Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Welke verhalen schuilen er achter bekende en minder bekende monumenten in Nederland?

Markante Monumenten

Beeldend en bouwkunst

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Aan de Oude Gracht in Utrecht vind je een bijzonder monument: de Winkel van Sinkel.
In dit indrukwekkende gebouw in hart van de stad wordt tegenwoordig gegeten, gedronken, gedanst en muziekgemaakt. 
Het pand komt midden jaren 90 in bezit van de familie van Maryse François, de huidige directrice van de horecagelegenheid.
Het hoge glazen plafond, de beelden, de details aan de muren… Alles was tussen de hokjes wel behouden gebleven in de jaren waarin het pand dienst doet als bank.
Maar het begint allemaal in de 19e eeuw bij deze man: Anton Sinkel. Hij is een slimme ondernemer, die in Amsterdam verschillende winkels heeft in stoffen- en woninginrichting. En dan is Utrecht aan de beurt. 
Om het winkelpaleis te kunnen bouwen laat Sinkel meerdere panden slopen. Architect Pieter Adams maakt een ontwerp en in 1837 wordt er met de bouw gestart. Twee jaar wordt de Winkel van Sinkel geopend. En in dit eerste echte warenhuis van Nederland is “alles te koop”.
Na ruim 60 jaar sluit het warenhuis haar deuren en wordt het pand verkocht aan de bankiersfirma Vlaer en Kol, dat later opgaat in de Amrobank.
Frans Deana weet nog goed hoe hij als kleine jongen met zijn vader het grote bankgebouw binnenliep, om iets in de kluis te stoppen.
De kluis is voor bezoekers niet toegankelijk. 
Een ander markant onderdeel van het gebouw zijn de 4 vrouwenfiguren bij de ingang. 
De 4 gietijzeren zuilen met de vrouwenfiguren, ook wel kariatiden genoemd, stammen uit de tijd van Anton van Sinkel. Hij heeft de zuilen uit Engeland laten overkomen. De zware dames moeten vanaf een vrachtschip de kade opgehesen worden. Daarbij gaat iets grandioos mis: de stadskraan aan de werf breekt af en valt met zuil en al in het water. Het beeld kan worden gered, maar met de kraan is het voorgoed afgelopen. Op de plek waar ooit de kraan stond, is nu een boom geplant.
De oude gevel van het gebouw en de beelden vormen een mooi contrast met de moderne elementen die in het gebouw zijn aangebracht. De eigenaar probeert met creatieve oplossingen het oude gebouw te moderniseren en toch karakteristiek te houden.
En ook aan de tuin is gedacht.

Winkel van Sinkel

Vroeger een warenhuis, daarna een bank en nu een culturele hotspot: De Winkel van Sinkel in het centrum van Utrecht heeft heel wat meegemaakt. Het gebouw is bijzonder gebleven. 

Van warenhuis tot culturele hotspot

In het hart van Leeuwarden, aan de rand van een groot evenementenplein, staat de toren van Oldehove. Het is de trots van torenwachter Jan de Vries. Scheef en krom. Het resultaat van pech en improvisatie bij de bouw in 1529. Het honderdjarig bestaan van de stad Leeuwarden nadert, en om dat te vieren, krijgt de Duitse bouwmeester Jacob van Aaken de opdracht een enorme basiliek te bouwen. Eén die groter was dan de Dom van Utrecht en de Martinikerk in Groningen. De toren moet ruim 120 meter hoog worden…maar zover is het nooit gekomen. Al na 10 meter begint de achterkant te verzakken. Twee maal heeft Van Aaken geprobeerd rechtop verder te bouwen, maar dat mocht niet baten. Na vier jaar werk wordt de bouw stilgelegd en nooit meer hervat.

De tijdlijn op de begane grond van de toren leidt je door de geschiedenis, te beginnen bij de naam: Oldehove. Het aantal spreuken én de vele mythes die er over de toren bestaan, laten zien dat het gebouw diep geworteld zit in de Leeuwardense cultuur. Dat zal ook de reden zijn dat de toren niet gesloopt is, maar dat er juist miljoenen zijn besteed aan restauraties en herstelwerkzaamheden. Sinds enkele jaren is er een lift, draait er een informatiefilm op de eerste verdieping, en is het een officiële trouwlocatie.

