Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden door de nazi's 6 miljoen Joden vermoord. Dit heet ook wel de Holocaust of de Sjoa. 'Lessen over de Holocaust' zijn korte clips over thema's rondom dit onderwerp.

Lessen van de Holocaust

Wereldoorlogen

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Wanneer moet ik weg? In kamp Westerbork is er altijd de angst dat jij op de lijst voor deportatie staat. Één à twee keer per week vertrekken de treinen vol met mensen. De lijst met namen wordt vooraf bekendgemaakt. Een moment dat iedereen vreest, want Kamp Westerbork is erg, maar door moeten naar het oosten is iets wat niemand wil. De mensen worden vervoerd in personenwagons of in veewagens zoals deze. Joden weten dat ze naar het oosten gaan, maar wat hen daar precies te wachten staat en hoelang de reis zal duren, is niet voor iedereen bekend. In sommige wagons zitten wel tachtig mensen op elkaar gepropt met nauwelijks eten en drinken en een ton of emmer als wc. Sommige mensen gooien briefjes uit de trein in de hoop dat ze daarmee een laatste boodschap kunnen sturen naar familie of bekenden.

Hoe werden Joden vanuit Westerbork gedeporteerd?

Vanuit doorgangskamp Westerbork vertrekken tijdens de bezetting zo’n twee keer per week treinen naar het Oosten. Voor de mensen die in het kamp gevangen zitten, is er altijd de angst dat zij de volgende zullen zijn die op de lijst voor deportatie staan. In totaal zijn bijna 107.000 Joden vanuit Nederland gedeporteerd. Veruit de meesten vanuit Westerbork.

Altijd de angst voor deportatie

Dit is het huis van Albert Gemmeker, de Duitse commandant van Kamp Westerbork. Zijn opdracht? Zorgen dat de deportaties zo spoedig mogelijk verlopen en er zo veel mogelijk mensen op de treinen zitten. Gemmeker is hiermee een speler in het moordsysteem van de nazi's en medeverantwoordelijk aan de Holocaust. Hoe kan het toch dat zovelen meewerken aan de vervolging en moord op miljoenen mensen? Is het Jodenhaat of groepsdruk? Of is het de opvolgen van orders zonder vragen te stellen? De nazi's hebben er alles aan gedaan om Joden te ontmenselijken. Ze worden geïsoleerd en verdwijnen uit het straatbeeld. De nazi's zetten Joden in propaganda weg als ratten, als gevaarlijk en te machtig. Dat is wanneer de stap naar vervolging en moord gevaarlijk klein wordt. Wanneer je jezelf niet meer kan herkennen in de ander. Maar wie is er verantwoordelijk? De nazitop, de kampbewakers, de mensen die actief op Joden jagen in onderduik? Ja, maar hoe zit het dan met de machinist die de trein naar Westerbork bestuurt, de fabriek die gifgas ontwikkelt? Of de ambtenaar die vrijwillig informatie doorgeeft aan de nazi's over Joden? De vraag is lastig te beantwoorden en dat blijkt ook als de oorlog voorbij is. Slechts enkele daders zijn veroordeeld, waaronder de kampcommandant van Auschwitz. Maar ook genoeg daders gaan op in de samenleving of vluchten naar het buitenland. De commandant van Westerbork Gemekker krijgt maar tien jaar gevangenisstraf. De aanklagers kunnen niet bewijzen dat hij afwist van de eindbestemming van de treinen die uit zijn kamp vertrokken.

Wie is er verantwoordelijk voor de Holocaust?

Wie is er verantwoordelijk? De nazitop, de treinmachinist op de trein naar Auschwitz of diegene die Joden verraad? De vraag is lastig te beantwoorden. Allen spelen een kleine of grote rol in de moordmachine van de nazi’s.

