaar. Dat is El Niño. De invloed hiervan reikt tot in India, Australië, Zuid-Amerika en beïnvloedt de temperatuur van de hele wereld.

Weerfenomeen dat voor extreem weer en natuurrampen zorgt

De woningnood. Uitgeroepen tot volksvijand nummer één. 
Serieus. 
Dit gebeurde in 1948 kort op de Tweede Wereldoorlog door de toenmalig minister van Wederopbouw Joris in 't Veld. 
Maar het had prima over nu kunnen gaan.

Jongeren kunnen niet hun dromen najagen door de huidige woningmarkt.

De woningmarkt maakt me gefrustreerd.
Er is geen ruimte meer, ik kan nergens wonen. 
Particulier wonen gaat het ook niet worden met mijn inkomen.
Ik ben ongeveer dertig keer afgewezen voor een huurwoning. 
Mijn woning gaat gesloopt worden, ik sta op het randje van dakloos zijn.
Ik leef met een opzegtermijn van 28 dagen, dus ik kan ieder moment horen dat ik over 28 dagen mijn huis uit moet.
Ik overweeg bij vrienden op de bank te gaan slapen.
Het is onmenselijk geworden en het doet echt pijn.
En dat vind ik afschuwelijk, het maakt me erg boos.

Wie een huis zoekt, of voor mijn part een zolderkamer om in te wonen, weet: da's een uitdaging. Understatement.
Sinds de Tweede Wereldoorlog is een dak boven je hoofd niet zo moeilijk geweest.
Wil je kopen? Succes. Die huizenprijzen schieten door het dak heen. Sinds 1995 niet zo snel als nu.
Huren dan. Andermaal veel succes.  
Voor een sociale huurwoning kun je rustig tien jaar in de wachtrij gaan staan.
Of je betaalt je helemaal scheel in de vrije sector.
Voor onze ouders was het misschien allemaal vanzelfsprekend. Een eigen huis, een plek onder de zon.
Maar veel jongeren - starters, studenten - die kunnen er eigenlijk alleen maar van dromen.
One day I know, I feel home again. Dat hoop je dan.
Want komt er een keer een leuk huisje voorbij op Funda, sta je daar met tachtig man in de woonkamer te bezichtigen. Als het niet al weg is.
Tonnetje overbieden, veel te veel geld betalen voor een postzegel. We kijken er niet eens meer van op.
Velen wonen noodgedwongen nog thuis of moeten hun huis delen met huisgenoten.

Ik woon met negen huisgenoten en moet veel thuiswerken. Dan kun je je niet zo goed focussen. 

Het is, zeg maar gerust: een wooncrisis.
Je zou bijna vergeten dat het recht op huisvesting een grondrecht en een mensenrecht is.

Hoe we zijn beland in deze wooncrisis. De crisis in één getal? 279 duizend. 
Zoveel woningen komen we op dit moment te kort in Nederland. 

En die teller loopt door. Er zijn meerdere verklaringen voor de eerste. Er zijn de afgelopen jaren simpelweg veel te weinig woningen gebouwd.
En dat heeft op zichzelf ook weer meerdere oorzaken.

Een hele belangrijke factor is de economische crisis van 2008. Die ontstaat in Amerika waar hypotheken wel erg makkelijk worden verstrekt. 
Als huiseigenaren die niet meer kunnen betalen, komen de banken in de problemen. En die vertrouwen elkaar ook niet meer. 
Het Amerikaanse financiële systeem schudt op zijn grondvesten omdat de grote spelers op Wall Street gebukt gaan onder een enorme berg aan schulden.

Door een kettingreactie van Amerikaanse hypotheekcrisis tot wereldwijde kredietcrisis krijgt ook uiteindelijk de Nederlandse economie klappen.
Er is minder export, mensen verliezen hun baan en als resultaat komt ook de huizenmarkt tot stilstand.