Tijdens de oorlogsjaren maken de Duitse bezetters van een nabijgelegen luchthaven een militaire vliegbasis. Ze gebruiken de Oldehove om het vliegverkeer in de gaten te houden.
Hoewel de toren behoorlijk uit het lood staat hoeft niemand bang te zijn dat het bouwwerk verder verzakt.

De Oldehove

De Oldehove is een oude toren in het centrum van Leeuwarden. Oorspronkelijk moest er een basiliek aan vast komen, maar tijdens de bouw in de 16e eeuw is hij verzakt. Nu staat de toren scheef én hij is krom.

Scheve toren zonder spits

Fort Blauwkapel is één van de laatst overgebleven verdedigingswerken van de Hollandse Waterlinie. Het is een mengeling van oude militaire bouwsels en moderne woningen. Joris Blankers woont hier al jaren.
Het oude dorp Blauwkapel bestaat al een paar eeuwen als het in 1815 wordt omsloten door wallen en een gracht en deel uit gaat maken van de Hollandse Waterlinie. De waterlinie is een verzamelnaam voor een rij forten en kastelen in een lijn tussen het IJsselmeer en de Biesbosch. Rondom de hooggelegen forten van de waterlinie kon men in tijd van oorlog, het land onder water zetten om zo de vijand afremmen.
Anne Holvast woont al jaren in Blauwkapel en heeft zich verdiept in de geschiedenis.
Het fort bestaat uit 4 zogenaamde kwadranten met daaromheen een gracht. Zo kon men de vijand aan alle kanten zien aankomen.
Anne Holvast geeft rondleidingen in zijn dorp, en speciaal daarvoor heeft hij door een vriend een militair kostuum laten maken. Het pak is een exacte kopie van een kapiteinsuniform uit het begin van de 19e eeuw…de tijd dat het fort werd gebouwd. 
Tijdens de Frans-Duitse oorlog, in 1870, wordt het fort voor het eerst gemobiliseerd. Er is dan nog geen militaire bebouwing, maar daar wordt aan gewerkt.
De bomvrije kazerne wordt vier jaar later gebouwd…maar de wapenontwikkeling staat intussen niet stil.
Het fort heeft zijn naam te danken aan deze kerk, want het tongewelf heeft al eeuwen lang een karakteristieke turkoois-blauwe kleur. 
In de 2e wereldoorlog wordt het fort ingenomen door de Duitsers en raakt de kerk in verval…
Het fort is in totaal 3 keer gebruikt voor militaire doeleinden, en dat kun je goed zien aan de bunkers…
In de jaren ‘90 komt het fort in bezit van de gemeente. De gebouwen worden opgeknapt en het forteiland opnieuw inricht. Er worden 16 woningen gebouwd en een recreatie- en natuurgebied aangelegd. Joris Blankers vindt het een voorrecht om hier te mogen wonen.


Fort Blauwkapel

Het enige bewoonde fort van Nederland ligt boven Utrecht. Binnen de fortgracht en tussen de oorlogsbunkers staan 30 woningen.

Een verdedigingswerk uit de Hollandse Waterlinie 

Vlak bij Gorichem (Gorkum) ligt Fort bij de Nieuwe Steeg.
Fort bij de Nieuwe Steeg heeft inmiddels een nieuwe bestemming; het is een educatief themapark met de naam ‘Geofort’. Kinderen kunnen hier kennis maken met de beginselen van cartografie.


Fort bij de nieuwe steeg

Vroeger een verdedigingsbolwerk, vandaag de dag een educatief themapark. Ook de naam is veranderd: het fort bij de Nieuwe Steeg heet tegenwoordig Geofort.