Van verraders tot kampcommandanten

Adolf Hitler en de nazi's voeren anti-Joodse maatregelen in. Eerst in Duitsland en daarna in de gebieden die ze bezetten. Ook in Nederland. Met de maatregelen willen ze Joden uitsluiten uit de samenleving. Joden moeten zich registreren, zodat de nazi's precies weten wie er Joods is en waar ze wonen. Stapsgewijs worden er regels ingevoerd. Joodse kinderen moeten naar aparte scholen en Joden mogen niet meer naar restaurants, niet meer naar bioscopen en niet meer naar het park. Ze mogen niet meer met het openbaar vervoer reizen en ze mogen alleen nog maar op gezette tijden hun boodschappen doen en alleen nog maar in Joodse winkels. Bordjes met voor Joden verboden verschijnen door heel het land. Moet je je voorstellen dat je opeens op allerlei plekken niet meer mag komen, enkel alleen omdat je Joods bent. Joden moeten een gele ster op hun kleding dragen, zodat ze op straat herkenbaar zijn als Joods. De Joodse Raad, aangesteld door de nazi's, moet deze maatregelen binnen de eigen gemeenschap bekendmaken en doorvoeren. Via het Joods Weekblad worden de maatregelen bekendgemaakt. En voor wie zich hier niet aan houdt, zijn er consequenties. Zo bericht het Joods Weekblad op 7 augustus 1942 in opdracht van de nazi's. Alle Joden die geen Jodenster dragen, zullen naar het concentratiekamp Mauthausen gebracht worden. Door alle maatregelen wordt het leven van Joden steeds moeilijker gemaakt. Ze zijn afgezonderd van de rest van de samenleving. En omdat de maatregelen grotendeels alleen binnen de Joodse gemeenschap worden verspreid, hebben veel Nederlanders niet door dat Joden uit het straatbeeld verdwijnen. In de eerste instantie lijken de maatregelen niet zo drastisch en houden de meeste Joden zich netjes aan de regels in de hoop dat het niet erger zal worden. Maar dan valt bij de eerste groep Joden de oproep op de mat om zich te melden voor een werkkamp. En dan blijkt dat de maatregelen pas het begin zijn.

Welke maatregelen namen de nazi’s tegen Joden?

Vanaf 1941 voert de bezetter anti-Joodse maatregelen in Nederland in. Zo worden Joodse ambtenaren ontslagen. Joden mogen niet meer naar openbare gebouwen, parken, het zwembad. Ze moeten zich registreren als Joods en een gele ster op hun kleding dragen. Als de eerste Joden een oproep op de mat krijgen om zich te melden voor deportatie, beseffen ze zich dat de maatregelen pas het begin waren.

Stap voor stap ontmenselijkt

Al lang voordat nazi-Duitsland Nederland bezet is er antisemitisme, Jodenhaat en Adolf Hitler en de nazi's gebruiken dit zelfs als wapen om het Duitse volk te verenigen. Ze maken de Joden daarbij tot een gezamenlijke vijand. Een zondebok en geven de schuld van alles wat er mis is in het land. En om het Duitse volk daarvan te overtuigen, gebruiken ze een krachtig middel. Propaganda. Een vorm van communicatie waarin leugens of verdraaide waarheden worden ingezet om burgers te beïnvloeden. De nazi's stellen zelfs een speciale minister van propaganda aan. Joseph Goebbels. Het is zijn taak om Joden in een kwaad daglicht te stellen en de mensen te overtuigen van het gedachtegoed van de nazi's. En de nazi's maken daarbij gebruik van eeuwenoude vooroordelen over Joden. Zo zouden ze de wereldmacht in handen hebben en hebzuchtige rijkaards zijn. In boeken, pamfletten, kranten, films en op de radio en zelfs in schoolboeken worden Joden neergezet als een gevaar voor de samenleving. Ze worden vaak afgebeeld in karikaturen met overdreven misvormde gelaatstrekken, zoals grote neuzen en sluwe gezichtsuitdrukkingen. En ook voor de Joden ontmenselijkt door ze te verbeelden als ongedierte. Ook in Nederland en andere bezette gebieden zetten de nazi's propaganda in. En deze antisemitische propaganda, samen met alle anti-Joodse maatregelen, zorgt ervoor dat de Joden steeds verder buiten de samenleving komen te staan. En wanneer de rest van de bevolking de Joden niet meer ziet als medemens, dan wordt de stap naar het accepteren van deportatie ook kleiner. En dat is precies wat de nazi's willen.