De situatie op de woningmarkt is natuurlijk dramatisch. In 2011 is de woningmarkt volledig vastgelopen.
Terwijl de hypotheekschuld van alle Nederlanders is opgelopen tot maar liefst 640 miljard euro.
Ook worden op een heel ongelukkig moment de kredietvoorwaarden aangescherpt.
Er worden nauwelijks nog woningen verkocht, de huizenprijzen kelderen en veel huizen komen onder water te staan.
Dat betekent dat je hypotheekschuld hoger is dan de waarde van je huis.
Wil - of erger nog - moét je je huis verkopen? Dan kom je met een restschuld te zitten.
Dat was voor een aantal mensen toen mooi klote.

Afgelopen maandag zijn we gedaald naar 199 duizend. 
- Dus dan zitten jullie 40 duizend onder jullie oorspronkelijke verkoopprijs?
Ja, dat klopt. 

Even doorredeneren dan. Als er toch nauwelijks huizen worden verkocht, is het ook niet interessant om huizen te bouwen. 
Dus wat gebeurt er: heel veel bouwvakkers gaan massaal iets anders doen en bouwbedrijven stoppen ermee. Zo'n 40 procent van de half miljoen bouwvakkers zoekt ander werk en zo'n 5000 bouwbedrijven sluiten de deuren. 
Overal word je afgewezen. We hebben wel 20-30 sollicitaties gedaan.
Door veel te weinig bouwvakkers en ook tekorten aan materialen, duren veel bouwprojecten langer en kosten ze ook meer geld. 
Het maakt het er allemaal niet beter op.

Wat is nou in deze tijden van crisis het favoriete lied op de steiger?

-Maar een man mag niet huilen.
Hahaha.
Nee, een man mag niet huilen. Zelfs geen enkele traan. 

Sprongetje naar 2013 dan. In dat jaar neemt kabinet-Rutte II een belangrijk besluit dat veel invloed zal hebben op de bouw van nieuwe woningen. Het invoeren van de verhuurderheffing.
Woningcorporaties - die verantwoordelijk zijn voor het bouwen van betaalbare sociale huurwoningen moeten vanaf dat moment een heffing betalen.
Dat spekt de schatkist jaarlijks met opgeteld 1,7 miljard euro.

Ik maak dit jaar 56 miljoen over aan het Rijk. Dat is ongeveer 3 maanden huur. En dat betalen onze huurders.
En ze moeten vennootschapsbelasting betalen terwijl particuliere verhuurders dat niet hoeven.
Het idee erachter is om met dat geld het in de crisis opgelopen begrotingstekort weer op te vullen. 
Dat is allemaal leuk en aardig, maar door die extra kostenposten zijn de woningcorporaties wel veel minder nieuwe sociale huurwoningen gaan bouwen. Zelfs de helft minder. Maar die heffing is er nog altijd. En, o ja, aan de top van die corporaties ging er ook nog eens van alles mis met flinke geldstromen die voor sociale huurwoningen waren bedoeld. 

Deze week staat Maserati-man dus voor de rechter en de komende tijd worden meer corporatiebazen op het matje geroepen. Nog een reden dat er zo weinig is gebouwd: bevolkingsprognoses kloppen vaak niet.  We zijn met veel meer mensen dan gedacht. Het geboortecijfer ligt hoger dan het sterftecijfer, maar het komt vooral door immigratie. Mensen die vanuit het buitenland in Nederland zijn komen wonen. 
Van vluchtelingen tot expats, maar vooral: arbeidsmigranten. En er is meer: strengere regelgeving. 
Denk aan stikstof, PFAS of geluidsoverlast. En vooral stikstof blijkt een hoofdpijndossier.
Bij bouwen komt daar veel van vrij en teveel uitstoot is funest voor de biodiversiteit in Nederland.
En dus worden er minder bouwvergunningen afgegeven of zelfs weer ingetrokken.