Geofort 

In Amsterdam staat een bijzonder monument: de Burcht, het oude Bondskantoor van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond. Grote, rode stenen, imposante palen, een indrukwekkende trap. Hier kun je niet omheen. De rode stenen verwijzen naar het socialisme. Helemaal naar wens van de opdrachtgever die de Burcht liet bouwen: Henri Polak, socialist in hart en nieren. Polak strijdt voor de rechten van arbeiders en richt eind 19e eeuw tijdens een staking van diamantbewerkers de ANDB op. Het eerste succes wordt meteen geboekt: ze krijgen 30% loonsverhoging.

Bij een machtige beweging hoort een krachtig gebouw, meent Polak. Hij vraagt Hendrik Berlage, zijn goede vriend en medesocialist, om een imposant gebouw te ontwerpen. 

De bond dient niet alleen voor de verbetering van de arbeidsomstandigheden van diamantbewerkers, voorzitter Polak wil ook dat de bondsleden zich persoonlijk kunnen ontwikkelen, bijvoorbeeld op het gebied van kunst en cultuur. In de hoogtijdagen van de diamantindustrie had de bond meer dan 10.000 leden. Vergaderingen met de belangrijkste leden werden belegd in het hart van het pand, de bondsraadzaal. Op de wanden zijn schilderingen aangebracht die de verheffing van de arbeid voorstellen. Bij binnenkomst loop je aan tegen de ellende van vóór de vakbond... Rechts daarvan wordt de vakbondstijd afgebeeld... Het vele vergaderen en discussiëren leverde wel wat op. Het grootste succes kwam in 1911.

Berlage heeft wel eens verzucht dat hij De Burcht zijn meest geslaagde project ooit vond. Maar het totaalconcept werd in de loop der tijd aangetast, plafonds werden verlaagd en kamers werden afgetimmerd. De Vereniging Hendrick de Keyser beheert sinds enkele jaren het gebouw, dat een grondige restauratie heeft ondergaan.

De medaillons zijn vermoedelijk aangebracht in 1905, een tijd waarin het de bond en de leden voor de wind gaat. Uiteindelijk gaat de ANDB over in de huidige FNV. En tot op de dag van vandaag huist de wetenschappelijke tak van deze bond in de Burcht.

De Burcht

Socialist Henri Polak richtte de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond op en vroeg architect Berlage een gebouw hiervoor te ontwerpen. Het gebouw staat helemaal in het teken van ‘de verheffing van de arbeid’.

Een bijzonder monument in Amsterdam

Op de grens van de Veluwe met de Geldersche Vallei ligt aan de oever van de Rijn een oude steenfabriek.
Een brede rivier… dijken… uiterwaarden die onder water stromen bij hoog water. Dit oer-Hollandse landschap is mede gevormd door de steenfabrieken, die in de 19e en 20e eeuw in deze omgeving zijn gebouwd. Door het uitgraven van de kleigrond die als grondstof van de stenen wordt gebruikt ontstaan op veel plaatsen extra brede uitloopgebieden met een unieke flora en fauna.
De meeste steenfabrieken zijn inmiddels gesloopt, maar De Bovenste Polder in Wageningen staat nog fier overeind.
Na sluiting van de fabriek in de jaren 60, raakt het gebouw zwaar in verval. Plannen van de gemeente om er woningen te bouwen, verdwijnen in de jaren 80 in de prullenbak. Een kleine groep mensen maakt zich echter hard voor het behoud van de fabriek. Arno Boon is van a tot z betrokken geweest bij de herbestemming.
En dat ging Arno aan het hart.
Het gebouw wordt voor een groot deel hersteld. Helaas blijken sommige zaken onomkeerbaar.
De Bovenste Polder kent zijn oorsprong in 1846, maar werd in 1923 opnieuw opgebouwd. Het fabrieksgebouw beslaat dan 735 vierkante meter, heeft 16 ovenpoorten en een houten overkapping.
In de hoogtijdagen van de fabriek, in de jaren ’30, worden hier 6 miljoen stenen per jaar gebakken. In Wageningen zijn complete straten gebouwd met stenen uit deze fabriek, zoals hier de woningen aan het Bowlespark. 
Het bakken gebeurt in de zogenaamde zigzag ringoven. Hierbij wordt de warmte zigzagsgewijs door de ovens geleid. Het duurt 11 dagen voor alle kamers aan de beurt zijn geweest en de stenen gebakken en afgekoeld zijn.
Een man die elk detail van dit proces kent is meneer Den Uijl. Hij is 27 jaar bedrijfsleider geweest in De bovenste Polder.
Het werk is zwaar, maar het brengt de bevolking wel inkomsten. Dankzij de groei van de bevolking stijgt de vraag naar stenen en dus worden er binnen korte tijd talloze fabrieken gebouwd. Aan het eind van de 19e eeuw telt Nederland 881 steenfabrieken.
Modernere, minder arbeidsintensieve baktechnieken doen veel fabrieken na de oorlog de das om en ze worden gesloopt.
Pas vele jaren later begint men in te zien dat de industriële bouwwerken van grote historische waarde zijn. 
De steenindustrie heeft, behalve een bijzonder gebouw, ook een hele romantische onhandigheid nagelaten. Vooral voor de huidige bewoners.