Hoe zetten de nazi’s propaganda in tegen Joden?

Hitler en de nazi’s gebruiken propaganda om het volk te overtuigen van hun anti-Joodse denkbeeld. Dit doen ze in films, op posters, in kranten en zelfs in schoolboeken. Joden worden afgebeeld in karikaturen als kwaadaardig en sluw. Deze propaganda wordt ook verspreid in Nederland.

In films, op posters en zelfs in schoolboeken

Ruim honderdduizend Joden worden vanuit Nederland gedeporteerd. Slechts 5000 van hen komen uiteindelijk terug uit de kampen. Na de oorlog keren zij terug naar Nederland. Repatriëren heet dat. Maar de hulp uit Nederland komt maar langzaam op gang en het is voor velen een lange reis terug. Via verschillende opvangcentra en kampen. De meeste overlevenden komen uiteindelijk hier aan, op het Centraal Station in Amsterdam. Maar de ontvangst is ijskoud. Er is nauwelijks begrip of aandacht voor het leed dat Joden hebben moeten doorstaan. En dan moeten ze ook nog eens op zoek naar familie en vrienden die net als zij gedeporteerd zijn of ondergedoken hebben gezeten. En de grote vraag is wie heeft het overleefd en waar zijn ze? Sommige Joden plaatsen advertenties in de krant of gaan soms dagen achtereen naar het station om te informeren. Bijna altijd tevergeefs. Op Joodse Raad kaarten zoals deze houdt het Rode Kruis bij wat er met de Joden gebeurd is. Van de Joden die terugkomen zijn velen hun huis en spullen kwijt. Joden voelen zich niet meer thuis in een land waar zo weinig begrip is voor hun situatie en waar familie en vrienden niet meer leven. En ze zijn ook bang voor nog meer haat en vervolging. Daarom vertrekken honderden Joden naar het buitenland, naar Amerika, Canada en Palestina, dat later Israël zou worden. In de eerste jaren na de oorlog herdenken Joden binnen hun eigen gemeenschap. Pas vanaf de jaren zestig komt er meer aandacht voor de Holocaust. Steeds meer gruwelverhalen komen naar boven en daders worden berecht. Tegenwoordig herdenken we in Nederland jaarlijks de slachtoffers van de Holocaust. En misschien ken je deze wel. Dit is een struikelsteen. Overal in Nederland liggen deze stenen voor de huizen van vermoorde Joden. Ter nagedachtenis.

Hoe is het voor Joden na de oorlog?

Van de 102.000 Nederlandse Joden die zijn afgevoerd naar de concentratie- en vernietigingskampen, komen er slechts zo’n 5000 terug. Ontmenselijkt, getraumatiseerd en vaak zijn vele vrienden en familieleden vermoord. En dan worden ze ook nog eens kil en koud ontvangen. Veel spullen en huizen zijn geroofd door de nazi’s en er is nauwelijks begrip voor het leed dat de Joden hebben moeten doorstaan.