Dan PFAS. Dat staat voor poly- en perfluoralkylstoffen. Een verzamelnaam voor 6000 chemische stoffen die niet per se heel erg goed voor ons zijn.  Ook dat legt bouwprojecten stil. Want zit er ergens PFAS in de grond dan mag je dat door strenge regels niet zomaar ergens heenbrengen en gewoon verder bouwen. 
En ik noemde nog geluidshinder. Als er ergens teveel overlast is, denk aan Schiphol, dan mag er niet worden gebouwd. Er zouden in de omgeving 150 duizend nieuwe woningen komen. Maar die kwamen er dus niet. Door al die strengere regels zijn er vorig jaar bouwvergunningen afgegeven voor slechts 57 duizend woningen. In de jaren daarvoor lag dat aantal telkens zo rond de 70 duizend. En dan nog iets: nieuwbouw moet ook vooral steeds duurzamer zijn. En duurzamer betekent ook duurder. Het is allemaal vrij logisch. Of zeg gerust: een open deur. 

Komen we bij de tweede oorzaak: we zijn heel anders gaan leven. Werd je vroeger scheef aangekeken als je voor je dertigste nog geen trouwring om je vinger had, nu is dat doodgewoon. Tussen 1947 en 2017 groeide het aantal mensen dat alleen woont van 285 duizend naar bijna 3 miljoen. Dat is meer dan tien keer zo veel. En dat komt mede omdat scheiden ook steeds normaler is geworden.
En ouderen blijven steeds langer thuis wonen. Mede aangemoedigd door beleid. 
Met een mooi woord spreken we over huishoudensverdunning. 
Één op de vijf mensen woont nu alleen. Maar de verwachting is dat dat aantal nog wel verder zal groeien.

Ik vind het wel fijn om mijn eigen plek te hebben. Gewoon lekker te kunnen doen wat ik wil. Naar bed gaan wanneer ik wil, opstaan wanneer ik wil.

Meer woningen nodig dus. En wat dacht je van de ruimte die we denken nodig te hebben. De Nederlander woont gemiddeld op 65 vierkante meter per persoon. In 1900 was dat nog maar 10 vierkante meter. We zijn dus niet alleen vaker alleen gaan wonen maar ook steeds groter. En dan is er een derde belangrijke oorzaak.
De investeerder. Uit de nieuwste cijfers blijkt dat de gewone huizenkoper op de overspannen huizenmarkt er nauwelijks nog tussenkomt. Zeker tot de prijsklasse van 2... 2,5 ton. 
De goedkopere woningen die worden onmiddellijk verkocht aan de investeerders.
Ook al doet een starter een goed bod. 

Ter illustratie, neem deze wijk in Schiedam-Oost. Het staat vol met een beetje oude flatjes maar dit is bere-interessant voor vastgoedbeleggers. Want die willen deze woningen opkopen, opknappen en dan weer verhuren of doorverkopen. Daar is goed geld mee te verdienen. Bewoners hier krijgen zelfs om de haverklap folders in de bus met de vraag of ze hun huis willen verkopen.

Investeren in stenen is heet en gaande. Want het is dus heel lucratief. Zeker als je bedenkt dat spaargeld op de bank door de historisch lage rente vrijwel niks oplevert. Daardoor zie je ook steeds meer particuliere beleggers.
Op dit moment zijn van de 8 miljoen woningen er zo'n 700 duizend in handen van investeerders. En dus niet alleen aan de Amsterdamse grachten, maar overal in Nederland. 
Vorig jaar sloegen investeerders het meest toe in Vaals, Limburg. Bewoners zien hun hele wijk veranderen en de prijzen de pan uit rijzen. Op dit moment zie je dat bijna iedereen zijn geld in vastgoed aan het parkeren is. 
Ook mensen die helemaal geen verstand hebben van vastgoed. Voor prijzen die veel te hoog liggen. Wat daar ook heel erg aan bijdraagt is de historisch lage hypotheekrente. Want daardoor kan je meer betalen en dus wordt kopen heel erg interessant. 
Dat geldt voor jou, maar zeker ook voor die beleggers met wie je moet concurreren. 
Die al dat geld vaak nog een stuk makkelijker kunnen ophoesten. 