Steenoven De Bovenste Polder

De meeste steenfabrieken die ons land rond 1900 rijk was, zijn gesneuveld, maar De Bovenste Polder in Wageningen staat nog stevig overeind. Nieuwe bestemming: wonen, werken en cultuur.

Een bijzonder stukje architectuur

In een klein Brabants dorpje naast Etten-Leur staat een rijk gedecoreerde basiliek, die als 2 druppels water lijkt op de beroemde Sint Pieter in Rome, maar dan in verkleinde vorm. Het gaat om de Basiliek van Oudenbosch. Jan Bedaf is hier als klein jongetje gedoopt. 

De geschiedenis van het gebouw gaat terug naar de 19 eeuw. Willem Hellemons studeert in Rome voor priester en wordt geraakt door de schoonheid van de Sint Pieter. Hij neemt zich voor om als bouwpastoor ooit net zo’n imposante kerk te bouwen.

Hoewel de kerk 16 x kleiner is dan de Sint Pieter zijn de gelijkenissen treffend; de indeling is nagenoeg hetzelfde en het altaar is, op enkele kleine details na, een exacte kopie. Er passen helaas geen 395 beelden in zoals in Rome, maar in Oudenbosch staan er 56. Ook het beroemde beeld van Petrus is er terug te vinden.

Basiliek Oudenbosch

De Sint Pieter staat in Rome, maar ook in ons eigen Brabantse Oudenbosch. Deze Basiliek is weliswaar 16x kleiner dan haar Italiaanse voorbeeld, het interieur is nagenoeg hetzelfde en het altaar is zelfs een exacte kopie.

De Nederlandse Sint Pieter

Dit is het beeld dat we kennen van Artis.. ..maar ook dit is Artis! Tienduizenden oude boeken en prenten over het dieren- en plantenrijk zijn onder gebracht in de bibliotheek aan de rand van de dierentuin. Midas Dekkers, Redmond ‘O Hanlon en andere vooraanstaande wetenschappers, maakten en maken nog steeds gebruik van de collectie. Als conservator van de bibliotheek, kan Hans Mulder dagelijks door bijzondere werken bladeren.

Dierentuinen ontstonden in de 19e eeuw, een tijd waarin de belangstelling voor de wetenschap groeide. In 1828 werd in Londen het eerste wetenschappelijke dierenpark geopend. Al snel volgden er meer en tien jaar later opende in Amsterdam het Natura Artis Magistra. Vrij vertaald: de natuur is de leermeesteres van de kunst. De initiatiefnemers waren Gerardus Westerman en de heren Weissmuller (linker) en Werleman (rechter), een horlogemaker en een effectenmakelaar. Westerman werd de eerste directeur van Artis.

De tuin start sober, met een paar dieren en veel groen. De boeken staan in een bijgebouw. Stukje bij beetje breidde Artis uit. De boekencollectie groeide, en in 1867 werd een nieuw bibliotheekgebouw opgeleverd. Bij voltooiing van het middelste deel enkele jaren later, werden ook de 36 namen van beroemde wetenschappers op de gevel aangebracht.