Getraumatiseerd en kil ontvangen

Dit is de Hollandsche Schouwburg. Vanaf juli 1942, midden in de Tweede Wereldoorlog is dit gebouw in Amsterdam de grootste verzamelplaats voor deportatie van Joden in heel Nederland. Hiervoor is het lange tijd een theater. Het is een van de weinige plekken waar Joden tijdens de bezetting nog mogen samenkomen. Joodse artiesten treden er op. Joodse stelletjes trouwen er en Joodse kunstenaars kunnen hun kunst exposeren. Maar vanaf eind juni 1942 is dat voorbij. Van de ene op de andere dag vorderen de nazi's dit gebouw en vanaf dat moment is het theater een deportatieplaats. Veel Joden die een oproep krijgen moeten zich hier melden. Maar ook diegenen die worden opgepakt bij een razzia of een arrestatie worden hier naar toe gebracht. De mensen komen hier naar binnen en moeten zich registreren bij Joodse Raad medewerkers en hun sleutels inleveren. En dan begint het wachten. Je kunt het bijna niet meer zien, maar daar was vroeger de theaterzaal. Door omstandigheden zijn onmenselijk. In dit gebouw zitten soms wel duizenden mensen voor een dag, een paar dagen, soms wel weken. Op een plek die niet voorzien is. op zoveel mensen voor zo'n lange tijd om. Er zijn nauwelijks voorzieningen zoals genoeg wc's. De stank is ondraaglijk omdat mensen niet anders kunnen dan zich op andere plekken te ontlasten. Paniekaanvallen, pogingen tot zelfdoding, allemaal extreme uitingen van de angst voor wat nog komen gaat. En dan zijn er ook nog de wrede Duitse en Nederlandse bewakers die de mensen mishandelen en terroriseren. De Joodsche Raad heeft de dagelijkse leiding over de schouwburg. Medewerkers organiseren de registraties, bieden ondersteuning en voedsel en regelen het moment van vertrek. Volwassenen moeten het moment van deportatie afwachten in de schouwburg, maar kinderen tot dertien jaar worden van hun ouders gescheiden en ondergebracht in de crèche aan de overkant. Te midden van al die narigheid, komen er ook mensen in verzet. In het diepste geheim worden er volwassenen en kinderen uit de schouwburg en crèche gered. Maar voor de meeste Joden is de schouwburg het begin van een weg die eindigt in de concentratie- en vernietigingskampen. 46.000 Joden worden vanaf dit gebouw gedeporteerd. En verreweg de meesten van hen keren nooit meer terug. Eind 1943wordt de Hollandsche Schouwburg als deportatieplaats gesloten. Tegenwoordig is het gebouw een belangrijke gedenkplaats voor de slachtoffers van de Holocaust.

Wat is er gebeurd in de Hollandse Schouwburg?

In 1942 vordert de Duitse bezetter de Hollandse Schouwburg in Amsterdam. Voorheen is dit de Joodse schouwburg en wordt er theater opgevoerd en zelfs getrouwd. Maar vanaf 1942 is het de grootste verzamelplaats voor de deportatie van Joden in Amsterdam.

Van theater naar deportatieplaats

Dit gebouw is tijdens de Tweede Wereldoorlog het hoofdkwartier van de Joodse Raad. Deze raad, bestaande uit een afvaardiging van Joodse burgers, wordt in 1941 opgericht op bevel van de nazi's. Vanuit Amsterdam geeft de Joodse Raad leiding aan provinciale afdelingen. Zo zijn er ook Joodse raden in Enschede en Rotterdam. De Joodsche Raad heeft als taak om het Joodse leven in Nederland te organiseren en wordt gedwongen om de anti-Joodse maatregelen van de bezetter bekend te maken en door te voeren binnen de eigen gemeenschap. Eigenlijk dus het vuile werk van de nazi's op te knappen. Maar de leiders van de Joodse Raad hopen door mee te werken de Joden in Nederland te kunnen beschermen. Via het Joods Weekblad moet de raad de anti-Joodse maatregelen bekend maken, zoals het verplicht dragen van de gele Jodenster en het verbod op reizen. Ook Joodse ziekenzorg, cultuur en onderwijs moet de Joodse Raad organiseren. Wanneer Joden van openbare zorg, cultuur en onderwijs worden uitgesloten. Maar daar blijft het niet bij. In de zomer van 1942 delen de nazi's de Joodse Raad mee dat ze overgaan tot het deporteren van de Joden in Nederland. Van het vervoeren van de bagage tot de administratie en het regelen van levensmiddelen. De Joodse Raad krijgt de taak de deportatie van hun eigen gemeenschap te organiseren. Ze krijgt de leiding over de Hollandsche Schouwburg, de verzamelplek voor Joden in Amsterdam. Alle Joodsche Raad medewerkers die moeten helpen bij de deportaties, dragen zo'n band om hun arm. Van de leidinggevenden tot de artsen tot de fietskoeriers. En ze krijgen een sperre en daarmee zijn ze vrijgesteld van deportatie. Voorlopig. In september 1943 zit volgens de bezetter de taak erop. Alle Joodsche Raad leden worden gedeporteerd naar concentratiekampen en daarmee houdt de Joodsche Raad op te bestaan. Na de Tweede Wereldoorlog is er veel kritiek op de Joodsche Raad. Ze zou hebben meegewerkt aan de Jodenvervolging. Maar zo zwart wit is het niet. Er zijn ook Joodsche Raad medewerkers die op allerlei manieren mensen hebben geprobeerd te redden van deportatie. Zo hebben ze uit de Hollandsche Schouwburg honderden tot duizenden mensen geholpen te ontsnappen. En in Enschede zijn het de bestuursleden van de Joodsche Raad die zich actief hebben ingezet om zo veel mogelijk Joden te helpen onderduiken. Denk je eens in. Te midden van al die angst en onzekerheid: hadden ze een andere keuze?