Goed, die lage rente dus. En dat maakt dat die prijzen gewoon constant opgestuwd worden. Op een huis van 3 ton bieden wij minimaal 3.30 anders kom je gewoon niet in de buurt. De verwachting is eigenlijk dat huizen opkopen heel interessant zal blijven voor die investeerders. En dat ze de hogere kosten gewoon doorberekenen in de huurprijzen die ze voor die woningen vragen. 

Dus daar koop - of in dit geval huur - je als woningzoekende gewoon niet zo veel voor. Je hebt heel veel vragers en heel weinig aanbod. Dat matcht gewoon niet goed meer. En dat levert gewoon wildwesttaferelen op. 
Plannen voor een opkoopverbod nemen wel serieuze vormen aan om starters meer kansen te geven op die woningmarkt. 
Dat betekent dat investeerders daar misschien vanaf volgend jaar al in bepaalde wijken geen huizen meer kunnen kopen om te verhuren. 
Maar op dat soort mogelijke oplossingen komen we uitgebreid te spreken in deel twee.
Eerst nog even terug in de tijd naar de Tweede Wereldoorlog.
Toen er ook zo'n hoge woningnood was.
Nu wil ik toch weleens een keertje een woning hebben.

Maar wel om een iets meer voor de hand liggende reden. Het noodlottige bombardement in februari 1944 en de beschietingen in de 7 maanden dat Nijmegen frontstad was hebben er grote verwoesting aangericht. 
Van de 2,1 miljoen woningen die voor de oorlog in Nederland staan worden er 86 duizend compleet verwoest, 43 duizend zwaar beschadigd en er is schade aan nog eens 300 duizend woningen.
En dus moet er na de oorlog in rap tempo heel veel worden gebouwd.

Geld is er nauwelijks, dus het moet vooral goedkoop en efficiënt. Kwantiteit in plaats van kwaliteit. En intussen neemt de bevolking flink toe. Na de oorlog is er een enorme geboortegolf. De bekende babyboom. En ja, dat zijn ook wel die boomers die nu heel tevreden achteroverleunen in hun grote huis met tuin die door de jaren heen een stuk meer waard is geworden. 

Ook komen er na de oorlog ruim 300 duizend Indische Nederlanders vanuit voormalig Nederlands-Indië naar hier. Het maakt het woningtekort alleen maar groter. Een huis, een huis. Wie helpt ons aan een huis? Duizenden keren per dag wordt die vraag gesteld. 

Het is in die tijd zelfs normaal dat als je net getrouwd bent, dat je bij je schoonouders gaat inwonen. Met de baby erbij. Laat dat maar eens even op je inwerken. Maar vrijgezel zijn is al helemaal ingewikkeld. Je moet in die tijd namelijk een vrijgezellenbelasting betalen. En je bent verplicht om vreemden in je huis te nemen. 

U zult twee kamers moeten afstaan aan mensen die helemaal geen dak boven hun hoofd hebben. 
- Ja, maar ik wil geen vreemde mensen in mijn huis hebben.

Hutje mutje dus met z'n allen in een klein huis wonen. Je moet het ermee doen. En dus is ook in die periode het credo: bouwen, bouwen, bouwen. 
Tijdens de wederopbouw verrijzen in totaal ruim 1,5 miljoen woningen. Er wordt overal getimmerd, gemetseld en gestukadoord. Meer dan duizend woningen zijn in aanbouw. 
Maar de manier van bouwen toen heeft nog altijd veel impact op de woningmarkt nu. Doordat heel veel huizen ondermaats waren werden hele naoorlogse wijken alweer gesloopt. 