Sinds 1939 wordt de bibliotheek beheerd door Universiteit van Amsterdam. Veel studenten biologie, geesteswetenschappen en onderzoekers duiken hier in de boeken. Conservator Hans Muller kan zich geen mooiere werkplek wensen…

Artis Bibliotheek

Artis opende in 1838 als wetenschappelijk dierenpark: levende dieren in de tuin, de dode in ‘t museum en de wetenschap in de bibliotheek. De laatste is nog steeds een belangrijke bron voor onderzoekers en wetenschappers.

Artis is meer dan een dierentuin!

Midden in het IJmeer ligt forteiland Pampus. In de 17e eeuw is Pampus een ondiepe vaargeul in de Zuiderzee. Als VOC schepen terugkwamen van een lange reis, kwamen ze op de vaargeul vast te liggen. Daar moesten ze wachten tot het vloed werd, zodat de schepen er doorheen getrokken konden worden. De bemanning vermaakte zich ondertussen met drank. De zeelieden werden dronken en lagen uiteindelijk… voor Pampus.
We varen mee met de directeur van het eiland Tom van Nouhuys.
Vanaf de buitenkant is het bijna niet te zien dat het om een militair bouwwerk gaan. Het fort ligt in het eiland verzonken en dat was belangrijk voor de verdediging van de Amsterdamse haven.
Het forteiland is aangelegd aan het einde van de 19e eeuw, vlak na de Frans-Duitse oorlog. Rondom onze hoofdstad werd de Stelling van Amsterdam gebouwd, een verdedigingsring van 46 forten, om de stad bij oorlogsdreiging goed te kunnen verdedigen. 
Met metersdikke muren, 80 verschillende ruimtes, 4 kanonnen en talloze gangen was het fort goed bestand tegen aanvallen.
Deze gangen hebben de vorm van een sleutelgat. Op deze manier is het bouwwerk steviger, en beter bestand tegen inslagen.
Alle functies, van keuken tot apotheek, waren in het fort aanwezig. Hoewel het bouwwerk nu erg vervallen is, zijn nog in bijna elke ruimte sporen te vinden die verwijzen naar het gebruik. Een voorbeeld is het waslokaal.
Het eiland is bijna altijd bewoond geweest door een fortwachter. Sinds 5 jaar zijn dat Maartje, haar man en hun zoontje. Het leven op Pampus is avontuurlijk en vereist soms wat improvisatietalent. 
Kortom, wat voorzieningen betreft is het nog steeds een beetje passen en meten. Wonen op Pampus is dan ook nooit saai.
Sinds een aantal jaren is ongeveer de helft van het fort ingericht met interactieve informatievoorzieningen.
De moderne apparatuur staat in schril contrast met de vervallen gangen even verderop. Er is bewust gekozen om hier de afgeleefde staat waarin het fort zich na WOII bevond, te behouden.
Ondanks die investering, zijn de kanonnen nooit gebruikt. Wel waren er in de Eerste Wereldoorlog 200 militairen op het eiland gestationeerd, terwijl Nederland neutraal was.


Forteiland Pampus

Op de vaargeul Pampus werd eind 17e eeuw een eiland aangelegd met daarop een fort, ter verdediging van de Amsterdamse haven. Het doolhof aan gangen, de vervallen ruimtes en de sfeer maken een bezoek bijzonder. 

Een militair bouwwerk

De Westergasfabriek in Amsterdam is gebouwd in de stijl van de Hollandse neorenaissance en levert de eerste jaren van zijn bestaan voornamelijk gas voor de stadsverlichting.
Inmiddels wordt de Westergasfabriek gezien als de culturele hotspot van Amsterdam. De oude fabrieksgebouwen worden gebruikt voor allerlei creatieve doeleinde, maar de historie blijft duidelijk zichtbaar.
En ondanks de populaire evenementen die op het terrein worden georganiseerd, zijn de gebouwen zelf nog altijd de grootste publiekstrekker.

De Westergasfabriek

De Westergasfabriek is bij velen bekend als culturele hotspot in Amsterdam. Oorspronkelijk werd hier gas geleverd voor de stadsverlichting.

Meer dan een culturele hotspot

rode kerstballen in een boom

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.