Wat was de Joodse Raad?

Op bevel van de nazi’s wordt in 1941 de Joodse Raad opgericht. Zij moeten voortaan de regels en maatregelen van de bezetter communiceren en doorvoeren binnen de Joodse gemeenschap. En ze moeten later ook meewerken aan de deportatie van Joden. Maar hadden Joodse Raad medewerkers een andere keuze?

Ze moesten het vuile werk van de nazi's opknappen

Tijdens de Tweede Wereldoorlog komt een klein deel van de Nederlanders in verzet tegen de nazi's. Onder hen ook Joden. Sterker nog, in vergelijking met niet-Joden is het aandeel van Joden in het verzet groot. En dat terwijl ze geen kant op kunnen. Ze zitten in knokploegen, vervalsen documenten en reizen af naar Engeland om mee te vechten met de geallieerden. En ze proberen op allerlei manieren te ontkomen aan deportatie en andere Joden te helpen. Dat gebeurt bijvoorbeeld hier in Amsterdam, bij de Hollandsche Schouwburg. Tijdens de Tweede Wereldoorlog een deportatieplaats. De kinderen moeten gescheiden van hun ouders de deportatie afwachten aan de overkant in de crèche, op de plek van het blauwe gebouw. Henriette Pimentel, de directrice van de crèche en Walter Süskind, hoofd van de schouwburg, bedenken een plan om kinderen uit de crèche te redden. Ze werken hierbij samen met niet-Joodse verzetsgroepen. En dat ging zo. De Joodse kinderverzorgsters uit de crèche lopen naar de overkant om toestemming te vragen aan de ouders in de Hollandsche Schouwburg. En daarna worden de kinderen weggesmokkeld. En dat gebeurt onder andere via dit gebouw. De Hervormde Kweekschool. De tuin van de Hervormde Kweekschool die grensde aan die van de crèche. Achter deze muur. En het was op deze plek door Joodse kinderverzorgsters die kinderen overgaven aan niet-Joodse verzetsleden. En de verzetsleden liepen met de kinderen door deze gang zo naar buiten. En dan stond hier de conciërge of de directeur van de school op de uitkijk om te kijken of de kust veilig was. En als aan de overkant de bewaker van de Hollandsche Schouwburg niet oplette of op het moment dat de tram door de straat reed en dekking gaf, konden ze zo naar buiten ontsnappen. In totaal zijn zo'n 600 kinderen uit de crèche gered en ondergebracht op onderduikplekken. Maar ook uit de Hollandsche Schouwburg zijn honderden, misschien wel duizenden mensen door Joodsche Raad medewerkers gered van deportatie. Met gevaar voor eigen leven.

Hoe kwamen Joden in verzet?

Tijdens de Tweede Wereldoorlog komen mensen in verzet tegen de nazi’s. Onder hen ook een groot aandeel Joden. Eén van de grootste verzetsdaden vindt plaats bij de Joodse crèche in Amsterdam. Op deze plek moesten kinderen gescheiden van hun ouders hun deportatie afwachten. Joodse Raad medewerkers proberen zoveel mogelijk kinderen weg te smokkelen. En dit lukt. Zo’n 600 kinderen zijn op deze manier gered.

600 kinderen gered uit de crèche

Op dit moment ervaren wij problemen met de site, waaronder de zoekfunctie. Er wordt aan gewerkt, hopelijk snel opgelost. red. Schooltv.nl

Schaatsende kinderen

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.