Daarom staan we dus hier. Sorry voor de herrie. Dus die naoorlogse woningnood wordt nooit helemaal opgelost. Vooral de vraag naar goedkope huurwoningen blijft al die jaren een groot probleem. Dat resulteert in de jaren 70 in de kraakbeweging. 
Vooral jongeren gaan uit verzet tegen de woningnood in leegstaande panden wonen. Binnen enkele uren werden de lege kamers van de kapitale huizen door een aantal zeer slecht behuisden in bezit genomen. 

Daar waren jonge echtparen onder, alleenstaanden en enkele ongehuwde moeders met hun kinderen. Kraken wordt zo een manier om aan woonruimte te komen, maar het is zeker ook een statement. Het wordt een manier van leven, compleet met vergaderingen en krakerscafés. 
Maar wat vreedzaam begint, en op sympathie kan rekenen van veel Nederlanders, wordt ook steeds gewelddadiger. De politie kan weinig, want kraken is dan nog niet strafbaar. 
Maar spanningen nemen wel toe als veel panden door het kraken verloederen en pandeigenaren knokploegen op de krakers afsturen. Die zelf ook een militant karakter krijgen. 
Er zijn vechtpartijen, rookbommen. Het wordt er niet bepaald gezelliger op. 
Dieptepunt en keerpunt: de rellen rond kraakpand de Lucky Luyk in Amsterdam, in 1982.
Een tramstel gaat in vlammen op en er wordt door de krakers veel geweld gebruikt. Een omvangrijke politiemacht veegt de straten, pleinen en portieken schoon. Hard en onverbiddelijk. 
De sympathie voor de kraakbeweging brokkelt af. En er wordt in de jaren daarna ook steeds minder gekraakt.
In 2010 wordt het uiteindelijk helemaal verboden. Kraken is dus geen antwoord op de woningnood. Maar die woningnood, die is er nog wel. En niet zo'n beetje ook. 

En nu zijn we dus hier. De tijd waarin je dus jarenlang moet wachten op een sociale huurwoning. 
Er moet meer ruimte komen op de sociale woningmarkt. 
Of je woont dus nog bij je ouders of met huisgenoten omdat een eigen huis in de vrije sector gewoon niet te betalen is. 
Dat gaat hem ook niet worden met mijn inkomen. Een van mijn vrienden is ook al noodgedwongen terugverhuisd naar zijn ouders, dus ja, de nood is hoog.
En kopen?

En, o ja, dan is er nog een factor die van invloed is. Corona. Zeg maar gerust oorzaak nummer vier. Noem mij één ding waar de pandemie geen invloed op gehad heeft. Serieus. In ieder geval:
op de huizenmarkt dus wel. Veel fabrieken hebben stilgelegen, bouwmaterialen zijn duurder geworden, het transport daarvan ook. Er is schaarste en ook daardoor gaan de prijzen over de kop. 

De verwachting was eigenlijk dat er door de coronacrisis juist wat minder vraag zou zijn naar woningen en dat die markt wat af zou koelen. Maar dat gebeurde precies niet. 
Je zou het niet verwachten, maar de huizenprijzen in Nederland zijn het afgelopen kwartaal opnieuw fors gestegen, ondanks de coronacrisis.

Tot slot dan: het politieke verhaal. We hadden ooit ministeries van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. Maar die zijn in 2010 opgeheven. En in 2017 verdween ook de minister van Wonen. Omdat de woningmarkt was gefixt. Juist.

Hoe ontstond de wooncrisis?

De huidige woningmarkt is frustrerend, vooral voor jongeren. Huizenprijzen zijn hoog en de wachtrijen voor een sociale huurwoning zijn lang. Deze situatie is ontstaan door meerdere factoren die elkaar beïnvloeden, waaronder de economische crisis van 2008, weinig woningbouw in de afgelopen jaren, investeerders die goedkopere woningen opkopen, bevolkingsgroei en strengere regelgeving.

Samenloop van economische crisis, weinig nieuwbouw en investeerders

De minister zet een streep door de NTR en daarmee ook door Schooltv.          
Laat Schooltv niet verdwijnen. 

Strooigoed en pepernoten

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.

NOS op 3

Type videos